خاتم سازی ایران : رشد و توسعه در دوران معاصر

خاتم سازی ایران : رشد و توسعه در دوران معاصر

خاتم سازی ایران در این عصر با وجود نگرش مثبت و دلسوزانه به بازار صنایع دستی، دسترسی نداشتن به بازارهای خارجی به علت فراهم نبودن موقعیت صادرات این کالا، کاهش چشمگیر سفر جهانگردان به این کشور، بروز جنگ تحمیلی، نوسانات شدید اقتصادی و نبود مواد اولیه مرغوب، همگی باعث شدند که تقریبا طی دو دهه گذشته، على رغم حمایتهای مقطعی از سوی نهادهای رسمی چون سازمان صنایع دستی، عمده وقت و سلیقه هنرمندان صرف تولیدات محصولات کوچک و شخصی شود و کاربرد های خاتم کاری دچار رکود و کاهش کیفیت شود.

آنچه بیش از پیش مایه نگرانی خاتم سازی ایران است، آن است که هنر خاتم طی این دوره نه تنها دچار رکود و بحران در بازار تقاضا شده، بلکه در ماهیت خود نیز گرفتار نوعی انحطاط و سردرگمی گردیده است. برای مثال به نظم هندسی که جزو لاینفک هنر خاتم و رکن تعیین کننده زیبایی آن محسوب می شود، امروزه کمتر توجه می شود. همچنین کم کاری در بخشهای مختلف تولید آثار هنری، به کارگیری مواد اولیه نامرغوب و بی دقتی در اجرای کار از برش مثلثها گرفته تا ساییدن و چسباندن آن، بیش از ظرافت و زیبایی ذاتی این هنر به چشم می خورد؛ اما در اثر در سطح کلان ملی، طی این دوران خلق شده اند که به آن اشاره خواهد شد.

آموزش هنر خاتم سازی ایران در دانشگاه ها

خاتم سازی ایران و آموزش دانشگاهی آن یکی از اقدامات مهم پس از انقلاب اسلامی برای خروج این هنر اصیل از کنج انزوا، تدریس و آموزش علمی این هنر در دانشگاه است که برای اولین بار و از سال ۱۳۶۳ در دانشگاه هنر شروع شد و سپس در دانشکده هنر دانشگاه الزهرا، تنها دانشگاه دولتی زنان، ادامه یافت. این اقدام مهم و با ارزش می تواند ضمن آموزش آکادمیک، اصالت و نفس این هنر را حفظ کند. تدریس علمی این هنر در دانشگاه، گام بلندی برای خارج کردن هنر خاتم از یک دوره مهجوریت ناخواسته بود، چنانکه آموزش آن به جوانان و علاقه مندان این هنر موجب خلق آثاری ماندگار در عرصه هنر خاتم شده است.

خاتم در میان توده مردم

کاربرد خاتم بعد از انقلاب پس از انقلاب، گرچه رکود و بی تحرکی بر هنر خاتم سایه افکند؛ اما این هنر توانست با خروج از حیطه درباروطبقه اشراف به میان توده مردم راه پیدا کند. ساخت آثاری متناسب با قدرت خرید مردم؛ مثل قاب عکس، جعبه های جواهر، قلمدان در این دوره رواج یافت. ورود این هنر به میان مردم تحولی اساسی و بنیادین در روند تکامل آن بوده است.

ویژگیهای خاتم بعد از انقلاب

هنرمندان خاتمساز با تلفیق هنر خاتمسازی با سایر هنرهای سنتی، از جمله منبت و معرق را که در دوره پهلوی شروع شده بود، پس از انقلاب نیز دنبال کردند. اما ممکن است ورود خط و کتیبه های خطی (بویژه خط کوفی) به عرصه هنر خاتم سازی ایران ، یکی از منحصر به فردترین ویژگیهای آثار خاتم ساخته شده پس از انقلاب اسلامی باشد. تلاش هنرمندان خاتمساز این دوره برای انتقال نقشها و کتیبه های خطی با مزامین اسلامی و اخلاقی روی آثار خاتم، تلاشی ستودنی و قابل تحسین است که پیش از آن سابقه نداشته است. از دیگر ویژگیهای خاتم بعد از انقلاب، استفاده مکرر از گل بندیهای هشت و پنج و چهار ضلعی و اهتمام هنرمندان خاتمساز به تهیه خاتمهای ریز در نقشهای مختلف است.

آثار ساخته شده بعد از انقلاب اسلامی

طی چندین سال که از عمر جمهوری اسلامی گذشته است، هنرمندان خاتمساز موفق به ساختن آثاری در سطح کلان مذهبی و ملی شده اند. گرچه هنرمندان به علل گوناگون از جمله بروز جنگ تحمیلی در دهه اول بعد از انقلاب کمتر مجال و فرصت داشته اند تا در عرصه هنر خود، هنرنمایی کنند؛ با فراهم شدن کمترین فرصت و امکانات، این هنرمندان اقدام به خلق آثاری نموده اند که نه تنها یادآور گذشته پرافتخار این هنر بوده است، بلکه در نوع خود نیز در زمره بی نظیرترین آنها محسوب می شوند. از مهمترین این آثار می توان به ضریح خاتم مرقد حضرت امام رضا و میز معروف به گل خاتم اشاره نمود. به منظور آشنایی بیشتر با این دو اثر با ارزش به شرع مختصر هر یک از این دو می پردازیم.

خاتم سازی ایران

ضریح خاتم آستان قدس

از آثار خاتم سازی ایران ساخته شده پس از انقلاب، خاتمکاری فضای داخل ضریح مرقد مطهر حضرت علی بن موسی الرضا (ع) است. این اثر که به نظر اثری منحصر به فرد و شاید گرانقیمت ترین خاتم ساخته شده در این عصر است، در ابعادی به طول ۴۴۰ و عرض ۳۱۰ و ارتفاع ۳۸۰ سانتی متر طراحی و اجرا شده و تنها ضریح ائمه است که بدین صورت و کیفیت خاتمکاری شده است. سایر قبور ائمه، بویژه ائمه مدفون در عراق همگی دارای صندوق خاتم هستند، ولی داخل ضریح آنان خاتم سازی ایران نیست. تنها داخل ضریح حضرت احمد بن موسی (شاهچراغ) در شیراز خاتم شده است که آن هم فاقد ارزش هنری است.

بنا به گفته استاد عباس کشتی آرا، سازنده اثر، این ضریح چهار ستون اصلی به صورت عمود دارد و ده ستون فرعی دیگر ما بین ستونهای اصلی قرار دارد. سر ستونهای این ضریح به عرض ۲۵ سانتی متر با «گره» و هشت و چهار لنگه تزیین شده است. اطراف این گره ها با حاشیه خاتم الله اكبر تزیین شده اند. داخل گره های هشت با خاتم مربع پر شده و درون گره های چهار لنگه، خاتم معمولی به کار رفته است.

در قسمت بالای سر ستونها پس از حاشیه هشت و چهار لنگه یک گیلویی به عرض چهل سانتی متر به کار رفته که داخل آن با تکرار کلمه الله به طرز زیبایی تزیین شده است. رنگ خاتم توگیلوییها سیاه معمولی و زرد با طرح شش و شمسه است. در بالای گیلوییها، چهار گوشه سقف به سمت داخل جلو آمده است، به طوری که در وسط، پایه مقرنسبیضی شکلی را تشکیل می دهد. چهار گوشه سقف جلو آمده با چهار شمسه هشت تزیین شده است و وسط هر یک از این شمسه ها کلمه سبحان الله به صورت معرق خاتم اجرا شده است.

نقوش ضریح آستان قدس

در دو طرف شمسه های چهارگانه دو شمسه هشت پر دیگر کار شده که داخل آن با خانم مربع پر شده است. در ادامه روی چهار گوشه سقف جلو آمده، طرح گل و برگ با خاتم سبز و قرمز و در زمینه سیاه معرق شده است. در وسط بیضی مقرنس، دو پایه به گونه ای طراحی و ساخته شده است که روی پایه اول، چهارده عدد طاس قرار دارد و پایین این طاسها با طرح هشت و چهار لنگه، در زمینه سبز معمولی پر شده است. روی پایه دوم چهارده عدد ترنج با زمینه خاتم سبزکار شده و روی این ترنجها با اسامی چهارده معصوم تزیین شده است.

در نهایت شمسه یا عرقچین قرار دارد که زمینه آن، خاتم سیاه معمولی است و روی آن ۱۱۲ ترنج طلایی با گل و برگ قرار دارد که روی ۱۱۰ عدد از آنان اسماء الله حک شده است. این ضریح جمعا حدود ۲۲ متر مربع خاتم سازی ایران را دارد.

زیر ساخت خاتم این ضریح مقدس، تماما به صورت پارکتی و از قطعات چوبی به ابعاد 2.4 سانتی متر به دست سرپرست کارگاه، محمود کیهانی از نجاران برجسته و هنرمند ساخته شده است. جنس زیر ساخت آن چوب گردوست و چنانچه بقیه بخشهای خاتم این ضریح نیز زیر ساخت چوب گردویی داشته باشند، دوام و اطمینان بیشتری خواهد داشت؛ در غیر این صورت رطوبت موجود در فضای صحن مطهر موجب پوسیدگی آن خواهد شد و طبعا خاتم آن آسیب خواهد دید.

ضریح خاتم آستان قدس

ساخت ضریح خاتمکاری آستان قدس رضوی

ساخت این اثر، شش سال طول کشید. کار ساختن این اثر ابتدا به سرپرستی استاد محمود کیهانی و مدیریت عباس صفری و همکاری شش – هفت نفر کارگر در تهران شروع شد؛ ولی بعدها به علت کافی نبودن مدیریت و مهارت، کار با مشکل جدی مواجه شد؛ به طوری که مقداری از کارهای انجام شده، کنار گذاشته شد و ادامه کار به استاد عباس کشتی آرا، خاتمکار شیرازی، واگذار گردید. وی با همکاری فرزندانش و چند نفر دیگر، ساخت این اثر را به اتمام رساند. این ضریح مقدس در اسفند ۱۳۷۹ در محل اصلی نصب گردید.

میزگل نمایشگاه

از دیگر آثار با ارزش ساخته شده در دوره انقلاب، میز بزرگ خاتمی است که برای اولین بار در نمایشگاه باغ عفیف آباد شیراز به معرض دید علاقه مندان گذاشته شد. زیبایی و ظرافت این میز به قدری است که در این نمایشگاه آن را گل نمایشگاه نامیدند. این اثر با همین نام در ردیف آثار با ارزش هنری ثبت شد. میزگل نمایشگاه به دست رسول دانا پور، استاد هنرمند شیرازی، ساخته شده است. این استاد، آثار زیبای دیگری نیز از جمله چندین ماکت ساخته است که ماکت آرامگاه حافظ یکی از آنهاست. این اثر خاتم سازی ایران یک پنجم آرامگاه است و در حال حاضر در سالن حافظ شیراز نگهداری می شود.