اقتصاد فرش دستباف : حیات فرهنگی ایران

اقتصاد فرش دستباف : حیات فرهنگی ایران

در رابطه با اقتصاد فرش دستباف : حیات فرهنگی ایران و در مجموع فرش ایران، مقالات بسیاری به رشته تحریر در آمده. و هم اندیشی ها و کنفرانسهای متعددی برگزار شده است. و در بسیاری از کتابهایی که در زمینه قالی بافی ایران، تهیه، تدوین و نگارش یافته است. مبحث یا مباحثی نیز به بررسی جایگاه اقتصادی و اهمیت اجتماعی و بازرگانی این هنر – صنعت اختصاص داده شده است.

مهم ترین دلایل نگرش بر اقتصاد فرش دستباف ، وجود میلیونها نفر دست اندرکار در فرش بافی ایران و تأمین درآمد ارزی در این زمینه است. که بدیهی است باعث ایجاد کار، درآمد، تولید و نهایتا دست یابی به درآمد ارزی قابل توجه از طریق صادرات فرش است. اما آنچه مسلم است این است که، قالی و هنر فرش بافی ایران به عنوان کاربردی ترین هنر شناخته شده در جهان و مفهومی ترین هنری که تا به حال انسان به خلق آن نایل آمده است مظهر تجليات ذوق، هنر، فرهنگ بومی و اعتقادات و بینش های فلسفی مردم جامعه ماست. و لذا، باید در مرکز توجه و عنایت برنامه توسعه فرهنگی و در نهایت کلان برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور قرار گیرد.

در خصوص اقتصاد فرش دستباف ، مروری بر رئوس نکاتی که ضرورت چنین توجهی را الزام آور می کند، خالی از فایده نیست:

اقتصاد فرش دستباف جزئی از زندگی همه مردم ایران

بررسی سرگذشت قالی ایران و اقتصاد فرش دستباف از دورترین زمانها تا به امروز، مؤید آن است که قالی جزئی از زندگی همه مردم ایران از بافنده، طراح تا رنگرز و قالی فروش و مردم عادی استفاده کننده از این اثر هنری بوده و هست. زنان عشایر و روستایی در همه اوقات فراغت، فرش می بافند و بسیاری از زنان ساکن در شهرها که شاغل در خدمات دیگر نیستند، در تمامی زمان های فراغت از امور مدیریتی خانه، بافت فرش و یا لااقل هنری از صنایع دستی را در دستور کار دارند.

خانه ایرانی با فرش کامل می شود و برای یک ایرانی اصیل و فرهنگ دوست، خانه ای بدون فرش ایرانی، مفهوم ندارد. کافی است توجه کنیم به هنگام اسباب کشی و نقل مکان از منزلی به منزل دیگر، اگر تمام وسایل را در مکانهای پیش بینی شده قرار دهیم، تا هنگامی که فرشها بر زمین گسترده نشده، خانه هنوز خالی است. و یا لااقل کامل نیست. ولی اگر هیچ یک از وسایل را هم در جای خود قرار ندهیم، با گستردن قالی، احساس آرامش و حضور در محلی جدید میکنیم و این چیزی نیست جز آنکه ما قالی را اصلی ترین وسیله زندگی می دانیم.

خالصانه ترین عبادات را بر روی قالی به انجام می رسانیم. خواب و خوراک ما بر روی قالی است و همه خاطرات شیرین و به یاد ماندنی ما بر روی قالی ثبت می شود. به هنگام خستگی از کار و تلاش روزانه، نقشها و نگاره ها و رنگهای دلنشین و دلنواز قالی، ما را بر سر شوق می آورد. و رازها و رمزهایی را به ما خاطرنشان و یادآور میشود که هر یک شعری، ضرب المثلی و به هر حال نکته ای است که سخت توجه ما را به خود معطوف میکند.

مهم ترین مراکز فرش بافی ایران

بررسی قالی بافی در مهم ترین مراکز فرش بافی ایران و اقتصاد فرش دستباف، که هر یک ویژگی های خود را هم دارد مؤید و نشانگر آن است. که در بافت قالی نگاره ها، نقشها و رنگ های مورد علاقه و مفهوم در هر منطقه که یادآور فرهنگ بومی و سنتی و در مجموع فرهنگ اصیل، غنی و بارور ایرانی است بر روی قالی بافته می شود. به هنگام بافت قالی در برخی از مناطق، استادکاری با ذوق و هنرمند با خواندن اشعاری زیبا، چگونگی بافت قالی و کاربرد خامه رنگی خاصی را یادآور می شود و دختران قالیباف نیز با تمامی وجود و با شور و شوق تمام و با گره زدن خامه بر تار قالی و عبور پود، تار و پود زندگی را می تند و عشق خود را به هنری دوست داشتنی، به زیبایی و در عین حال با خلوص تمام، ابراز می دارند.

نوشته ها و توصیف های محققان در مورد فرش دستباف

مروری بر نوشته ها و توصیف هایی که محققان و پژوهشگران و صاحب نظران خارجی از قالی ایران داشته اند، مؤید دریافت عمیق آنان از مباحث اقتصاد فرش دستباف، فلسفی و هنری قالی در عالی ترین سطح است. در نوشته ها و توصیفات آنان قالی ایران به بهشت های بافته شده، زیباترین باغ، مناسب ترین مکان برای عبادت خالصانه به درگاه خدا، زیباترین ترکیب از نگاره و رنگ، کاربردی ترین هنر، مفهومی ترین هنر و غیره تعبیر شده است. و اینها همه حکایت گر این حقیقت شیرین است که قالی به راستی دارای رفیع ترین جایگاه فرهنگی و هنری در مجموعه هنرهای ایرانی است.

شروع زندگی مشترک هر دختر و پسر ایرانی با خرید قالی

نیت شروع زندگی مشترک هر دختر و پسر ایرانی با خرید قالی برای دختر ایرانی همراه بوده و هست. خوب به خاطر دارم که روزی به دعوت دوستی به خانه یک ایرانی در توکیو رفتم، تمامی آپارتمان کوچک او با قالی های زیبای ایرانی مفروش شده بود. و من با دیدن آن همه زیبایی به وجد آمدم. ایشان با اشاره به همسر ایرانی خود گفت، خانه هر ایرانی در هر کجای جهان که باشد، موقعی خانه ایرانی است که در آن قالی ایرانی و زن ایرانی باشند. و من هم با اعتقاد به این حقیقت شیرین ولی با احترام خاص به زن ایرانی – که مظهری از قدرت خلاقه و بی همتای خداوندی است – می گویم که خانه ایرانی با حضور زن ایرانی و با وجود قالی ایرانی، خانه ایرانی است و لاغیر.

باغ ایرانی در فرش ایرانی

در مبحث قالی ایرانی و اقتصاد فرش دستباف ، ابعاد اتاق ها و فضای داخل منزل را با ابعاد و اندازه های طلایی خود، طراحی و نگاره ها و رنگ آمیزی قالی ایرانی به ویژه قالی های با طرح باغی، نقش بستان، طرح اصلی و الهام بخش، پدید آوردن باغ زیبا و منحصر به فرد و مشهور باغ ایرانی(Persian Garden) و یا بهشت (پردیس) بوده است. به راستی که هیچ اثر نقاشی و هیچ منظرهای نمی تواند همچون طرح های باغی در قالی ایران، بهشت را بر روی زمین بنمایاند.

فرآیند تولید قالی

فرآیند تولید قالی و اقتصاد فرش دستباف از شروع تا خاتمه، عرصه حضور انسانهایی متعهد، وارسته، هنرمند ولی بی ادعا و کم توقع است. و این مهم با بررسی خصوصیات بافندگان، طراحان، رفوگران، سازندگان ابزار و وسایل، رنگرزان و نهایتا دست اندرکاران فروش و صدور قالی به راحتی به ثبوت میرسد. چرا که در تمامی مشاغل، حرف، هنرها، صناعات مرتبط با قالی، انصاف، مرام، معرفت، ذوق و عشق به خدمت و پاسداری از میراثی زنده و گرانقدر، ارکان اصلی و سرلوحه کار است.

ارزشهای اقتصادی، اجتماعی و بازرگانی قالی

نیم نگاهی به ارزشهای اقتصادی، اجتماعی و بازرگانی قالی هم خالی از لطف نیست. فرش ایران در بیش از بیست و هشت هزار روستا، تمامی بخش ها، شهرها و نیز همه مناطق عشایری، بدون استثنا، بافته می شود. در حال حاضر حدود لااقل دو و نیم میلیون نفر دست اندرکار هنر فرش بافی ایران هستند و در مشاغل مستقیم و جنبی مرتبط با فرش همچون پشم چینی، پشم شویی، خامه ریسی، نخ تابی، رنگرزی، ساخت دار و ابزار کار، طراحی و نقشه کشی، چله کشی، بافندگی، پرداخت، شست وشوی فرش، رفوگری و فروشندگی قالی فعالیت دارند. و این در حالی است که کشورمان حدود دو دهه است که در مرحله رکود فرش بافی قرار دارد و بدیهی است با رونق قالی و هنر – صنعت فرش، تعداد دست اندرکاران نیز افزایش چشمگیری خواهد یافت.

عمده ترین هنر و صنعت رایج قالیبافی است

در مناطق روستایی کشور، عمده ترین هنر و صنعت رایج، اقتصاد فرش دستباف است. و افراد خانوار روستایی در اوقات فراغت از کار کشاورزی و بعضا دامداری به تولید فرش می پردازند که نهایتا چه تولیدات آنها برای مصارف شخصی و خانوادگی مورد استفاده قرار گیرد. و چه برای فروش عرضه شود، اثرات بسیار مثبت و مهمی در اقتصاد روستا داشته و ضمن تامین درآمد جنبی برای روستاییان عملا می تواند نقش مؤثری در کاهش میزان مهاجرت آنان به شهرها داشته باشد.

قابل ذکر است که در بسیاری از روستاهای ایران، درآمد حاصل از کشاورزی به گونه ای است که به هیچ وجه نمی تواند به تنهایی تکافوی نیازهای خانوارهای روستایی را بنماید. و چنانچه سایر مشاغل و حرف روستایی شامل طیف گسترده صنایع روستایی و تبدیل محصولات کشاورزی برای پر کردن اوقات بیکاری پنهان و آشکار مردان و نیز قالی بافی و گلیم بافی و سایر هنرهای صناعی به عنوان صنایع دستی خانگی برای اوقات بیکاری افراد خانوارهای روستایی، به طور عمده زنان، وجود نداشته باشد و استقرار و استمرار نیابد و یا در سیر طبیعی آن وقفه ایجاد شود.

خانوارهای روستایی به ناچار برای تأمین مخارج روزمره خود، راهی شهرها شده و بیشتر با پرداختن به مشاغل کاذب چون سیگارفروشی، دست فروشی، ماشین شویی و غیره دیگر نقشی در تولید نداشته و عملا به مصرف کننده صرف تبدیل می شوند.

سرمایه گذاری ثابت و در گردش مولد و سازنده

فرش ایران، با سرمایه گذاری بسیار کم حدود 3.000.000 (در سال 1377) به صورت سرمایه گذاری ثابت و در گردش می تواند یک تا دو نفر و بعضا بیشتر از افراد هر خانواده را به صورت مستمر و یا غیر مستمر به کاری مولد و سازنده، در شهر، روستا و مناطق عشایری، به کار مولد و سازنده ای مشغول سازد. که به علت دارا بودن ارزش افزوده زیاد، اقتصاد فرش دستباف لااقل هشتاد درصد، درآمد سرشار و قابل توجهی را نیز عاید خانوارهای قالیباف می کند.

فرش ایران فضای زیادی برای تولید ندارد

فرش ایران، به دلیل آنکه نیاز به فضای زیادی برای تولید ندارد. و تجهیزات عمده ای را نیز طلب نمی کند. در بیشتر موارد در محل سکونت بافندگان تولید می شود. و دار و ابزار و نقشه قالی بافی در اکثر نقاط ایران در زمره وسایل زندگی خانوارها به شمار می آید.

در حال حاضر، قسمت عمده مواد اولیه مصرفی و تمامی ابزار و وسایل مورد نیاز فرش بافی در داخل کشور تأمین می شود. و ایران دارای تمامی تخصص های لازم برای تولید قالی در بالاترین سطح است. ضمن آنکه زیباترین نقشه های قالی توسط طراحان چیره دست ایرانی تهیه میشود. و تمامی کشورهایی که هم اکنون در عرصه قالی بافی فعالیت دارند، از نقشه های طراحان ایرانی کپی برداری و تقلید میکنند.

نسبت سرمایه گذاری به بهره وری

نسبت سرمایه گذاری به اشتغال، هزینه سرانه اشتغال، در فرش بافی در مقایسه با سایر رشته های صنعتی، خدماتی و تولیدی و حتی هنری بسیار ناچیز است. و اساسا قابل مقایسه و قیاس نیست. بر اساس گزارش تهیه شده در حوزه معاونت صنایع نساجی و چرم وزارت صنایع در سال ۱۳۶۱ عمر متوسط انواع کفپوش به شرح جدول زیر است:

بنابراین مشخص است که قالی دست بافت با دو نیم برابر عمر متوسط نسبت به قالی ماشینی، سرانجام تبدیل به فرش کهنه باب صادرات شده و با صدور آن به خارج، درآمد ارزی قابل توجهی برای اقتصاد فرش دستباف کشور حاصل می شود. حال آنکه قالی ماشینی و نظایر آن پس از طی عمر مفید کاملا غير قابل استفاده شده و برای جایگزینی آن بایستی مجددا ارز، برای تولید آن در داخل، از کشور خارج شود.

قالی ایران حکایتگر فرهنگ اصیل و سنتی

دهه های متمادی است که قالی ایران بخشی از درآمد ارزی مورد نیاز کشور را تأمین کرده است. اما اهمیت بسترسازی و ایجاد تسهیلات مطلوب در بالاترین سطح برای صدور گسترده قالی و فرش ایرانی به خارج از کشور تنها برای تأمین ارز نیست. بلکه به این خاطر است که هر تخته فرش به واسطه طرح ها و نگاره ها و رنگ های استثنایی می تواند حکایتگر فرهنگ اصیل و سنتی و ذوق سرشار و خلاقیت هنرمند ایرانی باشد. و در اصل سفير شایسته ای برای معرفی و شناساندن فرهنگ، هنر و تمدن درخشان ایرانی تلقی شود.

بر اساس برآوردهای دقیق کارشناسی، سی رشته، شغل و خدمات و مهم تر از همه هنر های سنتی و صنعت هنری در ارتباط با فرش است. از این رو رکود فرش، به واقع رکود بخشی از فعالیت های مهم تولیدی و فرهنگی و رونق آن، رونق تمامی مشاغل و هنرهای مرتبط با فرش است و این مهم همان نکته ای است که همواره می بایست مد نظر برنامه ریزان اقتصاد فرش دستباف قرار گیرد.

نظارت بر تولید و حفظ کیفیت فرش دستباف

فرش، مهم ترین منبع اصلی تأمین زیرانداز و در اصل باید تنها تأمین کننده زیر انداز در تمامی منازل و محل های سکونت ایرانیان باشد. ظرفیت بالقوه تولید فرش در ایران تا چهارده میلیون متر مربع است. اما به نظر کارشناسان ظرفیت مطلوب تولید نباید از حدود پنج میلیون متر مربع فراتر رود. چرا که امکان نظارت بر تولید، حفظ کیفیت مورد نظر و امکان فروش داخلی و صدور فرش نیز باید مد نظر قرار گیرد.

قالی مناسب ترین تحفه و هدیه برای هر گردشگری است. که از ایران و جاذبه های توریستی آن، دیدار می کند و به یقین نفیس ترین و پرخاطره ترین ره آورد سفر به ایران خرید آثار هنرهای صناعی کشورمان و از جمله فرش است. از این رو بازدید از مراکز مهم تولید و ارائه فرش های ایرانی همچون موزه ها و گالری ها نیز باید در دستور کار مؤسسات ارائه دهنده خدمات گردشگری و مراکز فرهنگی ذی ربط باشد.

برای مطالع بیشتر در رابطه با این موضوع به مقاله ی جایگاه فرش در هنر، فرهنگ، اقتصاد و صنعت ایران رجوع کنید.