بافته های داری و انواع آن در هنر های ایران

بافته های داری و انواع آن

شناخت بافته های داری و قالی در مغرب زمین از قرن ۱۷ آغاز شد. به گفته سرجورج بردوودا: «قدمت نامحدود بافته های داری و قالی ایران بی اینکه ثابت شده باشد پذیرفته شده است.» در هر حال قدمت زیرانداز به ۵۲۹ قبل از میلاد و به زمان کورش (پادشاه هخامنشی ایران) برمی گردد که در بسیاری از کتاب ها حتی کتاب های مذهبی نیز درج شده است. از آنجا که مردم ایران در معرض زمستان های سردی بوده اند و برای تنوع بیشتر شاید براثر استعداد هنری از تخته پوست گوسفند فرش های اولیه چوپانی در این فلات بوجود آمده باشد. رفته رفته با گسترش زندگی چوپانی و زندگی روستائی نیاز به گسترش وسائل زندگی باعث بزرگتر شدن زیراندازها شد و کف اتاق ها پوشانیده می شد، که هنوز هم رسم است.

با هجوم قوم های مختلف به ایران از جمله مغول، ترک ها و سلجوق ها، نوع بافته های داری و قالی بتدریج تغییر یافت. قالی های نقش دار مربوط به دوره ساسانیان (۲۲۴-۶۴۱ بعد از میلاد) می شود. از جمله قالی بزرگ خسرو انوشیروان با طرح باغ در کف تالار کاخ تیسفون باندازه ۹۰×۹۰ پا و وزن دو تن، پس از غلبه اعراب در قرن هفتم حرفه قالیبافی به بسیاری از مناطق جغرافیایی ایران کشانیده می شود از جمله آذربایجان و اصفهان و بختیاری.

نقش سلاطین صفوی در توسعه بافته های داری و قالی

اولین گروه هنرمندان تولید کننده ی بافته های داری و قالی و طراح که با روشی خاص قالیبافی می کردند و از کارهای مختلف استفاده می کردند در اواخر قرن پانزدهم ظاهر شدند. توجه سلاطین صفوی از جمله شاه عباسی باعث ایجاد کارگاه های قالیبافی سلطنتی در پایتخت شد. از جمله در اصفهان و تبریز، به نحوی که بافته های داری و قالی های بسیار نفیسی را به سایر سلاطین هدیه می کرده اند و این امر در ارتقاء طرح و نقش و کیفیت قالی ایران نقش بسزایی داشت. از این رو جهت کسب در آمد، قالی و قالیبافی بداخل خانه های مردم کشیده شد. روی هم رفته کشمکش ها و بدنبال آن صلح جاری در مناطق مختلف باعث صعود و رکود صنعت قالیبافی می شد. اما نهایتا قالیبافی از مهمترین آداب و رسوم مردم ایران بشمار می رود.

روش های تشخیص قالی

روش های تشخیص بافته های داری و قالی عبارتند از:

• تاریخ تهیه قالی؛
• طبقه بندی بر اساس یک تخته قالی که از لحاظ تاریخی قابل تشخیص است؛
• از روی طرح قالی؛
• رج شمار قالی؛
• نوع رنگ مصرفی (شیمیایی با گیاهی).

دستگاه و ابزارهای بافندگی

• انواع دارها

1. دار افقی

دار افقی قابل استفاده در مناطق روستایی و عشایری به دلیل سبک بودن و قابل حمل و نقل بودن مورد استفاده قرار می گیرد. این نوع از دارها دارای دو تیرک در دو طرف، برای محکم کردن بر روی زمین هستند. نوع قالی بافته شده با این دارها کمتر از ۴ پا است. جنس آن از درخت تبریزی یا سپیدار است.

2. دار عمودی روستائی

همانند دار افقی است اما بصورت عمودی در زمین محکم می شود و بافنده از زمین فاصله دارد.

3. دار عمودی تبریزی

در این سیستم آسان و ارزان که برای تولید بافته های داری و قالی می شود، از چهار گوه برای بالا کشیدن قالی روی تیرک استفاده می شود.

4. دار عمودی گردان

با کارآیی کاملتر. چله ها کاملا محکم هستند و قسمت بافته شده به دور تیر زیرین پیچیده و چله ها از دور تیر فوقانی باز می شود. امکان بافتن اندازه های مختلف بافته های داری و قالی در این دارها وجود دارد.

• ابزار قالیبافی

ابزار های مورد استفاده در تولید بافته های داری و قالی عموما شامل موارد زیر هستند:

1. چاقو: برای بریدن نخ پس از بستن گره.
2. شانه (یا دفتین): برای کشیدن روی پود. با دو نوع قدیمی (بزرگ) و جدید (کوچک)
3. مقراض: برای چیدن و مرتب کردن انتهای نخها، هنگامی که یک ردیف گره بسته می شود.
4. کارد تبریزی: ترکیبی از یک تیغه تیز و قلاب دکمه انداز در انتهای تیغه. به نحوی که از قلاب برای گره زدن به جای دست و از تیغه برای نخ پس از بستن گره استفاده می کنند.

• مواد

1. ابریشم؛
2. پشم؛
3. نخ.

از راست به چپ: آبی باز، آبی سیر، سرمه ای، ماشی، ساقه ای، سبز، لاکی، عنابی، قهوه ای، شتری، بژ، تریاکی، کرم، زردآلویی، بیدی، موشی باز، موشی سیر، خاکی، مشکی.

• انواع گره قالی

گره ترکی: قابل استفاده در بافته های داری و قالی ترک و کرد.

گره فارسی: قابل استفاده در بافته های داری و قالی ایرانی نژاد.

• طرح قالی

1. طرح هایی که از خطوط مستقیم تشکیل شده است (طرح شکسته)؛
2. طرح هایی که از خطوط منحنی تشکیل شده است (طرح گردان).

هر دو این ها روی کاغذهای شطرنجی کشیده می شوند و زمینه اصلی تمامی انواع طرح های ایرانی را تشکیل می دهند. بطور کلی ۹ گونه طرح در مورد قالی های ایرانی شناخته شده است:

1. هراتی؛
2. بوته ای (طرح کاج یا نخل)؛
3. خرچنگی؛
4. گل حنائی؛
5. لچک ترنجی؛
6. میناخانی؛
7. شاه عباسی؛
8. بیدمجنون؛
9. جوشقانی.

بی شک ایرانیان می توانند ادعای تولید اولین فرش های دستباف را داشته باشند. ولی شواهد و مدارک تاریخی بخصوص کشف قالی پازیریک سهم عظیمی در خلق و تولید این هنر گران بها توسط ایرانیان را دارد. ابعاد فرش پازیریک ۶ فوت و ۷ اینچ  x۶ فوت (۲۱۰۹×۱۹۰ cm) با ۳۶ گره فارسی در سانتی مترمربع و رنگ آن سرخ تیره، قهوه ای ، نارنجی و نوعی سبز مایل به آبی است. قدمت آن به ۵ قرن قبل از میلاد می رسد که نقوش آن مربوط به تخت جمشید است.

• نام طرح های کلاسیک فرش ایرانی

1. نقشه آثار باستانی و ابنیه اسلامی؛
2. نقشه شاه عباسی؛
3. نقشه اسلیمی؛
4. نقشه افشان؛
5. نقشه اقتباسی؛
6. نقشه بندی؛
7. گروه بوته ای؛
8. نقشه درختی؛
9. نقشه ترکمن (بخارا)؛
10. نقشه قابی (لچک ترنجی)؛
11. نقشه قابی (اسلیمی)؛
12. نقشه گل فرنگ؛
13. نقشه گلدانی؛
14. نقشه ماهی درهم؛
15. گروه محرابی؛
16. نقشه محرمات؛
17. نقشه ایلیاتی؛
18. نقشه هندسی؛
19. نقشه تلفیقی.

• محل و شرایط کار بافته های داری

1. محل کار کارگاه بافته های داری و قالی باید دارای سقف بلند و مملو از نور و تمیز باشد. در صورت امکان استفاده از تسهیلات گرمائی و خنک کننده وجود داشته باشد. بدلیل طولانی بودن کار باید از خدمه برای سرویس دادن و تهیه نخ و مواد مورد نیاز استفاده شود.
2. تهیه پرز (یا خامه): طی مراحل حلاجی و ریسندگی و رنگرزی الیاف پشم انجام می شود.
3. تهیه دار و چله.

برچسب فرش های دستباف

• اصولی که باید در ساخت و نصب دار در مورد توجه قرار گیرد

به طور کلی مناسبترین دار برای بافته های داری و قالی نوع عمودی تبریزی گردان می باشد که می تواند فلزی یا چوبی باشد. دارهای فلزی بدلیل استحکام بیشتر و استفاده از پیچ و مهره از امتیاز بیشتری برخوردارند. تنها عیب دار فلزی سنگینی آن به هنگام نصب است. مقاومت سردار و زیردار برحسب تعداد گره و پهنای فرش باید محاسبه شود تا از خم شدن، شکم کردن و شکستن دار جلوگیری شود. در مورد دار چوبی حتما باید از چوب خشک و سالم استفاده شود. تیرک های دار باید کاملا مستقیم و عمود بر یکدیگر باشند. پیج ها باید مقاوم و گریس خورده باشند. صندلی باید قابل تنظیم به بالا و پائین باشد. قبل از پیچیدن چله باید فاصله سردار و زیردار در تمام طول دار یکسان باشد.

• چله کشی: مجموعه نخ های موازی که با کششی معین بر روی دار پیچیده می شود و بافت فرش از طریق قرار دادن گره از پشم یا ابریشم بر روی آن انجام می شود.
• پود گذاری: بدو روش یک پود و دو پود صورت می گیرد.

1. نوع اول برای فرش های درشت بافت؛
2. و نوع دوم برای فرش های ریز بافت بکار میرود.

• بافتن : با دو گره فارسی و ترکی
• پرداخت : جهت رفع ناهمواریهای روی فرش بافته شده بکار می رود. از وسائلی مانند داس، تیغه و یا بصورت ماشینی استفاده می شود. گاهی نیز از سنگ زدن استفاده می شود که از وسیله ای مشابه سنگ پا استفاده می شود.
• ترمیم و رفوگری.

سایر بافته های داری و غیر داری

• گلیم

در همه جا از شیوه بافندگان بدون گره یا باصطلاح «تخت باف» یا « گلیم بافی» (Flat weaving) برای انواع زیرانداز و زینت زندگی استفاده می شود. ریشه این بافته های داری و قالی از مردم صحرانشین و روستائی آفریقای شمالی، آسیای مرکزی و امریکای جنوبی سرچشمه می گیرد. آنچه که امروزه بعنوان گلیم می شناسیم، دستاوردی است که در اثر سده ها کار مشقت بار در پای دارهای بافندگی ساده روستائی و ایلیاتی پدید آمده است.

با توجه به شواهدی مثل قالی پازیریک، می توان گفت مناطق شرقی در بافت گلیم از نخستین مناطق محسوب می شوند. قدیمی ترین زیرانداز بجا مانده از دوران هزارساله حکومت های سلجوقی، عثمانی، مغول و صفوی گلیمی «پیچ باف» است که گمان می رود منشاه عثمانی داشته باشد که به سبک بافنده های صحنه و سنندج کردستان ایران است. در دهه های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ گلیم از مشرق زمین به مغرب زمین رفت و بعنوان اثر هنری و چشم انداز در این جوامع مطرح شد.

• اندازه گلیم

گلیم دارای سه اندازه شناخته شده است:

1. گلیم بزرگ با طول 3 متر و عرض75متر.
2. گلیم متوسط با طول ۲ متر و عرض ۱ متر.
3. گلیم کوچک یا سجاده ای که طول آن یک برابر و نیم عرض آن است.
4. مواد اولیه بافت گلیم

مواد اولیه بافت گلیم شامل موادی چون: پشم گوسفند و شتر، موی بز و اسب، پنبه، ابریشم است.

• دار گلیم بافی

صحرانشینان معمولا برای بافته های داری و گلیم از دار افقی استفاده می کنند زیرا حمل و نقل آن آسانتر است. اما در مناطق روستایی از دار عمودی استفاده می کنند که توسط دو تیرک از دو طرف به زمین محکم شده است.

• بافت گلیم

برای پودکشی که همان بافتن گلیم است، رشته های تار را یک در میان جدا ساخته و نخ های رنگی پود را از زیر آن رد می کنند. به طور کلی دلیل نبافتن گلیم های بزرگ یکی اندازه اتاق است و دیگر آنکه در بافته های داری و خصوصا گلیم های بزرگ بدلیل مشکل برقراری کشش در تار و پودها گلیم بطور صاف و مسطح بر زمین قرار نمی گیرد. برای عمودی نگاه داشتن دار گلیم بافی یا دو تیرک افقی آن را در شکاف دو تیرک عمودی قرار می دهند با اینکه به تیرآهن های سقف متصل می کنند.

• ابزار گلیم بافی

از ابزار های مورد استفاده در گلیم بافی می توان به موارد زیر اشاره نمود:

• شانه برای کوبیدن پودها و ترتیب فاصله تارها از چوب با دندانه فلزی؛
• کجو و هاف: چوبی برای جداساختن بیشتر تارها؛
• سیخ پودکشی؛
• میله چوبی دوسر، که دو سر آن دارای قلابی برای رد کردن پودهاست؛
• قیچی؛
• چاقو.

• شیوه بافندگی

• بافت متعادل: تار و پودها از زیر و روی یکدیگر رد شده و در هم بافته می شوند. معمولا یک رنگ است.
• بافت پود رو: تعداد پودها بیش از تعداد تارها است. در نتیجه رنگ دستباف به رنگ پودها است.
• بافت تار رو یا جاجیم باف: تعداد تارها بیشتر از پودهاست.
• بافت اریب: با نصب تیرکی اضافی بدور تیر افقی دار میسر می شود.
• بافت چاکدار: با این نوع بافت چهار گوشه ها و قطعات بجای نوارهای افقی ساده بافته می شود.
• گلیم باف متصل یا تک قلاب: پودهای هر رنگ بدور یک تار پیچیده می شود. در نتیجه نقوشی عمودی می شوند.
• گلیم باف جفت قلاب: قطعات رنگ بصورت عمودی به یکدیگر متصل می شوند.
• افزودن پودهای اضافی برای رفع کجی و یا انحنای پودهای معمولی بکار می رود. نتیجه آن نقوش مواج و تصاویر چهره می شود.
• گلیم باف با پود معلق و تارمعلق.
• پیچ باف.
• بافت چرخان.
• پرداخت نهایی در مورد ریشه و سایر تزئینات.

• مراحل تولید گلیم

• پشم چینی؛
• شستشوی پشم؛
• حلاجی؛
• ریسیدن پشم؛
• کلاف کردن؛
• رنگ کردن؛
• گلوله کردن؛
• تارکشیدن زمین؛
• بردن تار روی دستگاه؛
• بافتن؛
• عرضه به بازاز.

• نقوش مورد استفاده در گلیم

• نقش سماور؛
• نقش ترکیبی گنجشک و سماور؛
• نقش عروسک؛
• قش مرغابی؛
• نقش قرقره؛
• نقوش هندسی؛
• نقش گل؛
• نقش ترکیبی درخت و گنجشک؛
• نقش حاشیه؛
• نقش پنجه گربه؛
• نقش شغال؛
• نقش موسائی.

• انواع گلیم بافت ها

• سفره: به عنوان سفره زمینی، سفره روی کرسی؛
• خورجین؛
• چنته و کیف دستی، از جمله کلای چرق که کیف مخصوص دیرک چادر است؛
• نمکدان: برای حمل و نگهداری نمک سنگ؛
• مفرش: در واقع کیفی بزرگ و پهن است؛
• جوال : برای آویزان کردن در گوشه چادر و نگهداری ظروف؛
• بالش: در واقع پشتی یا مخده؛
• یراق آلات چهار پایان؛
• سوترنجی: تخت بافت نخی که از شیوه گلیم بافت چاکدار یا جفت قلاب استفاده می شود؛
• موج: که به علت شباهت به جاجیم به این نام نیز خوانده می شوند؛
• جاجیم؛
• ورنه: نوعی از بافته های داری کف پوشی که از پیچ بافت های اضافی در زمینه یکدست استفاده می شود بعنوان رو کرسی، جلی اسب و شتر استفاده می شود؛
• گلیم شیریکی پیچ: شیریکی پیچ نامی است که گلیم بافان عشایر و روستائی کرمان به نوعی از گلیم می دهند که در حقیقت آخرین مرحله تکامل گلیم به سمت قالی است. در آن از نخ پشمی سفید بعنوان تار یا چله و از نخ رنگی بعنوان پود معمولی و از نخ پشمی متریک بعنوان پود نازک استفاده می شود.
• مسندبافی: از بافته های قدیمی آذربایجان شرقی در اندازه 1×1.5 متر مربع است. نوعی گلیم که بعنوان جانمازی بکار می رود. برروی دار عمودی بافته می شود و تنها ابزار آن (کرکیله) یا (کرک) است.
• ورنی بافی يا سوماک: نوعی گلیم فرش است که توسط عشایر ارسباران مغان و مشکین شهر تولید می شود. ضخامت بیشتری دارد و علاوه بر تار و پود از یک پود اضافی در بافتن آن استفاده می شود. بر روی دار عمودی بافته می شود.

• گبه

گبه نوعی فرش خودرنگ است که برای تار آن از نخ پنبه ای و برای پود آن از پشم خودرنگ استفاده می شود. وسائل و ابزار مورد نیاز برای بافت گبه شامل موارد زیر است:

1. دار گبه بافی که معمولا بصورت افقی و از جنس فلز است؛
2. شان؛
3. چاقو؛
4. قیچی.

نقوش گبه

نقوش گبه بیشتر هندسی بوده و از نقوش ساده در آن استفاده می شود. از نقوش معروف شیر است که در وسط کار بکار می رود. تاریخ گبه های شناخته شده به قرن ۱۴ ه.ق برمی گردد که به مناطق قشقائی مربوط است. اصطلاحات رایج در مورد استفاده در گبه بافی می توان به ریسیدن، تابیدن، تار و گره اشاره نمود.

برای مطالع بیشتر در مورد قالی های لهستانی به لینک مراجعه کنید.