آسیب شناسی فرش : تغییر ماهیت وکاربردهای غیرمتعارف

آسیب شناسی فرش : تغییر ماهیت وکاربردهای غیرمتعارف

آسیب شناسی فرش : تغییر ماهیت وکاربردهای غیرمتعارف مقاله ای است که به کاربرد های نا متعارف فرش پرداخته و آسیب های وارد شده به این هنر را از طریق تغییر ماهیت آن بررسی می کند. فرش، که در لغت به معنای هر چه گستردنی، زیرانداز، کفپوش و جز آن آمده است. و انواع گوناگونی دارد. تا به امروز همچنان به عنوان زیرانداز معرف خاص و عام بوده و نام آن همواره کفپوشی زیبا، مناسب و بادوام را به ذهن متبادر می سازد. هر چند که هنرمندان فرشباف ایرانی در طول تاریخ با ابتکارات خود، فرش هایی را به عنوان رو اسبی یا با کاربردهایی همچون پشتی، چنته، نمکدان، خورجین و نظایر آن، طراحی و تولید کرده اند. و در این رهگذر با تلفیق و ترکیب گلیم، قالی و دیگر دست بافتها، محصولی زیبا را پدید آورده اند.

اما با تعمق و پس از بررسی دقیق این نوع تولیدات متوجه اصالت در مواد اولیه، طرح و نقش و رنگ و رنگ آمیزی آنها می شویم. که ضمنا بدون استثنا و تماما جنبه پوشاندنی و یا محافظت و نگهداری از وسایل و لوازم را داشته و دارد. به طوری که بیننده در کاربردی بودن آنها و نزدیکی و قرابتشان با معنی و مفهوم واقعی فرش دچار هیچ تردید نمی شود.

اگر از قالی معروف بهارستان که به دوره ساسانی تعلق دارد و همراه با واقعیت وجودی آن، افسانه ها و حدیث های اغراق آمیزی به ما رسیده است که آن را از حالت زیرانداز و کاربردی تا حدودی خارج می سازد، در گذریم. با اطمینان خاطر می توان گفت که تا دوره صفویه، فرش هرگز و در هیچ موردی از حالت آسیب شناسی فرش – آن هم کاربردهای کاملا شناخته شده یعنی قرار داشتن در زمره وسایل و اثات منزل، محل سکونت و استفاده روزمره – خارج نشده است.

ورود ابریشم به قالی ایران در مبحث آسیب شناسی فرش

ورود ابریشم به قالی ایران در دوره صفویه، ضمن افزودن به نفاست آن، به هیچ وجه از جنبه های کاربردی آن نکاست. و در مبحث آسیب شناسی فرش همچنان خود را به عنوان شاخص ترین زیرانداز که طرح ها و نقش های زیبا و جاودانه اش در گذر زمان با بیشترین توجه و تحسین دوستدارانش مواجه بوده و هست، مطرح کرده است. به نظر می رسد که تاریخ قالی ایران، قبل از دوره صفویه نتواند به تولید تابلو فرش و بافت نمونه هایی از این دست شهادت و گواهی دهد. اما نکته حائز اهمیت آن است که طی قرون ۱۰ و ۱۱ ه.ق (۱۶ و ۱۷ م) یعنی دوران اوج شکوفایی و درخشش بی نظیر و بی همانند فرش ایران، تولید فرش های تابلویی که بعضا از پرتره شخصیت ها و اشخاص مشهور به بافت درآمده است، بسیار محدود بوده و استادان نیز شماری اندک بوده اند.

آسیب شناسی فرش ایران در نیم قرن اخیر، ضمن آنکه در مواردی پیشرفت ها و موفقیت هایی را در ارائه طرح ها و نقش های جدید و ابتکاراتی را در زمینه تهیه رنگ ها و رنگ آمیزهای بدیع – که حاصل ذوق و خلاقیت هنرمندان شایسته کشور است – ثبت کرده است. متاسفانه موارد بسیاری از تخلفات محرز را بروز کرده که انواع زیراندازها مانند حصیر بافی، نمد، پلاس، گلیم ساده، گلیم سوماک، زیلو و نهایتا قالی را شامل می شود. فرش ایران از گذشته های دور در زمینه مواد اولیه، رنگرزی، بافت و حتی تکمیل ضوابط، ویژگیها، اصولی را ثبت و ضبط کرده است. اما طی سه دهه اخیر ضمنا شاهد بروز عوارض جدید و کج اندیشی و بدسلیقگی در طرح که در مواردی، بسیار مخرب و ویرانگر است – در آسیب شناسی فرش نیز بوده ایم.

ورود نخ پنبه ای به قالی ایران در حوزه آسیب شناسی

تاریخ فرش ایران، گواه آن است که همواره فرشهای روستایی با نخهای پشمی تولید شده است. و ورود نخ پنبه ای به عنوان تار و یا پود نازک و ضخیم برای تولید فرش در مناطق مذکور، اگرچه از سابقه ای طولانی هم برخوردار نیست، اما به واسطه آنکه نخ پنبه ای است و یا حتی ابریشم که پس از نخ پنبه ای در تولید به کار گرفته شد، در زمره مواد اولیه طبیعی قرار دارد لذا کاربردشان در امر تولید فرش با واکنش منفی در آسیب شناسی فرش و حتی خرده گیری محسوس از سوی کارشناسان همراه نبود.

ولی باید بپذیریم که استفاده از ابریشم مصنوعی در تولید گلیم های ورنی و شیرکی پیچ آن هم در مناطق روستایی و عشایری استانهای آذربایجان شرقی، اردبیل و کرمان و کاربرد دیگر مواد مصنوعی نظیر اکریلیلک، ویسکوز و كانوا در گلیم های استان کرمانشاه، از هیچ توجیهی برخوردار نیست.

گبه، که از آن در فرهنگ نامه ها با نام «فرش خودرنگ» و «خرسک» یاد می شود، فرش اصیل ایلیاتی و روستایی استانهای فارس، بوشهر، کهکیلویه و بویراحمد است. در آسیب شناسی فرش پس از غرق شدن در بحران ناشی از استفاده از انواع و اقسام خامه های رنگین، طرحها، نقشها و رنگ آمیزهای وارداتی که گاه رنگهای زرد و آبی آن از نقاشی های ون گوک نیز غليظ تر و پرمایه تر بود. امروزه در مناطقی، ضمن استفاده از خامه های مرغوب با رجشمار حدود شصت تولید می شود تا دیگر هیچ نشانی از گبه های سنتی و حتی نام و نشان و معنا و مفهوم خود نیز نداشته باشد.

نقش کارگاه های تولید فرش

کارگاه ها و استادان تولیدکننده تابلو فرش در بحث آسیب شناسی فرش روز به روز رو به تزاید است. و در مراکز مهم تولید قالی ایران همچون اصفهان، تبریز، مشهد، قم و البته تهران – که معمولا بیشترین نوآوری ها از این دست را بروز میدهد. کارگاه های متعددی برای تولید تابلو فرش دایر و استادان بسیار زیادی همه هم و غم و تمامی کارشان در طول ایام سال بافت چیزی به نام تابلو فرش آن هم بعضا بافت پرتره هایی از چهره اشخاص است تا بتوانند شریف ترین و والاترین هنر  های سنتی و صنایع دستی ایران را به عرصه هنرهای تجسمی و نقاشی اروپایی و به دور از ملاکهای شناخته شده هنر قالیبافی ایرانی، وارد کنند و کار به جایی رسیده است که حتی در دوازدهمین نمایشگاه بزرگ فرش دست بافت که چند روز پیش به کار خود خاتمه داد.

غرفه هایی صرفا به ارائه و عرضه تابلو فرش اختصاص داشت و استادان حاضر نیز با دریافت عکس و تصویر اشخاص از متقاضیان چنین کالایی، سفارش تولید فرش را از چهره فرد موردنظر دریافت می کردند و تأمین به موقع آن را نیز تضمین می کردند.

رجشمارهای بالا

اگرچه شنیدن خبر و یا دیدن تصاویر تلویزیونی قالیچه ها و قالیهایی که با رجشمارهای بالای صد و چهل و با نقشهای بدیع و طرح های زیبا و استثنایی و مواد اولیه بسیار ظریف، تولید می شود، در بحث آسیب شناسی فرش في نفسه مسرت بخش است. اما اینکه کارگاه ها یا استادانی صرفا به تولید فرشهایی با رجشمارهای فوق العاده بالا و یا رجشمارهای ادعایی دویست و پنجاه و لابد در آینده بالاتر از آن بپردازند، انسان را به این تفکر وامیدارد که آن فرشی را که بتوان حتی با دست لمس کرد و یا با چشم غیر مسلح به ریزه کاری هایش پی برد، باید چه بنامیم و چه کاربردی جز زینت دارد و در چه فاصله ای از اصل و ماهیت کاربردی آن واقع است.

البته آن قدر هم بی سلیقه و کج سلیقه نیستیم. ولی می پرسم که به راستی چه می شد اگر ما به جای تولید چنین فرش هایی، هم و غم و ذوق و خلاقیت خود را مصروف بالا بردن کیفیت، ارائه طرح های نو و بدیع و تنوع بخشیدن به رنگ و رنگ آمیز کنیم تا فرشهایی زیبا با طرح های جدید و ابتکاری، البته در چهارچوب طراحی سنتی، و با تنوع فوق العاده در رنگ تا رجشمار حداکثر هفتاد در دستور کار قرار گیرد.

خدا رحمت کند استاد رسام عرب زاده، نابغه عرصه فرش بافی کشورمان، را که بر این نکته سخت پای می فشرد. که فرش نباید از رجشمار شصت و هفتاد بالاتر رود، چرا که تولیدش برای بافنده عوارض جسمانی از جمله ضعف قوه بینایی و حتما دل زدگی را دارد. و لذت بافت و شور و شوق قالی بافی و شعف پیشرفت کار را از او سلب میکند. و برای خریدار هم جنبه کاربردی آنچنانی ندارد.

تولیدات عجیب و غریب حجمی

اما تأسف بار از همه آنچه در آسیب شناسی فرش گفته شد آن است که، طی دو دهه اخیر شاهد ظهور تولیدات عجیب و غریب حجمی از فرش هم شده ایم که خود حدیث مفصل و بسیار غم انگیزی دارد. خوب به خاطر داریم که حدود بیست سال قبل، هنرمندی از خطه آذربایجان – سرزمینی که خود مهد هنر فرش بافی است – گلدان و بعدها کوزه کوچکی را که با بهره گیری از تکنیک قالی بافی آنها را تولید کرده بود، ارائه داد؛ که البته مورد توجه و تحسین بسیاری هم قرار گرفت.

البته این شروع حرکتی بی هویت و کاری خطرناک در عرصه هنر قالیبافی بود. چرا که در سالهای بعد شاهد تولید انواع بشقاب، کاسه یا کوزه، خمره، صندوق و حتی سماور و قوری با تکنیک قالیبافی بوده ایم. که لابد مشوقان چنین تولیدکنندگانی از مشاهده آثار حجمی از سفال، فلز، گچ و جز آن خسته شده اند و در این رهگذر هنر فاخر ولی مظلوم فرش را وارد عرصه تقاضای عجیب و غریب خود کرده اند. شاید هم این کار را نوعی نوآوری و تجددگرایی در زندگی مان بدانیم که بشقاب، سماور و قوری را از فرش و فرش زیرانداز خود را از مواد و مصالح و عرصه های دیگر تولید و هنر و صنعت طلب کنیم.

بدیهی است در صورت ادامه تولید چنین آثار به شرحی که گفته شد، شاید روزی که من هرگز آرزوی دیدن آن را ندارم، فرا رسد. که فرش جز زیرانداز و یا با کاربردهای مقبول و تعریف و پذیرفته شده، بر هر جای جز محل سکونت بنشیند و از هنری کاربردی به هنر غیر کاربردی و البته بیهویت و بدون ماهیت بدل شود. انشاءا….. چنین روزی در تاریخ این ملت به ثبت نرسد.

مقالات بیشتر در مورد فرش

برای مقالات بیشتر در مورد فرش به مباحث زیر رجوع کند:

• شیرکی پیچ زیرانداز سنتی و ارزشمند کشور
• جایگاه فرش در هنر، فرهنگ، اقتصاد و صنعت ایران
• اقتصاد فرش دستباف : حیات فرهنگی ایران