حصیر بافی گیلان : سوغات و صنایع دستی

حصیر بافی گیلان : سوغات و صنایع دستی

حصیر بافی گیلان یا حصیر زیراندازی نرم و سبک و گاه زبر و خشن، بافته شده از الیاف گیاهی و برگرفته از طبیعت است و سده هاست که مورد استفاده قرار گرفته و بازار صنایع دستی گیلان نیز از آن بی نصیب نبوده است. متأسفانه خاصیت آسیب پذیري زودهنگام آن بر اثر نم و رطوبت فراوان در مناطق شمالی، باعث شده تا اسناد و مدارک معتبری از پیدایش و آغاز بهره وری حصیر بافی گیلان در دست نباشد. برای شناخت تاریخچه ی آن باید به منابع مکتوب چند سده ی اخیر استناد کرد.

برای نمونه، مرحوم علامه دهخدا در لغت نامه، به نقل از حدودالعالم درباره ی حصیر بافی گیلان آورده است: «و از وی (شهرک مامطیر دیلمان) حصیری خیزد سطبر و نیکو و از آمل (به طبرستان) حصیر طبری و … خیزد و از این ناحیت گیلان، جاروب و حصیر و مصلای نماز و ماهی افتد که به همه جهان برند» (لغت نامه: ذیل حصیر).

در سفرنامه ی استراباد و مازندران و گیلان آمده است: «انزلی – غازیان – اهل شان حصیر می بافند و قليل ابریشم و کنجد  و… میان پشته حصیر هم می بافند، ولی به پای حصیر غازیان نمی رسد» (میرزا ابراهیم گیلانی: ص ۲۰۱).

سیف الدوله نیز در سفرش به مکه، با گذشتن از گیلان چنین نقل می کند که: «اسباب خانه و زندگانی اهل این ولایت (گیلان) بیشتر از چوب و برگ درخت و علف جنگل است. ظروف و اسباب طبخ آنها از گل است حصیرهای خوب از علف میبافند» (ص ۳۷). مارسل بازن نیز نوشته است: «عامل دیگری که به رشت گیلان ویژگی غیرقابل انکاری می دهد، اهمیت فعالیت حصیر بافی است.» (صص ۲۵۹، ۴۲۶).

کیفیت و شهرت حصیر گیلان و ماد اولیه آن

با توجه به نمونه های دیگر، مشخص می گردد که در سده های گذشته حصیر بافی گیلان از کیفیت و شهرت بسزایی برخوردار بوده است. امروزه این دست بافته ها بدون هیچ تغییری در شیوه ی بافت، و با حفظ سنت های دیرینه ی گذشتگان، به مردان و زنان گیلان کنونی رسیده است. بافندگان برای بافت حصیر از چهار نوع گیاه بهره می جویند:

1. سوب

سوب (sub)، سوف (suf) یا سوم (sum) گیاهی است جنگلی که در لابه لای درختان صنوبر به شکل خودرو و یا در زمین های مرطوب و آبگیر می روید و به دو گونه برای استفاده در حصیر بافی گیلان تهیه می گردد:

• گونه ی اول نازک و نامرغوب و زبر است که به سیم (sim) و یا سیمی حصیر (simi hasir) معروف است و کاربرد خانگی دارد.
• گونه ی دوم سوبه حصير (suba-hasir) خوانده می شود که مرغوب، ظریف و نرم است و همواره برای فروش بافته می شود.

این سوب ها از نیمه ی دوم فصل تابستان، یعنی پانزدهم تیرماه معمولا برای مصارف خانگی و یا فروش در بازار صنایع دستی محلی بریده می شوند و در انبارهای تاریک و مرطوب نگهداری می گردند. معروف ترین سوبه حصیرها در انزلی بافته و به جهت داشتن تقاضای بی شمار به سایر نقاط صادر می گردد.

2. لى

لى (li) يا ليق (liq) گیاهی است مردابی با برگ هایی دراز و باریک به ارتفاع تقریبی 1.5متر و گل های زرد و زیبا در محیطی که اصطلاحا به گویش گیلکی به آن سل (sal) یا استلخ (estalx) گفته می شود، رشد می کند. این گیاه شبيه سوف و کمی باریک تر از آن است و از خانوادهی علفی کارکس بزرگ محسوب می شود.

در شرق گیلان بیشتر آن را با نام الى (li) می شناسند و یکی از مهم ترین مواد اولیه ی حصیر بافی گیلان در شهرهای آستانه، لاهیجان، لشت نشا، رودسر، کلاچای، لنگرود و غیره به شمار می آید. از صنایع دستی گیلان با لی بیشتر در پوشاندن بام خانه های گالی پوش و تهیه ی نخ های علفی برای بستن اشیا استفاده می کردند. به جنس مرغوب و مستحکم و پردوام لی، «ابروشوم لی» (abrusum-li) «ابریشم لی» می گفتند.

3. کلر

کلر (koler) گیاهی ست مردابی که نرم و پف کرده است و گاه با نام «لی گلر» در هنر حصیر بافی گیلان شناخته می شود. محل رویش این گیاه در مرداب انزلی است و گاه در نواحی خمام، گوراب زرمیخ و رضوانشهر هم دیده می شود. اهالی قدیم خمام به جهت اینکه می پندارند این گیاه توسط خداوند اعطا شده است، به آن «خدادادی» هم می گویند.

4. کولوش

کولوش (kulus) ساقه های شالی یا کاه است که در مزارع برنج می روید. اهالی منطقه از دیرباز به جهت مستحکم بودن و قابلیت انعطاف پذیری کولوش، چندین ساقه ی آن را با کف دست می رسیدند که به آن ویریس (viris) می گویند. ویریس طناب محکمی است و از آن برای بستن اشیا و یا تیرک های سقف خانه ها، شکار حیوانات، پرچین کردن دور منازل و یا بافتن حصیر استفاده می کنند. برخی از خانواده ها به جهت دسترسی نداشتن به لی و یا سوب برای مصارف شخصی خویش، از کولوش برای بافتن حصیر استفاده می کردند. این نوع حصير نامرغوب ترین حصیر در گیلان به شمار می رفت.

کار کرد های اقتصادی حصیر در گیلان

تا دهه های پنجاه، حصیر علاوه بر مصارف داخلی و خانگی، برای فروش عمده صنایع دستی گیلان و صادرات به استان های دیگر بافته و در بازارهای محلی و هفتگی فروخته می شد. به تدریج، با ورود زیراندازهای پلاستیکی ارزان قیمت و قالی ها و قالیچه های ماشینی و انواع مصنوعات دیگر، دست ساخته های حصیری محدودتر گشت تا آن جا که در حال حاضر، تنها در شهرهای خمام، آبکنار، آستانه و رشت بافتن حصیر رایج است. این کار البته در شهرها بیشتر جنبه ی تزیینی دارد تا کاربردی، اما در روستاها هنوز وسایلی چون زنبیل و کلاه خریداران و خواستاران بسیار دارد.

ویژگی های عمومی حصیر گیلانی

حصیر امروزه در اشکال هندسی (دایره، بیضی و غیره)، بدون نقش و نگار و تنها با رنگ آمیزی گیس های بافته شدهی حاشیه های اطراف بافته می شود. زنان برای تنوع و یا فروش بهتر آن، دست به خلاقیت زده، الياف را بی فاصله یا چند در میان -البته در مورد حصیر – از لای تارها (لو) عبور داده و انواع نقوش لوزی، مورب، هفت و هشت را ایجاد نموده اند که با رنگ آمیزی لی ها به رنگ های قرمز، سبز، آبی و جگری جلوه ای دوچندان به آن بخشیده اند.

اما حصیر بافی گیلان همواره از این قاعده مستثنی بود و با رنگ اصلی لی بافته می شد. در سالیانی نه چندان دور، رنگ آمیزی قسمت هایی از حصیر با مواد طبیعی مانند سماق، براده ی آهن، انار، پوست گردو، روناس، علف های گیاهی و غیره انجام می پذیرفت که در حال حاضر، با پودرهای شیمیایی موجود در بازار رنگ می شود.

سایر دست بافت های حصیری

انواع دست بافته هایی که از الیاف گیاهی به غير از حصیر تهیه می شود، عبارت اند از:

• بادبزن،
• جارو،
• سفره های حصیری،
• کلاه، زنبیل،
• گردبنه،
• جود (جد).

همچنین از استادان مشغول به این حرفه می توان به شهناز مولایی، معصومه میری حسینی و معصومه شهدی گلشنی اشاره نمود.