رنگرزی الیاف پشم در ایران

رنگرزی الیاف پشم در ایران

در رنگرزی الیاف پشم در ایران بیشترین رنگ‌های مورداستفاده در شال ترمه کرمان رنگ‌های نیل، روناس، قرمز دانه، اسپرک، حنا و وسمه است و مهم‌ترین گیاهان رنگ‌زا در رنگرزی الیاف پشم مورداستفاده در شال و فرش ایران، به‌قرار زیر هستند:

روناس در رنگرزی الیاف پشم

روناس گیاهی است خودرو با گلی زرد مایل به سبز که در اکثر نقاط می‌روید و کشت آن نیز امکان‌پذیر است که در رنگرزی الیاف پشم در بازار صنایع دستی به کار می‌رود. ریشه روناس از مایعی اشباع‌شده است که خاصیت جذب اکسیژن و تبدیل آن به یک ماده قرمزرنگ را دارد. خانواده رنگ قرمز از صورتی گلبهی و سرخابی گرفته تا لاکی و ارغوانی تیره از ریشه روناس به دست می‌آید. رنگ به‌دست‌آمده از این گیاه بین پوسته خارجی ریشه و مغز چوبی آن قرار دارد. رنگ پوسته خارجی، قرمز تیره مایل به قهوه‌ای و مغز و ریشه دارای رنگ قرمز روشن است. ریشه روناس را در روزهای آخر پاییز از خاک بیرون می‌آورند و در آفتاب خشک می‌کنند؛ سپس برای اینکه ریشه را از خاک جدا کنند، آن را می‌کوبند.

پوسته خارجی روناس نیز ازجمله رنگ‌های طبیعی است که به کمک املاح فلزی (دندانه‌ها) پشم را رنگ می‌کند. رنگرزی الیاف پشم با پوسته خارجی روناس، بدون استفاده از املاح فلزی (دندانه‌ها) رنگ پشم را کمرنگ و کدر خواهد کرد. در رنگرزی روناس مهم‌ترین عامل، ریشه روناس است. ارزش این گیاه از جهت رنگ، باگذشت دو سال از عمر آن شروع می‌شود و از سال سوم تا سال هفتم ادامه پیدا می‌کند و از سال نهم ارزش رنگ دهی آن به‌کلی از بین می‌رود.

تنوع‌های رنگی روناس

از روناس چهار، پنج‌ساله، رنگ‌های قرمز شاداب و متمایل به سرخ به دست می‌آید، به‌شرط آنکه کلاف‌های رنگ‌شده دست‌کم دو شبانه‌روز در آبی که املاح لازم را داشته باشد بماند. روناس هفت‌ساله، لاکی و ارغوانی آبی‌فام، و روناس سه‌ساله، نارنجی تیره و قرمز آجری پدید می‌آورد. میزان قرمزی رنگ‌های سرخ مایه، مانند رنگ‌های دیگر بستگی به دندانه‌ای دارد که برای جذب شدن در پشم به‌کاررفته است.

کم و کاستی دندانه موجب تغییر رنگ و کمرنگ یا پررنگ شدن در رنگرزی الیاف پشم می‌شود. رنگ دوغی، از خیساندن کلاف‌های رنگ گرفته از روناس در دوغ حاصل می‌شود. پشم هر چه بیشتر در این مایه بماند رنگ قرمز روناسی روشن‌تر می‌شود و به رنگ صورتی می‌گراید. ثمره جوشاندن خامه قرمز روناسی در پیشاب گاو، سرخابی پخته پرمایه‌ای است.

علاوه بر تأثیر دندانه، عمر ریشه روناس نیز در ژرف‌تر شدن رنگ مؤثر است. ریشه روناسی که در مناطق سردسیری می‌روید، لاکی ژرف پرمایه‌ای پدید می‌آورد که از روناس مناطق معتدل و گرمسیری حاصل نمی‌شود، به همین سبب است که رنگ لاکی روناس خراسان و آذربایجان و مناطق سردسیر کرمان و بوانات فارس کیفیت بارز دارد.

اسپرک

اسپرک گیاهی است خودرو و قابل‌کشت که تخم آن را در ماه‌های آخر بهار و اول تابستان در زمین می‌باشند. ماده رنگی که از ساقه و برگ آن به دست می‌آید زرد است، و در ترکیب با نیل، رنگ سبز را در مایه‌های مختلف ایجاد می‌کند. رنگرزی الیاف پشم با اسپرک نیز بدون استفاده از املاح فلزی (دندانه‌ها) نتیجه خوبی به دست نمی‌آورد. به همین منظور دندانه زاج برای به دست آوردن رنگ لیمویی، کرم برای زرد طلایی و زاج و قلع برای رنگ نارنجی بر روی الیاف پشمی به کار می‌رود. رنگ به‌دست‌آمده از اسپرک، نرمی و لطافت خاصی به الیاف پشمی می‌دهد و از ثبات خوبی بهره‌مند‌است.

قرمز دانه

قرمز دانه لاشه حشره‌ای است مشابه پینه‌دوز که به‌صورت قرمز و خاکستری بر روی شاخه درختان خانواده انجیر زندگی می‌کند. این حشره شیره گیاه را می‌مکد و از خود صمغی ترشح می‌کند که خود در آن از بین می‌رود. پس از صاف کردن صمغ، قرمز دانه به‌صورت تجاری به دست می‌آید. قرمز دانه که درگذشته در ایران لاک نامیده می‌شده با دندانه‌های مختلف، پشم را به رنگ‌های قرمز روشن تا قرمز مایل به بنفش درمی‌آورد، مثلاً با دندانه بیکرومات، پشم را قرمز مایل به بنفش می‌کند.

سیرترین رنگ در رنگرزی الیاف پشم، از ترکیب ۱۰ درصد رنگ و 3 درصد اسید اگزالیک در روی خامه پشمی که قبلاً با ۲ درصد بیکرومات کلسیم شده است به عمل می‌آید. قرمز دانه از رنگ‌های گران است که اغلب برای سودجویی با شن‌های نرم و سفیداب شیخ به وزن آن می‌افزایند.

نیل

نیل ریشه همه رنگ‌های آبی، از آسمانی و فیروزه‌ای تا لاجوردی و سورمه‌ای است. این رنگ از قدیمی‌ترین مواد رنگ دار است که در رنگرزی الیاف پشم به کار می‌رود. رنگ آبی از تخمیر برگه‌ای گیاه به دست می‌آید. بدین ترتیب که شاخه‌های برگ‌دار گیاه را می‌چینند و در مقداری آب می‌گذارند تا کاملاً تجزیه و تخمیر شود سپس خمیری را که در ظرف شکل‌گرفته است، پس از خشک‌کردن کاملاً آسیاب می‌کنند. نیل، ثبات بسیار خوبی در مقابل نور دارد. برای به دست آوردن رنگ نیلی سیر، بعد از خشک‌کردن پشم رنگ‌شده در مجاورت هوا و شست‌وشو، دوباره آن را در رنگ قرار می‌دهند.

نیل پرطاووسی زمانی در کرمان کشت می‌شد، ولی امروزه از هند و سایر کشورها وارد می‌شود. خوب درآمدن یکرنگ آبی بستگی به مرغوبیت پشم و نیز آب مصرفی آن دارد، زیرا محلول نیل به‌آسانی جذب پشم نمی‌شود و اگر جذب شود پایدار می‌ماند، حال‌آنکه نیل در الیاف نخی ثبات و قرار نمی‌گیرد. کیفیت نیل نیز در ارائه رنگ موردنظر بی‌تأثیر نیست، به‌طوری‌که نیل مورداستفاده اگر به‌اندازه کافی رسیده و پخته نباشد، رنگ دلخواه از آن حاصل نمی‌شود.

گندل

گندل گیاهی است که در مناطق مرکزی و خصوصاً ناحیه بختیاری می‌روید و از آن رنگ زرد روشن مایل به سبز به دست می‌آید که در رنگرزی الیاف پشم به کار گرفته می‌شود. بیشتر از هر گیاه مازو جدار برای به دست آوردن رنگ‌های خاکستری و تیره از آن استفاده می‌شود و مقدار ماده مازوجی در آن به ۴۰ درصد می‌رسد.

پوست انار

پوست انار از خشک‌شده و کوبیده آن، رنگ زرد تیره به دست می‌آید و از مخلوط آن با اسپرک، رنگ زرد نارنجی و با روناس رنگ‌های مختلف از قهوه‌ای سرخ تا خرمایی به وجود می‌آید. پوست انار همراه با کربنات سدیم درگذشته برای رنگرزی الیاف پشم به کار می‌رفت. رنگرزی بدون دندانه نیز می‌تواند مورداستفاده قرار گیرد ولی ثبات آن رضایت‌بخش نیست.

جفت

ماده جفت، پوست درختان بلوط است. رنگ شتری به‌دست‌آمده از آن با پوست انار، رنگ قهوه‌ای سیر را می‌دهد. جفت دارای مواد مازوجی است. این مواد دارای حساسیت فوق‌العاده در برابر آهن هستند که با این دندانه رنگ‌های تیره خاکستری به دست می‌آید. مواد قلیایی رنگ محلول را تیره و مایل به قهوه‌ای، و با استات مس رسوب نارنجی‌رنگ تولید می‌کند. همچنین زاج سفید، رنگ محلول را شفاف و ایجاد رسوب می‌کند.

مازو

مازو ماده‌ای غده‌ای شکل است که بر روی درخت بلوط ظاهر می‌شود. این غده‌ها در حقیقت به‌طور غیرمعمول بر روی شاخه و برگ انواع مخصوصی از درختان رشد می‌کند. غده‌های موردنظر که به دلیل وجود حشره‌ای به وجود می‌آیند اسباب ترشح محرک‌های شیمیایی می‌شوند. مازو به‌عنوان یک ماده رنگرزی الیاف پشم، رنگ‌های قهوه‌ای، خاکستری و سیاه را ایجاد، و با زاج سفیدرنگ موشی یا نیلی تولید می‌کند.

پوست گردو

پوست گردوی تازه را در محلی تاریک در آب خیس می‌کنند تا رنگ آن خارج شود. در رنگرزی الیاف پشم با پوست گردو به دندانه نیازی نیست، اما هر نوع دندانه‌ای که روی الیاف به‌کاربرده شود، رنگ پررنگ و شفاف‌تری حاصل خواهد کرد. رنگ شتری به‌دست‌آمده از پوست گردو چنانچه با زاج سیاه و براده آهن مخلوط شود رنگ سیاه را به دست می‌دهد.پ

سماق

سماق برگ و جوانه‌های نورس گیاه سماق حاوی مقدار زیادی تانن (جوهر مازو) است و از آن رنگ خرمایی تا قهوه‌ای سیر به دست می‌آید. دندانه زاج برای دستیابی به رنگ خرمایی روشن و سولفات برای تهیه رنگ خاکستری موردنیاز خواهد بود.

بقم

بقم (بکم) در زبان فارسی به نام‌های چوب هند، چوب کالو یا چوب سرخ شناخته می‌شود. بقم درخت نسبتا بزرگی با چوب بسیار سخت است. گرچه استفاده از رنگ‌های نباتی با ورود رنگ‌های شیمیایی تا حدودی متوقف شد اما این درخت، به خاطر ثبات رنگش و قیمت اندکش برای مدت مدیدی مورداستفاده قرار گرفت. زیرپوست این درخت در جوانی و تازگی قرمزرنگ است، وقتی‌که در مجاورت هوا قرار می‌گیرد عامل رنگ کننده‌اش که هماتین نام دارد به «هماتیوکسیلین» تبدیل می‌شود و رنگ قهوه‌ای تیره ایجاد می‌کند.

قدرت رنگ‌آمیزی بقم آن‌قدر زیاد است که اگر قطعه کوچکی از آن در دهان قرار گیرد بزاق را قرمز می‌کند. شدت رنگ بقم با توجه به سن و نژاد درخت متفاوت است. اسیدها، بقم را قرمز و قلیایی‌ها آن را ارغوانی می‌سازند. بعضی از قلياها مانند سود سوزآور و آمونیاک ایجاد رسوب آبی‌رنگ می‌کند به همین علت این روش ساده برای تشخیص رنگ بقم به کار گرفته می‌شود. دندانه کرم با بقم ایجاد آبی تیره می‌کند درحالی‌که سولفات آهن و سولفات مس هر دورنگ سیاه ایجاد می‌کنند.

روش‌های استفاده از بقم در رنگرزی الیاف پشم

بقم رنگی است که می‌توان قبل و یا بعد از عمل رنگرزی الیاف پشم، آن را دندانه داد. اگر قبل از رنگ کردن با دندانه ترکیب شود این ماده ثابت‌کننده مخلوطی از سولفات آهن یا سولفات مس به مقدار آن معمولاً حدود ۵ درصد سولفات آهن و ۲ درصد سولفات مس خواهد بود.

کلاف‌ها را در محلول به مدت یک ساعت می‌جوشانند و شبانه آن را آویزان می‌کنند و روز بعد آن را می‌شویند و در محلول بقم رنگ می‌کنند. اضافه کردن اسپرک به محلول، رنگی ایجاد می‌کند که خیلی نزدیک به سیاه است. مقدار چوب سرخ در این محلول معمولاً ۴۰۰ تا ۵۵۰ گرم برای هر کیلو پشم است و مقدار اسپرک که در آن به کار می‌رود کمتر از ۵۰ گرم است.

درروش دیگر (اضافه کردن دندانه بعد از رنگ کردن) پشم شسته شده را در ظرف رنگ جوشان که حاوی حدود ۵۰ درصد وزن پشم بقم و ۱۰-۱۵ درصد اسپرک باشد داخل می‌کنند. پشم به مدت یک ساعت و نیم در این ظرف می‌جوشد و بعدازآنکه حرارت ظرف کم شد حدود ۵ درصد زاج سیاه و ۲ درصد کات‌کبود به آن اضافه می‌شود و ترکیب را باهم مخلوط می‌کنند تا مواد شیمیایی در هم حل شوند. سپس در مدت یک ساعت درجه حرارت را به نقطه‌جوش می‌رسانند و پشم بعد از نیم ساعت جوشانیدن حاضر می‌شود.

برگ وسمه

وسمه، گیاهی است بسیار شبیه به نیل که عمر دوساله دارد. در ایران در آخر بهار آن را جمع‌آوری می‌کنند و چون قدرتش در رنگرزی نصف نیل و ازلحاظ کیفیت نیز پایین‌تر از آن است، بسیاری از رنگرزان آن را برای پرورش باکتری به کار می‌برند و به خاطر ارزانی‌اش در ایران به‌جای نیل استفاده می‌شود.

گلرنگ

گلرنگ، گیاهی است که در بسیاری از نقاط کاشته می‌شود که در کرمان به آن گل خشت، در اصفهان کاشغه، در یزدگل کاردک و در آذربایجان به آن تاپوله می‌گویند. این گیاه در سال یک متر رشد می‌کند. ماده رنگ کننده‌اش (زرد مایل به سرخ) بیشتر در تخمدان‌های گل وجود دارد که بعد از آسیاب کردن با به کار بردن قلیایی مثل پتاس محلول رنگ آماده می‌شود.

دیگر گیاهان رنگ دار رنگرزی الیاف پشم

باید متذکر شد که استفاده از گیاهان به‌عنوان منبع رنگرزی الیاف پشم فقط منحصر به رنگ‌های نباتی فوق نیست و در هر شهر و دهکده‌ای از تمام گیاهان موجود استفاده می‌کنند و احتمالاً بیشتر از گیاهان وحشی محل سود می‌جویند. گیاهان ذیل از آن جمله‌اند:

1. قنطال: در منطقه بختیاری ایران می‌روید و برگ‌ها و شاخه‌هایش برای ایجاد رنگ زرد روشن به کار می‌رود.
2. جاشر: خیلی شبیه قنطال است و در منطقه فارس یافت می‌شود.
3. شیر ماسه: نوعی علف است که در تمام مناطق ایران به هنگام بهار می‌روید.
4. وله: ریشه یک بوته وحشی است که محل درستش ناشناخته است.

گندم، نخود، برگه‌ای چای، پوست پیاز خشک‌شده، پوست خشخاش، گل ختمی، زرشک و شاخه‌های زرشک نیز درجاهای مختلف به‌کاربرده می‌شوند. بلوط و همین‌طور پوست خشخاش چون رنگ‌های نزدیک به سیاه ایجاد می‌کنند، اکثراً در رنگرزی الیاف پشم مورداستفاده هستند. آن‌ها با دندانه‌های رنگی نیل در رنگ کردن پشم به‌کاربرده می‌شوند و معمولاً رنگ آبی تیره به پشم می‌دهند.

رنگرزی الیاف پشم سنتی ایران شگفت‌انگیزترین هنر ایران

رنگرزی سنتی ایران یکی از شگفت‌انگیزترین هنرهای ایران‌زمین است. هنرمندان رنگرز با استفاده از تعداد محدودی رنگ گیاهی بیش از صدها نوع رنگ و تنالیته رنگی خلق می‌کنند؛ بنابراین رنگرزی سنتی ایران یکی از افتخارات هنر ایران به شمار می‌آید که در کیفیت تمام منسوجات سنتی ایران اعم از قالی، گلیم، بافته‌های سنتی مانند زری‌بافی، ترمه‌بافی، مخملبافی، کاربافی، زیلوبافی، دارایی بافی، شعربافی، شمدبافی و سایر صنایع دستی و هنر های سنتی دخیل است.

ریسه‌های پشم و کرکی که در صنایع شال‌بافی کرمان مورداستفاده قرار می‌گرفت از ظرافت بالایی برخوردار بود. کرک‌های مرغوب کرمان که در بافت شال‌های هفت‌رنگ عصر ناصری به کار گرفته می‌شد آن‌چنان تلألؤ و درخشندگی بالایی داشت که بسیاری از محققان خارجی به‌اشتباه آن‌ها را ابریشم دانسته‌اند. رنگ‌های درخشان و متنوع این شال‌ها همگی از طبیعت کرمان الهام گرفته و نشان‌دهنده طبیعت مادی و معنوی این سرزمین است..

رنگرزی پشم کرمان

ریسه‌های آماده‌شده از کرک و پشم مرغوب کرمانی قبل از رنگرزی الیاف پشم باید سفیدگری شوند. هرچند که الیاف کرمانی سفید و درخشان هستند اما برخی از رنگ‌های اضافی و مواد چربی که پس از شست‌وشو از آن جدا نشده رنگ پشم را مقداری به زردی متمایل می‌کند. روش‌های از بین بردن عیوب پشم به شرح زیر است:

1-      سفیدگری

در رنگرزی الیاف پشم برای از بین بردن این عیب، سفیدگری الیاف صورت می‌پذیرد. در قدیم برای سفید کردن الیاف پشم و کرک آن‌ها را از شب تا صبح بر روی چمن پهن می‌کردند تا بر روی آن‌ها شبنم نشیند. وقتی آفتاب طلوع می‌کرد شبنم تبخیر شده، رنگ الياف نیز تقریباً به سفیدی متمایل می‌شد. این عمل را چندین شب تکرار می‌کردند تا اینکه رنگ الياف پشمی به‌طور کامل سفید شود. علت احتمالی این پدیده واکنش گازکربنیک ساطع‌شده از گیاهان در شب و ترکیب آن با شبنم است. این ترکیب به‌دست‌آمده احتمالاً اسیدکربنیک است که خاصیت سفیدکنندگی دارد.

2-      خیساندن پشم

روش دیگری نیز در سفیدگری پشم رایج بوده است. در این روش ابتدا الیاف پشمی به مدت چند ساعت خیسانده می‌شد. سپس الیاف را بر روی قفسه‌های مشبک در داخل یک اتاق قرار می‌دادند. این اتاق کاملاً دربسته بود و فقط یک روزنه در بالا برای خروج گازها و یک محفظه و مدخل در پایین داشت. در داخل این محفظه مقداری گوگرد و یا مشتقات آن سوزانده می‌شد. بخارهای حاصل از سوختن گوگرد با رطوبت پشم ترکیب‌شده، موجب سفید شدن الياف می‌شد.

این فرایند در حدود پنج روز طول می‌کشید یعنی الیاف درون اتاق دربسته به مدت پنج روز در مقابل بخار گوگرد قرار می‌گرفتند. اگر مقدار گوگرد مورداستفاده زیاد می‌شد زمان سفیدگری کوتاه‌تر شده، الياف سفیدتر می‌شدند اما به‌محض قرار گرفتن الیاف در معرض فلزات لکه‌هایی بر روی الیاف ایجاد می‌شد که خوشایند نبود. این عیب باکم کردن مقدار گوگرد و افزایش زمان برطرف می‌شد. روش فوق برای سفیدگری پشم در ایران کاربرد فراوان داشت.

الياف سفید شده هم‌اکنون آمادگی رنگ‌پذیری بیشتری دارند و رنگ به‌دست‌آمده به دلیل سفید بودن الیاف درخشان تر و خالص‌تر خواهد بود. قبل از رنگرزی، الیاف به مدت یک ساعت در آب خیسانده می‌شود تا الیاف به مقدار کافی آب جذب کنند و متورم شوند. تورم الياف رنگ‌پذیری آن‌ها را افزایش می‌دهد.

حمام رنگ

عملیات رنگرزی الیاف پشم با واردکردن ریسه‌های پشم و کرک در حمام رنگ آغاز می‌شود. اما باید توجه داشت که اگر لیف پشم ساعت‌ها در محلول رنگ و آب قرار بگیرد به مقدار کافی رنگ جذب نخواهد کرد؛ علاوه بر این، همین مقدار رنگ ثبات کافی نخواهد داشت. برای ایجاد ثبات رنگی از موادی تحت عنوان دندانه استفاده می‌شود. دندانه‌ها مواد شیمیایی هستند که باعث ایجاد پیوند بین الیاف و ذرات رنگی می‌شوند. دندانه کردن الياف به سه صورت زیر انجام می‌شود:

• دانه کردن قبل از رنگرزی: در برخی از رنگ‌ها عملیات دندانه کردن قبل از رنگرزی صورت می‌پذیرد. این فرایند را اصطلاحاً مازوکردن می‌نامند.
• دندانه کردن در حین رنگرزی: در رنگرزی با بیشتر رنگ‌زاهای گیاهی از این روش استفاده می‌شود.
• دندانه کردن بعد از رنگرزی: در این روش برخی از رنگ‌ها بعد از رنگرزی دندانه می‌شوند.

مهم‌ترین دندانه‌های مورداستفاده در صنایع رنگرزی سنتی ایران، زاج سفید سولفات پتاسیم، آلومینیوم، زاج سیاه، سولفات آهن و زاج سبز یا سولفات مس است.

با اضافه شدن دندانه به حمام رنگ و قرار دادن ریسه‌های پشمی و کرکی در این حمام، رنگرزی آغاز می‌شود. عواملی ازجمله غلظت رنگ، نوع دندانه، میزان PH محیط و زمان رنگرزی می‌تواند درشدت رنگ الیاف مؤثر باشد.

ترکیب چندرنگ گیاهی و به دست آوردن رنگ‌های جدید یکی از روش‌های بالا بردن تنوع رنگی در رنگرزی سنتی ایران است. مواد گیاهی و معدنی مختلف نیز قادرند رنگ‌ها و رنگ مایه‌های متنوعی را ایجاد کنند. برخی از مهم‌ترین رنگ‌های مورداستفاده در شال و قالی ایران در جدول زیر آمده است:

برای مطالعه در مورد لوازم بافت شال به مقاله مرتبط مراجعه کنید.