هنر مسگری : پیشینه و گسترش در کشور های اسلامی

هنر مسگری : پیشینه و گسترش در کشور های اسلامی

هنر مسگری : پیشینه و گسترش در کشور های اسلامی مقاله ای است که جایگاه و کارکرد هنر مسگری در کشور های اسلامی پرداخته و به برخی از عملکرد های آن می پردازد. گفته می شود که در آغاز سده نهم میلادی اکثر ایرانیان مسلمان شده بودند. اسلام نیروی الهام بخش جدیدی شد. نفوذ ایرانیان در صنعت و هنر با عناصر بیزانسی در بغداد به هم آمیخت و در سراسر قلمرو اسلام گسترش یافت و از یک طرف از خاورمیانه تا اسپانیا و از سوی دیگر در آسیا تا مرزهای چین و هند کشیده شد. در عوض هنر ایرانی از سبک ها و روشهای کشورهایی که در آن نفوذ کرده بود توانگر و برخوردار گردید و حامیان درجه اول صنایع و هنر، حکمرانان و سلاطین بودند.

اما قدرتهای سیاسی به ندرت زمانی طولانی پایدار می ماند و می بینیم که مراکز هنر مسگری، صنعت و هنر در نتیجه دست به دست گشتن قدرت ها از محلی به محلی منتقل می شود. مثلا از بغداد به بخارا و سمرقند و غزنه در خاور و ری و نیشابور در شمال تا مراغه و تبریز و سلطانیه در شمال غربی می رسد و دوباره به سمرقند و ری و تبریز و از آنجا به قزوین و اصفهان و شیراز و بالاخره به تهران بر می گردد. و در تمام این مراکز، هنر و صنایع دستی صدها سال پس از آن شکوفان بود بدین ترتیب گسترش تمدن در سراسر کشور دیده می شود.

جایگاه اشیاء فلزی و هنر مسگری در مراکز صنعتی تاریخی

اشیاء فلزی و هنر مسگری بسیارند چون سینی، دوری، کاسه، دیگ، بشقاب، آفتابه، آبخوری، هاون، چراغ، شمعدان، آینه، عودسوز، قوری، مجمعه و بسیاری از ابزار و لوازم دیگر. روش کارکردن روی هر کدام آنها نیز تنوع زیادی دارد. این اشیاء را می شد ریخت، چکش کاری کرد، برید، سوراخ کرد یا از فلزات کشید. آرایش و تزیینی که روی این اشیاء فلزی به کار برده می شود عبارتست از حکاکی، قلمزنی، موجدار سازی، خاتم کاری، قلمکاری، میناکاری، لعاب کاری و طلاکاری، گوهر نشانی و غیره.

با اینکه خاتم کاری و گوهر نشانی در فلزات از هزاره دوم پیش از مسیح به این طرف صورت گرفته است ولی شیوع آن در آغاز سده سیزدهم همزمان با ورد مغول ها بود. طرح های خطی را با قلم آهن بر در روی فلزات می دوانیدند و یا این که با چرخک آن را کنده کاری کرده و یک رشته از فلزات قیمتی را در شیار آن جای می دادند. قسمت بزرگتر آن تو گود بود و کناره های آن که برآمده بود چکش می زدند تا سیم یا زری را که در آن نهاده شده نگه دارد.

یکی از زیباترین و ظریفترین نمونه های هنر ایران در این فن طاق تعمید سن لویی است که در قرون وسطی به فرانسه آورده شده و امروز در موزه لوور است. ترصیع و گوهرنشانی که به زبان عربی العجم گفته می شود، و از کلمه عجمی یعنی ایران مأخوذ است، نشان می دهد اعراب که بعدها این هنر را تا مراکش گسترش دادند از کجا آن را آموخته اند.

استرلاب استرلاب ابزار و ادوات در مراکز صنعتی تاریخی

دانشمندان و مهندسان بیشتر ابزار و ادوات خود را از برنج و با هنر مسگری می ساختند. نامدارترین این ابزار استرلاب است که ستاره شناسان، دریانوردان و مهندسان از آن استفاده می کردند. استرلاب کروی ستارگان را به شکل قطعات سیم که در آن تعبیه شده بود نشان می داد که بر حسب روشنایی ستاره، بزرگی قطعه سیم آن فرق می کرد صور فلکی را روی زمینه فلزی کنده کاری کرده بودند. صحت و دقت درجه بندی استرلاب خطی حتی با مقیاس امروزی نیز جالب توجه است.

فلزکاری امروز و هنر مسگری

اغلب کسانی که از بازار ایران دیدن می کنند تحت تأثیر دکان های هنر مسگری قرار می گیرند. مسگری یکی از بهترین صنایع دستی ایران است. تصویر زیر صاحب دکان و شاگردش را در میان مصنوعات مسی نشان می دهد، که با متانت و خونسردی مشغول کارند. در حالی که جمعیت زیادی در بازار بزرگ اصفهان از جلو دکان آنها رد می شوند.

مسگر ورقه ساز

پیش از آمدن کارخانه نورد مس که ورقه مس را با آن تهیه می کنند مراکز بزرگ هنر مسگری مانند کاشان، اصفهان، شیراز، کرمان و دیگر جاها دارای گروهی کارشناس در ساختن ورقه های مس بود که آنها را «گدازنده مسگر» می نامند. جاهای کوچکتر، کار مس گدازی را خود مسگر انجام می داد. ورقه ساز یا شمش های حاضر شده مس را از مرکز فلز کاری انارک می خرید و یا مس قراضه را خودش آب می کرد و واژه گدازنده دقیقا به چنین کسی اطلاق می شود.

برای استخراج و گداز فلزات در هنرهای سنتی وی کوره یا بوته ای که شبیه به بوته ریخته گری بود به کار می برد و بوته ها را با انبر کج ویژه از کوره خارج می کرد و فلز گداخته را در قالب های شمش (ریجه) می ریخت. کار اصلی او آن بود که شمش را بکوبد و به ورقه تبدیل کند. این کار چکش زدن یا چکش کاری با کمک یک یا دو نفر چکش کار در دو مرحله کاملا متمایز انجام می شد.

یعنی نخست فلز را با «چکش کف» تخت می کردند یا به اصطلاح خودشان «وامی چیدند» و بعد با «چکش چهارسو» آن را صاف می کردند. در این هنگام فلز دیگر چکش خور نبود و باید تاب دیده یا «دست افشار» می گردید. این فرایند ادامه می یافت تا اینکه اندازه صحيح و ضخامت مورد نیاز به دست می آمد. گدازنده مس هدفش این بود که تا آنجا که ممکن بود فلز را مطابق شکلی که مورد احتیاج مسگر است تهیه کند.

دوباره زنده شدن پیشه کهن

گفته می شود که این پیشه کهن هنر مسگری دوباره زنده شده است و به شکل نوینی تبدیل به کارهای ذوب کاری و کارخانه نورد گردیده است. گفته شده است که دکانی که در وسط بازار مسگری شیراز بود که صاحب کارخانه مس قراضه را هر کیلویی ۲۲ ریال از مشتری می خرید و شمش مس را تا آنجا که نیاز دارد به آن اضافه می کند. این فلز را در بوته بزرگی می گذارد و سپس آن را در کوره ای که با نفت کار می کرد و به «کوره ذوب» موسوم بود قرار می داد. وقتی که مس در حال گداختن بود چند قالب چدنی شمش در کف کارخانه ردیف می شد و فلز به قالب ریخته می شد وقتی که سرد شد شمشها را به قسمت نوردکاری می دادند.

در آنجا بود شمش نورد می شد و به صورت مس نورد و به پهنای ۴۵ تا ۵۰ سانتیمتر آماده می شد و در دودکش کوره یکی دو تاب هم به آن داده می شد. خریداران، این ورقه ها را طبق اندازه و ضخامت مورد نیاز سفارش می دادند. از مس نورد شده قطعات مستطیلی برای دیواره های ظروف و قطعات گرده برای ته ظروف بریده می شد. بدین طریق مشتری مواد زائد خیلی کم داشت و برای هر کیلو نورد و برش ۷۰ ریال می پرداخت. جاهایی که کارخانه نورد وجود نداشت مسگران ورقه های مس را از تصفية مس تهران خریده یا از خارج وارد می کردند.

فنون مسگری

محصول عمده مسگر و هنر مسگری ظروفی با شکل ها و اندازه های گوناگون است. ظروف کوچک را از یک تکه مس، چکش کاری می کنند و اغلب تو گود هستند، در این مورد ابتدا مس را باز می کنند و پس از هر دور باز کردن، یک تاب به آن می دهند. اشیاء بزرگتر را نیز به همین طریق از ورقه های گرد بدست می آورند. و این کاری است که نیاز به مهارت و استادی زیاد دارد.

گاهی اوقات ظروف از دو قسمت ساخته می شوند، اول صفحه را خم کرده به شکل استوانه در می آورند و سپس یک صفحه گرد (گرده) را به دست گرفته لبه آن را با چکش زدن به سمت بالا آورده و آن را به آرامی گود می کنند، این کار با چکش چهار سو انجام می شود. محل اتصال آنها یک درز دندانه ای است که نوعی مفصل زبانه و کام است. برای ساختن آن، مسگر دور تا دور مفصل را دندانه هایی به بزرگی تقریبا ۹ میلیمتر مربع می چیند. بعد هر دو لبه را به هم متصل کرده به طوری که یک دندانه وارد مادگی طرف رو برگردد و این کار را «هم کردن» می گویند.

لحیم نقره

در هنر مسگری «لحیم نقره» و «تنه کوریاتنگار» برای لحیم آن به کار می رود و همه قسمت های آن در کوره رو باز حرارت داده می شود تا لحيم انجام شود. پس از آن فلز را بار دیگر می زنند تا محل های اتصال کاملا تخت شود تنها چیزی که معلوم است یک خط مارپیچ نقره ای است که از لحیم های رنگ های مختلف ساخته شده ولی محکم است. تا این اواخر مفصل تا شده یا روی هم شناخته نشده بود و چون اخیرا آن را یاد گرفته اند اسم آن را «پیچ فرنگی» گذاشته اند. بعضی از مسگرها می توانند در کوره های رو باز بدون به کار بردن لحیم، قطعات مس را به هم جوش بدهند با آشنا شدن با جوش اکسیژن، این نوع جوش کردن از بین رفت. مسگر برای این کار ورقه ها را به شکل های مختلف در می آورد.

سندان ها

در صنعت و هنر مسگری چندین سندان با شکل های مختلف وجود دارد که آنها را در زمین فرو کرده یا در کنده چوب می نهند. سندان ها به نام های زیر نامیده می شوند:

1. «تخت یا سندان تخت» سندان بزرگی است در حدود 37.5 سانتیمتر مربع که تخت می باشد؛
2. «نیم راه یا سندان متوسطه» نیز تخت است ولی فقط ۱۹ سانتیمتر مربع می باشد؛
3. «سندان کاسه میخ» یک سندان تخت و گرد است؛
4. «سندان نیم قلوه ای» و «سندان میخ قلوه ای» سندان هایی هستند که رویشان منحنی است؛
5. «سندان لب گردان» سندانی است که برای برگردانیدن لبه مضاعف (لب گردان) به کار برده می شود.
6. یک نوع، سندان بخصوص هست که برای ساختن اشیای مجوف به کار میرود و روی چوب (چوغ) قرار دارد، آن را «نا تاره، میخ، نا» می نامند.

چکش ها

عملیات گوناگونی که برای کامل کردن ظروف مسی در هنر مسگری انجام می شود مستلزم داشتن چکش های مختلفی است. این چکش ها عبارتند از:

1. چکش چهار سو،
2. چکش دم گرد،
3. چکش سینه دار،
4. چکش کف،
5. چکش دم باریک،
6. چکش دو بهری،
7. چکش پرچ کن (مطرقه)
8. چکش چوبی
9. و بالاخره چکش بی دسته که یک قطعه فولاد آبداده تخت است و به نام «قالب تنه» معروف است که آخر سر برای صاف کاری رویه ها به کار برده می شود.

گاز یا قیچی

برای بریدن فلز در هنر مسگری از «گاز یا قیچی» حلبی بری استفاده می کنند. تصویر زیر نوع قیچی حلبی بری را نشان می دهد که یک دسته آن تخت است تا برای بریدن، محکم روی زمین قرار داده شود و دسته دیگرش دارای یک قلاب (میخی) است تا پس از اینکه برش کامل شد آن را بلند کنند. «گازها» دارای تیغه های توخالی هستند. این نوع قیچی اخیر در کشورهای باختری به کار برده می شود.

مسگر اعم از اینکه روی مس خارجی کار کند یا مس را که گدازنده مس تهیه کرده است در اختیار داشته باشد، همیشه کار خود را با ورقه هایی که دارای ضخامت بیشتری هستند شروع می کند، و محصول نهایی نازک تر از مس مصرفی خواهد بود. ورقه مس را با دقت باز، صاف و لبه گیری می کند و آن را به صورت طشت در می آورد. نه تنها لبه ظرف های بزرگ و دیگ ها به طرف بالا و بیرون آورده می شود بلکه لبه سیم فولادی (مفتول) نیز چکش کاری می شود.

انبر

برای برداشتن مس داغ در هنر مسگری از انبر استفاده می کنند. انبر حلقه با دهانه گرد برای ظروف لبه دار به کار می رود. اغلب دسته، پایه و لوله را به ظرف پرچ می کنند. سوراخ پرچ را با سنبه درست می کنند، و سر پرچ را با «قالب میخ پرچ» می سازند. سیم های پرچ و زینتی را از شمش میله گرد بدست می آورند بدین طریق که آن را از میان حدیده های مختلف می کشند و در فواصل معین تاب می دهند. چنین سیم ها و گاهی اوقات دسته ها و سایر لوازم را در قالب های خوشه ای آهنگری می کنند تا این که روی آنها براق و مرواریدی گردد.

چرخ پرداخت

تمام اشیاء گرد در هنر مسگری را طوری با چکش به درستی و دقت شکل می دهند که بلافاصله می توان برای گرفتن خش ها و پرداخت، آنها را روی ضربگاه، چرخ یا چرخ دوال گذارد. قاب چوبی چرخ پرداخت در قسمت کوله خود دارای یاتاقان (دوپا) است که در آن میل طوق یک میل محور چوبی «چوب طوق» حرکت می کند کوله را با گذاردن میل درجه در یک ردیف سوراخ درجه تنظیم می کنند. طرف دیگر این قاب یک مرغک دارد. چوب طوق در کار انجام می دهد.

• اول اشیایی را که بایستی بچرخند نگه می دارد یعنی مرغک، آنها را به طرف چوب طوق فشار می دهد.
• دوم زه کمانه را که به توسط یک نفر جلو و عقب می رود روی خود می پیچد و بدین طریق چوب طوق به دور خود می گردد.

در کارهای سنگین به جای کمانه یک تسمه چرمی (دوال) به کار می برند که دو نفر مرد آن را می کشند به طوری که دوال در جهتی که چرخ پرداخت حرکت می کند سفت و در حرکت برگشت آن آزاد می شود. چرخ پرداختی که تئوفیلوس (در حدود ۱۹۲۵ میلادی) توصیف می کند بسیاری از خصوصیاتش شبیه آن چیزی است که هنوز در ایران به کار برده می شود. کسی که چرخ را می گرداند رنده را روی میله گیره نگه می دارد. تعدادی از رنده های گوناگون در اختیار اوست که می تواند اشیاء را به هر شکلی که باشند پرداخت کند.

رنده را به وسیله سنگ رومی در هنر مسگری تیز نگه می دارند. آخرین پرداخت با کاربرد یک نوع ماده ساینده که از خاک آجر و روغن خشخاش است و با کمک نمد انجام می شود. تمام اکسیدهای مسی که در ضمن حرارت دادن، چکشکاری و رندش در هنر مسگری بدست آمده است به دقت جمع آوری شده و به کوزه گرها فروخته می شود کوزه گر نیز برای رنگ کردن لعاب از آن استفاده می کند.

محصولات مسگرها

محصولات معمولی مسگرها در هنر مسگری شامل: دیگ، دیگچه، سردیگ و همچنین آبکش های بزرگ پلو، تنگ و سینی های مختلف است. بعضی از آن ها در ساخت دیگ های مسی بسیار بزرگ به نام تیان که در گرمابه های همگانی به کار برده می شود تخصص دارند. این تيان ها از ورقه های مسی کلفت ساخته شده و به یکدیگر پرچ گردیده و پس از آن لحیم قلع در آن به کار برده اند که آب پس ندهد.

در جاهای کوچک مسگرها غیر از کارهایی که در بالا گفته شد تمام کارهای فلزی را که از مس ساخته شده باشد انجام می دهند و روی برنج، حلبی و حتی ورقه های آهن کار می کنند. اما در شهرهای بزرگتر فلزات و محصولات ویژه را کارشناسان انجام می دهند این کارشناسان عبارتند از سماور سازان، حلبی سازان و بخاری سازان.