بررسی تطبیقی هنرهای سنتی ایران با کشورهای همسایه

بررسی تطبیقی هنرهای سنتی ایران با صنایع دستی کشورهای همسایه

در بررسی تطبیقی هنرهای سنتی رایج در مناطق عشایری، روستایی و شهری استانهای گیلان، مازندران، گلستان و اردبیل از جمهوری اسلامی ایران با صنایع دستی متداول در سطح ممالک تاجیکستان، ازبکستان، ارمنستان، ترکیه، قزاقستان، ترکمنستان، آذربایجان روسیه و افغانستان، به رغم پاره ای اختلافات که در پی جدایی مرزها و تحولات سیاسی و اجتماعی در چند دهه و نهایتا قرون اخیر حاصل آمده است، اشتراکات فراوانی را از لحاظ نگاره ها، طرح ها، رنگ آمیزها، شیوه های ساخت و ساز و به خصوص خصیصه ها و ویژگی های موجود، می توان مشاهده کرد.

اختلاف نظر در تعریف تطبیقی هنرهای سنتی ایران

نخست آنکه در مبحث بررسی تطبیقی هنرهای سنتی و تعریف هنرهای صناعی یا صنایع دستی در میان ممالک فوق الذكر وحدت نظر و اشتراک عقیده وجود دارد و در همه ملل مذکور، صنایع دستی بخش مهمی از هنرهای سنتی و جزئی لاینفک از زندگی اقتصادی و حیات فرهنگی است.

از دیدگاه استادان و کارشناسان هنرهای سنتی در بررسی تطبیقی هنرهای سنتی کشورهای حاشیه دریای خزر، صنایع دستی بخشی از هنرهای سنتی است که حقیقت متعالی هنر را با فنون و مهارتهای صنعتی متناسب در می آمیزد. و با قابلیت تکثیر در متن زندگی فردی و جمعی عرضه می دارد. از این رو با توافق بر اصول، مبادی و مبانی هنرهای سنتی، هرگز اختلاف نظری را که در برخی از ممالک آسیایی، اروپایی و آمریکایی در تعریف صنایع دستی و دامنه آن وجود دارد، در میان اقوام حاشیه دریای خزر مشاهده نمی کنیم.

خصیصه های مشترک صنایع دستی ایران با صنایع دستی کشورهای همسایه

دوم آنکه در میان ملل مذکور یعنی اقوام حاشیه بزرگترین دریاچه جهان، خصیصه های مشترک صنایع دستی وجود دارد. چرا که همگی صنایع دستی را کاربردی ترین هنر دانسته و به عنوان تولیدی فرهنگی پذیرفته اند. و جالب است که بدانیم در تمامی ممالک فوق الاشاره بخش مهمی از تولید صنایع دستی در مناطق روستایی انجام می شود و ابزار و وسایل تولید نیز جزئی از اثاثیه منزل و محل سکونت به حساب می آید.

از بررسی خصیصه های مشترک صنایع دستی، این نکته مستفاد می شود که بیشترین میزان تولید به بافته ها از نوع بافته های داری همچون انواع گلیم، قالیچه و قالی و نیز نساجی سنتی یعنی برخی از زیراندازهای غیر داری و پارچه های دستبافت اختصاص دارد و حتی با کمی دقت می توان میان گلیم ورنی استان اردبیل با گلیم های سوماک قزاقستان رابطه نزدیکی برقرار کرد. و بر مشترکات طرح و نقش، رنگ و رنگ آمیز قالیچه ها و قارچین های استان گلستان با تولیدات مشابه ترکمنستان صحه گذاشت و نگاره ها، نقش ها و طرح های گلیم ایرانی را با گلیم های ترکیه و افغانستان از یک منشا دانست. چنین است اشتراکات موجود میان منسوجات همه ملل و اقوام حاشیه دریای خزر، از نظر شیوه های آماده سازی مواد اولیه، تولید و تکمیل و زمینه های کاربردی که آنچه مشترک مینماید، بسیار و گسترده است.

در میان اقوام حاشیه دریای خزر که هم اکنون در ده کشور سکنی دارند. از قدیم الایام تهیه و بافت لباس و پوشاک سنتی ایران و بومی، مرسوم و متداول بوده و با بررسی نمونه هایی از البسه و پوشاک این اقوام میتوان به وجوه مشترک قابل ملاحظه ای از لحاظ مواد اولیه مصرفی، شیوه تولید و نقش و رنگ پی برد.

علائق مشترک به رنگ های خاص و تفکر و اندیشه واحد

نکته حائز اهمیت دیگری که بررسی تطبیقی هنرهای سنتی و بافته های حوزه مورد بررسی مشهود است وجود علائق مشترک به رنگ های خاص و تفکر و اندیشه واحد پیرامون مفهوم رنگ و نیز استنباط و ادراک مشابه از معنای سمبلیک نگاره و نقش است که این مهم به ویژه از بررسی طرح، رنگ و رنگ آمیز قالیچه ها و قالی های هر ده کشور موضوع بررسی، دریافت می شود.

هنرهای مرتبط با چوب و صنایع دستی در کشورهای همسایه

تردیدی نمی توان داشت که پس از بافته ها و نساجی سنتی، باید وجوه مشترک از لحاظ فرم، نوع تولیدات، نگاره ها و زمینه های کاربردی را در هنرهای مرتبط با چوب ممالک مذکور یعنی در هنرهایی همچون خراطی، کنده کاری، منبت، مشبک، گره چینی، نقاشی روی چوب و لاکیهای چوبی جست وجو کرد. جالب است که بدانیم برخی از آثار چوبی استان های گیلان، مازندران، گلستان و اردبیل دارای مواد اولیه مشترکی با تولیدات رشته های مشابه خود در کشورهای نظیر روسیه، ازبکستان، تاجیکستان، آذربایجان و ترکمنستان است و فرم های مشابه و شیوه های ساخت یکسان و در مواردی واژه های کاملا شبیه به هم، همه نشانگر وجود ریشه های مشترک و عمیق میان اقوام و ملل حاشیه دریای خزر است که توسط استادان و هنرمندان در عرصه کار و تولید آثار فرهنگی و هنری امکان بروز ظهور می یابد.

سفالینه های تولیدی در کشورهای همسایه

در بررسی تطبیقی هنرهای سنتی و آثار سفالی و سفالینه های تولیدی در سطح ملل مذکور نیز اشتراکات، کاملا مشهود و ملموس است. چرا که شباهت مواد اولیه مصرفی، فرم های بعضا یکسان و ابزار کار و شیوه های ساخت مشابه، وحدت اندیشه های دیرین و علائق مشترک امروزی را بیان می کند.

زیورالات

زیورالات متنوع، خوش فرم و چشم نواز تولیدی در سطح مناطق مورد نظر، گاهی حتی آن چنان با هم شبیه است که تمیز و تشخیص مثلا زیور آلات تولیدی در استان گلستان با زیورآلات ترکمنستان و قزاقستان کاری بس دشوار است. در این میان علاقه به استفاده از زیورآلات به عنوان عامل تکمیل کننده البسه و حساب می آید چرا که در مناطق روستایی و عشایری تمامی کشورهای حاشیه دریای خزر، هنرهای صناعی در کنار امور کشاورزی و فعالیتهای دامداری، مرتع و جنگل، تعریف و تبیین شده است و مواد اولیه حاصل از کشت و زرع و دام و جنگل، در کار تولید صنایع دستی نقش اساسی را بر عهده دارد.

بررسی ها نشان می دهد که در تمامی ده کشور حاشیه دریای خزر، صنایع دستی در توسعه گردشگری و مبادلات فرهنگی ایفای نقش می کند. و یا می تواند که تأثیر به سزایی داشته باشد. گو اینکه تأثیرات متقابل صنایع دستی و گردشگری به مراتب باید بیش از آن باشد که هم اکنون است. ضمن آنکه برخی از کشورها به دلایل مشکلات و موانع موجود و یا شرایط خاصی که طی دهه های اخیر داشته اند، نتوانسته اند، حتی در حداقل ممکن و یا قابل قبول از تأثیر انکارناپذیری که صنایع دستی در توسعه گردشگری دارد و نیز از تأثیر متقابلی که گردشگری بر تعمیم و گسترش صنایع دستی می تواند داشته باشد بهره گیرند.

سهم صادرات هنرهای سنتی کشور حاشیه دریای خزر

در همه مناطق موضوع بررسی تطبیقی هنرهای سنتی، صنایع دستی به هرحال سهمی از صادرات را به خود اختصاص داده است. و اگرچه این سهم در حال حاضر در حد و اندازه مطلوبی قرار ندارد اما بدون تردید امکانات بالقوه و بسترهای مناسب و مزیتهای نسبی غیر قابل تردیدی که اساس و پایه توسعه صادرات صنایع دستی در سطح بین المللی را تشکیل می دهد در تمامی ده کشور حاشیه دریای خزر وجود دارد.

از آنچه به اختصار به آن اشاره شد، می توان دریافت که تعامل میان استادان، هنرمندان، صنعتگران دستی، کارشناسان و نظریه پردازان این عرصه امری کاملا ضروری است چرا که زمینه های مشترک فرهنگی دیرین و بالاتراز آن وحدت فرهنگی و هنری آغازین، ایجاب می کند که دیر آشنایان عرصه هنرهای بومی و سنتی، در بستری از سر تفاهم و دوستی، آرمانهای مشترکی که بدون شک توسعه و تعمیم و تعمیق هنرهای سنتی – به عنوان جزئی لاینفک و لايتغير از حیات فرهنگی را در پی خواهد داشت، هدف گذاری و سمت گیری کنند تا در آینده ای نه چندان دور اقوام حاشیه دریای خزر سهم واقعی خود را در بسط اندیشه های ژرف و والای فرهنگی در سطح بین المللی، ایفا کنند.

پوشاک محلی و بومی و حتی کاربری آن برای تزیین اسب و مرکب سواری در اعیاد و جشن ها نیز بسیار جالب توجه بوده و از اشتراکات موجود حکایت میکند.

خصیصه ها و ویژگی های مشترک موجود بررسی تطبیقی هنرهای سنتی ایران حاشیه دریای خزر

از جمله خصیصه ها و ویژگیهای مشترک موجود در صنایع دستی اقوام حاشیه دریای خزر که در بررسی تطبیقی هنرهای سنتی به دست آمد، به موارد زیر می توان اشاره داشت:

• نقش زنان هنرمند ساکن در مناطق روستایی و عشایری

در میان ملل موضوع بررسی، عمده تولیدکنندگان صنایع دستی به ویژه زیراندازها را زنان هنرمند ساکن در مناطق روستایی و بعضا عشایری تشکیل میدهند. که با پرداختن به کاری از سر ذوق، دقت وخلاقیت، آثاری را برای مصارف شخصی، خانوادگی، محلی، منطقه ای، کشوری و یا نهایتا برای صدور به دیگر ممالک تولید و عرضه می دارند.

• پایبندی به طرح های اصیل و سنتی و حفظ آداب معنوی

در استان های اردبیل، گیلان، مازندران و گلستان و کشورهای ازبکستان، ارمنستان، آذربایجان، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان، قزاقستان، روسیه و افغانستان، پایبندی به طرح های اصیل و سنتی و حفظ آداب معنوی در تولید آثار صنایع دستی از اصول و پایه های اساسی به شمار می آید و از نکات تولیدات فرهنگی است. و در بررسی تطبیقی هنرهای سنتی این چنین است که به رغم گذشت قرن های متمادی، تقاضای خارج از منطقه و تمایل مصرف کنندگان غیر بومی نتوانسته است ویژگی های اساسی و بنیادی طرح ها، نقوش و رنگ آمیزها را دگرگون سازد و آثار تولیدی همچنان هویت بومی محلی و منطقه ای خود را با اشتراکاتی که به آن اشاره شد، حفظ کرده است.

• ایجاد اشتغال مولد و رونق کشاورزی

صنایع دستی ممالک مورد نظر در ایجاد اشتغال مولد و رونق کشاورزی، دامداری و جنگلداری و صنایع روستایی، نقش مهمی را ایفا می کند و مکمل اقتصاد روستایی به حساب می آید. چرا که در مناطق روستایی و عشایری تمامی کشورهای حاشیه دریای خزر، هنرهای صناعی در کنار امور کشاورزی و فعالیت های دامداری، مرتع و جنگل، تعریف و تبیین شده است و مواد اولیه حاصل از کشت و زرع و دام و جنگل، در کار تولید صنایع دستی نقش اساسی را بر عهده دارد.

• توسعه گردشگری و مبادلات فرهنگی

در تمامی ده کشور حاشیه دریای خزر، صنایع دستی در توسعه گردشگری و مبادلات فرهنگی ایفای نقش می کند و یا می تواند که تأثیر به سزایی داشته باشد. گو اینکه تأثیرات متقابل صنایع دستی و گردشگری به مراتب باید بیش از آن باشد که هم اکنون است. ضمن آنکه بررسی تطبیقی هنرهای سنتی نشان می دهد که برخی از کشورها به دلایل مشکلات و موانع موجود و یا شرایط خاصی که طی دهه های اخیر داشته اند، نتوانسته اند، حتی در حداقل ممکن و یا قابل قبول از تأثیر انکارناپذیری که صنایع دستی در توسعه گردشگری دارد و نیز از تأثیر متقابلی که گردشگری بر تعمیم و گسترش صنایع دستی می تواند داشته باشد بهره گیرند.

• سهم صنایع دستی از صادرات

در همه مناطق موضوع بررسی، صنایع دستی به هرحال سهمی از صادرات را به خود اختصاص داده است و اگرچه این سهم در حال حاضر در حد و اندازه مطلوبی قرار ندارد اما بدون تردید امکانات بالقوه و بسترهای مناسب و مزیت های نسبی غیر قابل تردیدی که اساس و پایه توسعه صادرات صنایع دستی در سطح بین المللی را تشکیل می دهد در تمامی ده کشور حاشیه دریای خزر وجود دارد.

از آنچه به اختصار به آن اشاره شد، می توان دریافت که تعامل میان استادان، هنرمندان، صنعتگران دستی، کارشناسان و نظریه پردازان این عرصه امری کاملا ضروری است. چرا که زمینه های مشترک فرهنگی دیرین و بالاتراز آن وحدت فرهنگی و هنری آغازین، ایجاب می کند که دیر آشنایان عرصه هنرهای بومی و سنتی، در بستری از سر تفاهم و دوستی، آرمان های مشترکی که بدون شک توسعه و تعمیم و تعمیق هنرهای سنتی – به عنوان جزئی لاینفک و لايتغير از حیات فرهنگی را در پی خواهد داشت، هدف گذاری و سمت گیری کنند تا در آینده ای نه چندان دور اقوام حاشیه دریای خزر سهم واقعی خود را در بسط اندیشه های ژرف و والای فرهنگی در سطح بین المللی، ایفا کنند.

برای آگاهی بیشتر در مورد پیوند هنر های سنتی و گردشگری و دستی صنایع به مقاله مربوطه مراجعه کنید.