مفهوم طراحی : پیشینه و آثار شاخص طراحی جهان

مفهوم طراحی : پیشینه و آثار شاخص طراحی جهان

در مبحث مفهوم طراحی لازم به ذکر است که طراحی، یکی از قدیم ترین روش های برقراری ارتباط میان انسان ها و یکی از صنایع دستی است که بیشتر با ابزارهای ساده و به کمک خطوط اجرا می شود. کلمه طراحی در لغت نامه به معنی «طرح افکنی» و «نقشه ریزی» آمده است. اما در معنای تخصصی، بازآفریدن تصاویر عینی یا تجسم بخشیدن به تصاویر ذهنی است. نگاهی ساده به تصاویر زیر در این سوال را به ذهن متبادر می سازد که تصویر اسب در ذهن شما چگونه است؟ طراح تصویر اسبی را که دیده یا در ذهن مجسم کرده نشان داده است. این طرح ها در عین سادگی، قدرت بیانی و تأثیرگذاری زیادی دارند. زیرا علاوه بر مهارت طراحی، تعبیر شخصی طراح از موضوع را نشان می دهند.

دگرگونی مفهوم طراحی

در هر دوره با تغییر دید هنرمندان شیوه طراحی هم دگرگون شد و مفهوم طراحی شکل جدیدی پیدا کرد. در قدیم در مشرق زمین میان طراحی و نقاشی تفاوتی وجود نداشت. هنرمندان شرقی طبیعت را آن گونه تصویر می کردند که خود دیده و شناخته بودند. آنها هنگام آفريدن اثر از ذهن کمک می گرفتند نه از چشم. هدف این هنرمندان آفرینش اثری بود که از طبیعت الهام گرفته بودند. اثری که در آن، خلاقیت و ابداع بیش از مهارت در تقلید طبیعت اهمیت داشت.

طراحی با قلم مو و مرکب

هنرمندان قدیم ایران نیز طرح و نقش را از هم جدا نمی دانستند و طرح را با خطوط مدادی ترسیم و سپس آن را رنگ آمیزی می کردند. طراحی مستقل در ایران، با هنرمندانی چون «محمدی» و «شیخ محمد» آغاز شد و سپس در آثار طراح بزرگ ایران «رضاعباسی» به اوج رسید.

در هنر غرب پس از رنسانس پیروی از طبیعت و تقلید شکل ظاهری اجسام و موجودات چند قرن ادامه داشت. بعدها در مفهوم طراحی، تقلید از طبیعت «کوشش بی فایده» و «پست تر از آن چه طبیعت به ما نشان میدهد» قلمداد شد. با اختراع دوربین عکاسی «رقابت با طبیعت» با «تکرار آن چه با چشم دیده می شود» رد شد. در هنر مدرن و براساس نظریات جدید، رشته های هنری به هم نزدیک تر شدند و طراحی ویژگی های تازه ای پیدا کرد.

با این که مفهوم طراحی در روزگار ما تغییر کرده، از اهمیت و ضرورت آن کاسته نشده است. طراحی به دلیل سهولت، صراحت و قدرت بیان، پایه تمام رشته های هنرهای تجسمی است اگرچه، همیشه به آثار دیگر وابسته نیست و به تنهایی اثری مستقل و کامل است.

حوزه های Design و Drawing

در جهان امروز، مفهوم طراحی در دو حوزه ی «Design» و «Drawing» مطرح می شود. طراحی یا Drawing بیشتر احساسات في البداهه طراح را بیان می کند. Design نوعی طراحی مرحله به مرحله و بر مبنای اصول است که جنبه ی کاربردی دارد.

اثر «محمدی»؛ اواخر قرن دهم هجری

طراحی با قلم مو و مرکب. اثر «رضاعباسی»؛ قرن دهم هجری / شانزدهم میلادی

Drawing دامنه ی بسیار وسیعی دارد و به دلایل مختلفی انجام می شود. بیشتر این طرح ها تصاویر انسان، حیوانات، طبیعت و اشیاست که با مداد، زغال، گچ و مرکب اجرا شده اند. Drawing شامل سه گونه مهم:

• یادداشت تصویری؛
• اتود یا پیش طرح؛
• و طراحی کامل است.

1.       اسکیس یا یادداشت های تصویری

در تصاویر زیر چه ویژگی مشترکی وجود دارد؟ آیا شور و هیجان و سرعت طراح را هنگام کار احساس می کنید؟ اسکیس نوعی طراحی سریع است که احساس لحظه ای طراح را بیان می کند. این یادداشت های تصویری در مبحث مفهوم طراحی بدون نمایش جزییات هم ارزش زیادی دارند. بعضی از اسکیس ها جنبه ی مقدماتی دارند و برای تهیه اثر هنری دیگری اجرا می شوند.

2.       اتود یا پیش طرح ها و تمرین های طراحی

اتود یا تمرین طراحی در مدت زمان بیشتری نسبت به اسکیس تهیه و تکمیل می شود. تصاویر زیر بررسی اشکال، حجمها، حالتها و زوایای مختلف را نشان می دهد که تمرین هایی برای شناخت کامل موضوع و توانایی در اجرای دقیق در ارتباط با مباحث مفهوم طراحی است.

بعضی از تمرین های طراحی، مرحله مقدماتی کار هنری دیگر، مانند پیش طرح های تصاویر زیر هستند . پیش طرح یا اتود به طراح کمک می کند تا بهترین نمونه یا جالب ترین زاویه ی دید را برای اثر نهایی انتخاب کند. رابطه ی طرح نهایی و تابلوی نقاشی را در تصاویر بررسی کنید.

3.       طراحی کامل

اثر داوینچی در مجموعه تصاویر بالا نمونه ای از مفهوم طراحی کامل را نشان می دهد. در این طرح مجموعه ی کاملی از اجزای مختلف شامل فضا، انسان و حیوان بر پایه ی اصول آناتومی، عمق نمایی و حجم نمایی نمایش داده شده اند.

علاوه بر آثاری که در این سه دسته اصلی قرار می گیرند، برداشت های شخصی با تجربه های آزاد طراح از موضوعات گوناگون با بیان مستقل به صورت های متنوع در حوزه Drawing مطرح می شود.

Design چیست؟

حوزه Design در مفهوم طراحی دامنه ی وسیع تری دارد. این نوع طراحی شامل مراحل ترکیب عناصر بصری و فضا بر پایه اصول طرح است و جنبه کاربردی دارد. ترکیب با مجموعه سازی و طراحی آثار گرافیکی، طراحی صنعتی، طراحی معماری، طراحی فضای داخلی، طراحی لباس و غیره در این حوزه مطرح می شود. مراحل تهیه اثر در این رشته ها متفاوت است اما به طور کلی در بیشتر موارد از اسکیس استفاده می شود. به تناسب هر رشته موضوع مرحله به مرحله براساس اصول تخصصی تکمیل می شود.

با تغییر دید هنرمند نسبت به جهان و پدیده های آن، تنوع موضوعات و نحوه بیان جدید، مفهوم طراحی پیچیده تر شد. امروزه اجرای طراحی دیگر محدود به استفاده از ابزارهای سنتی (مانند مداد، زغال و …) نیست. روش های متنوع ترکیب مواد، چسباندن وسایل و استفاده از مواد و ابزار تازه رواج یافت و حتی برای طراحی از نور هم استفاده شد.

طراحی با چراغ قوه روشن در فضای تاریک کارگاه (آتلیه)؛ اثر «پابلو پیکاسو»: ۱۹۷۳-۱۸۸۱ میلادی

گرایش به واقع نمایی و گرایش به ذهنیت

امرزوه رایانه (کامپیوتر)، ماشین دورنگار (فاکس)، تکنولوژی ویدیویی و انواع وسایل پیشرفته، امکانات جدیدی را برای طراحی و انتقال سریع آن به دیگران فراهم کرده اند و هنرمندان معاصر برای کشف راههای تازه در هنر، امکانات تجسمی خط، شکل و رنگ را دوباره تجربه کرده، آثار جدیدی به وجود آورده اند. مهم ترین مفهوم طراحی در هنرجدید، کنار گذاشتن روش واقع نمایی و گرایش به ذهنیت و بیان های فردی است.

نقاشی دیواری از مقبره « آمون هوتپ» ؛ حدود ۱۴۵۰ قبل از میلاد؛ طیوه؛ مصر

قدرت و حساسیت بصری

اگرچه انسان ها بسیار به حس بینایی وابسته اند، اما بسیاری از چیزها را نمی بینند با همه مثل هم نمی بینند. انسان های دقیق واکنش طبیعی و ساده دیدن را همراه با تشخیص، سنجیدن، تفکر و مقایسه کردن انجام می دهند. اگرچه عمل دیدن بسیار سریع انجام می شود ، ذهن در این زمان کوتاه، تصاویر و اطلاعات را دریافت و ضبط می کند.

در رابطه با مفهوم طراحی گفته می شود که طراحان بیشتر و بهتر از دیگران به جهان و پدیده های آن توجه می کنند. آنها با دید جستجوگر خود پدیده های طبیعت را بررسی می کنند و چشم خود را به کشف ویژگی های آن عادت می دهند. با تغییر قدرت و حساسیت بصری طراحان، به مرور زمان، کیفیت دیدن آنها با بقیه تفاوت پیدا می کند. پیش از اختراع دوربین عکاسی امکان ثبت تصاویر موجودات وجود نداشت. اما طراحان و نقاشان با حساسیت فوق العاده، طبیعت و اجزای آن را در آثار خود نشان می دادند. اگرچه طراحی از حیوانات به دلیل حرکت های مداوم آنها مشکل است، پرندگان و ماهی ها در تصویر زیر بسیار دقیق نشان داده شده اند.

بخشی از مینیاتور از منطق الطیر عطار نیشابوری؛ حدود قرن ۱۲ هجری، ایران

تقویت قدرت و حساسیت بصری

طراحی به ارتباط همزمان و هماهنگ چشم، مغز و دست نیاز دارد. دست وسیله اجرای ذهنیات و عواطف طراح است که به کمک ابزارهای مختلف تصاویر ذهنی را دیدنی می کند. تصویر هم مانند هر زبان دیگری الفبا و قواعد دستوری خاصی دارد. پس از یادگیری و کسب توانایی لازم، می توان در این زمینه نوآوری و مفاهیم تازه ای را بیان کرد.

آثار دوره های مختلف، شیوه های گوناگون مفهوم طراحی را نشان می دهند. هر اثر دید تازه ای نسبت به موضوع، نحوه جدید استفاده از ابزار و تعبیر شخصی خاصی را ارائه می کند. طراح موضوع، ابزار مناسب و زاویه دید جدید را با دقت و حساسیت انتخاب می کند. بنابراین روند طراحی به کار گیری دستور زبان بصری برای بیان مفاهیم مختلف است اما مهم ترین جنبه کار، تعبیر با بیان شخصی او از موضوع است. تنوع آثار را در بیان یک موضوع بررسی کنید. بررسی نمونه های ارزشمند طراحی و دقت در شیوه کار طراحان به تقویت حساسیت بصری کمک می کند.

کشف قوانین، نظم ریاضی و تناسبات

حساسیت بصری طراحان نسبت به پدیده های مختلف به کشف قوانین، نظم ریاضی و تناسبات طبیعت منجر شد. کشف نظم خاص فواصل رویش برگ بر ساقه، تناسبات دقیق اجزای بدن انسان و حیوانات، قواعد تغيير اندازه ها در فاصله زیاد و روش نشان دادن کوتاه نمایی و کوچک نمایی، … تنها از طریق دیدن دقیق پدیده های طبیعی برای طراحان میسر شد. آنها در بستر مفهوم طراحی طبیعت چیزی را می بینند یا نظمی را کشف می کنند که دیگران به آن توجه نکرده اند. تعمق در طبیعت و شناخت دقیق آن به هنرمندان کمک می کند تا از ویژگی های طبیعت در آثار خود استفاده کنند. درک نظم طبیعت و ایجاد آن در اثر هنری، خود به خود دید و حساسیت طراحان را از دیگران متفاوت می کند.

اثر « پیر لوئیجی نروی»؛ ۱۹۵۸ میلادی

یکی از مهم ترین مسائل مفهوم طراحی، تغییر در نحوه مشاهده است. ما از دوران کودکی اشیا، موجودات و فضای اطراف را باهم مقایسه می کنیم، تنوع اشکال، تفاوت اندازه های گوناگونی رنگها، نوع و جنس اشيا (پارچه، شیشه، فلز و …) در ذهن ما نقش می بندد. هنگام طراحی نیاز به حساسیت زیادی برای تشخیص این ویژگی ها داریم. چشم خود را برای دیدن ورزیده کنید و دقت خود را در بررسی اشکال، اندازه ها رنگها، سایه روشن ها و بافت ها افزایش دهید.

خطای دید انسان باعث می شود طول خطها متفاوت به نظر برسد. هنگامی که تصویر ذهنی خود را از موضوع طراحی می کنیم، پی می بریم که اطلاعات دقیقی درباره ی شکل، اندازه، بافت، … و ویژگی خاص آن نداریم. ثبت تصاویر دقیق در ذهن به نحوه دیدن ما بستگی دارد. موفقیت در نمایش موضوعات مختلف، به صورت ذهنی یا هنگام طراحی از روی مدل، میزان حساسیت بصری ما را نشان میدهد.

کادر

آشنایی با ویژگی های کادر و شیوه های متنوع ترکیب عناصر در آن اهمیت زیادی در مفهوم طراحی دارد. در کارگاه یا طبیعت موضوع در فضای واقعی قرار دارد. هنگام طراحی موضوعات در فضای محدودی به نام کادر قرار می گیرند. با موضوع در فضای واقعی زیبا و هماهنگ به نظر می رسد، اما پس از محدود شدن در کادر روابط اجزا تغییر می کند. برای هماهنگ کردن اجزا در فضای محدود کادر، باید نظم جدیدی ایجاد کرد. ایجاد نظم میان عناصر تصویر، به نحوی که به صورت یک کل به هم پیوسته دیده شوند، کمپوزیسیون یا ترکیب بندی نام دارد.

کادر، فضا یا محدوده ی مشخصی ایجاد می کند که روابط اجزای تصویر در آن سنجیده می شود. در این محدوده هریک از اجزا به تنهایی و در کل ترکیب با کادر ارتباط برقرار می کند. به همین دلیل محل قرارگیری هریک از اجزای تصویر در داخل کادر اهمیت زیادی دارد. استفاده صحیح از فضای کادر باعث می شود که چشم بیننده در تمام قسمت ها به خوبی حرکت کند. بررسی آثار متنوع طراحی حساسیت بصری ما را نسبت به ایجاد تعادل و هماهنگی میان اجزای مختلف تقویت می کند زیرا نظم و هماهنگی این آثار همراه تصویر در ذهن ما ثبت می شود.

امروزه برای طراحی، اغلب از کادرهای استاندارد استفاده می شود. اغلب، ارزش طولی یا عرضی موضوع تعیین کننده نحوه به کارگیری کادر به صورت عمودی یا افقی است. گاه طراح برای بیان ویژگی های مورد نظر خود کادر را به صورت عمودی یا افقی مورد استفاده قرار می دهد. تصاویر زیر تفاوت کادر افقی و عمودی را در بیان یک موضوع نشان می دهد. کدام یک از کادرها برای این تصویر مناسب ترند؟ به طور کلی محل قرارگیری موضوع و اندازه آن نسبت به کادر اهمیت زیادی دارد.

ایجاد هماهنگی میان اجزای تصویر و کادر

در تصویر بالا رابطه ی موضوع با کادر بررسی شده است. ایجاد هماهنگی میان اجزای تصویر و کادر به اندازه موضوع و محل قرارگیری آن بستگی دارد. طراح برای ایجاد روابط هماهنگ در محدوده کادر جستجو و روش های مختلف را تجربه می کند. قرار گیری موضوع در کادر، فضا را به دو بخش تقسیم می کند:

• بخش های اشغال شده را فضای مثبت؛
• و بخش های اشغال نشده را فضای منفی یا پس زمینه می نامند.

ایجاد تعادل میان دو بخش کادر اهمیت زیادی دارد. فضای مثبت یا محل قرارگیری عناصر در کادر، وزن یا سنگینی ایجاد می کند. نیروهای درونی کادر در نقطه مرکزی و محل محور تقارنهای عمودی و افقی کادر سنگینی و وزن بیش تری ایجاد می کنند. بنابراین در این مناطق تحرک نیروها کمتر است. همچنین بخش پایین کادر وزن با سنگینی بیشتری را القا می کند که مربوط به تداعی ذهنی انسانها است. طراح میان سنگینی یا وزن فضای مثبت و نیروهای درونی و فضای منفی کادر تعادل ایجاد می کند.

سه بخش تصویر زیر به درک فضای مثبت و منفی کمک می کند. اگرچه بررسی آثار متنوع طراحی به شناخت روش های مختلف ایجاد تعادل میان نیروها و مفهوم طراحی کمک می کند، تمرینات عملی و تجربیات شخصی بهترین روش برای درک نیروهای کادر است.

طراح وزن عناصر مختلف را در یک محدوده مشخص می سنجد و با قرار دادن آنها در بهترین قسمت، تعادل ایجاد می کند.

روش ایجاد تعادل تصویری

به طور کلی دو روش برای ایجاد تعادل تصویری وجود دارد:

1. تعادل متقارن با ایجاد تعادل به کمک قرینه سازی از طریق بخش یکسان اجزا در کادر
2. تعادل نامتقارن با ایجاد تعادل از طریق پخش سبکی و سنگینی در قسمت های مختلف کادر

در روش اول از محور تقارنهای عمودی و افقی کادر استفاده می شود. ایجاد تعادل از طریق روش دوم با تقسیم طول وعرض كادر به سه بخش مساوی دو خط عمودی و دو خط افقی به وجود می آید که برای قرار دادن اجزای تصویر مناسب اند. هریک از این خطوط کادر را به دو قسمت نامساوی تقسیم می کنند. تقسیم بندی کادر به صورت دو باعث ایجاد تحرک نیروهای درونی کادر می شود. این تقسیمات «خطوط طلایی» و محل تلاقی آنها «نقاط طلایی» نام دارند.

در تصویر بالا یک بار از خط پایین و بار دیگر از خط و بالای کادر برای طراحی موضوع استفاده شده است. استفاده از خطوط طلایی در مبحث مفهوم طراحی باعث استحکام ترکیب بندی و تحرک تصویری میشود.

چنان که در نمونه ها می بینید، نحوه ایجاد تعادل بصری در کادر، متفاوت است. قرار دادن اجزای تصویر در بخش پایین کادر در آثار قدیم متداول بود. استفاده از بخش بالای کادر و نمایش اجزای تصویر در اندازه بزرگ و برش بعضی از قسمتهای موضوع با لبه کادر در ترکیب های جدید تر معمول شد.

جستجو و کشف بهترین فضاها برای قراردادن عناصر

مهم ترین عامل موفقیت طراح جستجو و کشف بهترین فضاها برای قراردادن عناصر در کادر است. تقویت حساسیت بصری در رابطه با مفهوم طراحی، بررسی آثار طراحی و تمرین و تجربه در کادرهای متنوع او را در این راه یاری می کند. تصویر زیر جستجوی طراح را برای بررسی موضوع در کادر نشان می دهد. چنان که مشاهده می کنید، حساسیت بصری، انتخاب زاویه دید، اندازه موضوع نسبت به کادر و ایجاد هماهنگی نیاز به دقت، تمرکز و تجربه دارد.

تصاویر زیر جستجوی طراح را برای پیدا کردن بهترین ترکیب بندی نشان می دهند. در این جست و جو طراح رابطه میان شکل ها را می سنجد و در می یابد که چه چیزی و کجا باید اضافه یا حذف شود تا ارتباط بهتری میان اجزای تصویر با یکدیگر و نسبت به کادر به وجود آید.