قلمزنی روی فلزات : اصول ساخت و ملزومات

قلمزنی روی فلزات : اصول ساخت و ملزومات

در بازار صنایع دستی برای ساختن یک شیء فلزی به روش قلمزنی روی فلزات از فلزاتی مانند مس که به عنوان رایجترین فلز و آلیاژهای برنج و ورشو و همچنین نقره استفاده می گردد. در هنر فلز کاری ایران مس را در بیشتر موارد با قلع و به صورت سفید شده عرضه می کنند.

در قلمزنی روی فلزات به طور معمول به منظور تهیه زیرساخت شیء مورد نظر از ورق فلز به ضخامت یک میلیمتر، یک میلیمتر و نیم و در مواردی از ورق های ضخیمتر استفاده می شود. ورق های نازک برای اشیاء کوچکتر و ورق های کلفت تر به منظور ساخت اشیاء بزرگتر و ورق های خیلی کلفت تر جهت اشیایی که صرفا با چکش کاری ساخته می شود و انحناءهای مختلف دارد به کار می رود.

چنانچه فرم شیء موردنظر زاویه دار باشد مانند جعبه و امثالهم، سطوح مختلف آن را با قیچی مخصوص و در صورت ضخیم بودن با دستگاه می برند و به ترتیب لازم به هم جوش می دهند. و چنانچه شیء مورد نظر دارای سطوح منحنی بوده و اضلاع زاویه دار نباشد ورق فلز را به صورت دایره بریده و با کمک چکش ها و سندان های مختلف (از کوچک تا بزرگ) سطوح منحنی را به وجود آورده، في المثل از یک صفحه گرد، کاسه، بشقاب یا گلدان و مانند آن می سازند.

در بعضی مواقع در قلمزنی روی فلزات بنابه اقتضای شیء مورد نظر بعضی از قسمت های آن به وسيله جوشکاری انجام می شود. برای نمونه شکل گلدانی که بدنه کروی و لوله ای بلند دارد، بدنه با چکش کاری ساخته می شود و لوله بلند آن را از یک صفحه یا ورق به اندازه لازم بریده لوله کرده و به هم جوش می دهند و سپس آن را به بدنه کروی به وسیله جوشکاری به هم متصل می نمایند.

آماده کردن شیء برای قلمزنی روی فلزات

جهت آماده کردن شیء برای قلمزنی روی فلزات ابتدا می بایست عمل قیر گذاری انجام شود. به این ترتیب قیر را با مقدار معین گچ یا خاکستر حرارت داده مخلوط می نمایند. این عمل جهت سفت تر و محکم تر شدن قیر انجام می گیرد آن گاه داخل شیء را مثلا یک گلدان یا جعبه با این قیر ذوب شده پر می کنند، و اگر شیء، بشقاب یا سینی یا مانند آن باشد ابتدا زمین را مرطوب کرده و آن را به صورت وارونه روی زمین قرار داده و مقداری قیر آب کرده روی آن می ریزند و برای اینکه قیر از روی شیء به زمین نریزد، دور آن را پارچه مرطوبی می بندند. و هر بار پس از اینکه مقداری قیر روی شیء ریختند، آب خنک روی آن می پاشند تا قیر زودتر سرد شده از روی ظرف به زمین جاری نشود.

پس از اینکه قطر این قیر به حدود سه تا پنج سانتیمتر بسته به اندازه آن رسید کار قیر گذاری پایان می پذیرد و برای قلمزنی آماده می گردد.

ابزارهای مورد استفاده 

به منظور قلمزنی روی فلزات از ابزار زیر استفاده می کنند:

1. چکش قلمزنی

چکش قلمزنی که جنس آن از فولاد است کوچک و ظریف است و دسته نازکی دارد.

2. پرگار

پرگار که هر دو سر آن دارای سوزن است و جهت قوس زدن، علامت زدن و اندازه گرفتن سطوح منحنی و کروی است. زیرا این سطوح را با خط کش نمی توان اندازه گیری کرد.

3. برنج سمبه

برنج سمبه ورقه مسطحی از برنج است که کاغذ طرح مورد نظر را روی آن سوزن کاری می کنند.

4. قلم سمبه

قلم سمبه شیء است شبیه به میخی به اندازه تقریبی ده سانتیمتر و به قطر حدودا پنج میلیمتر است و نوک آن تیز و جنس آن از فولاد است.

5. قلم پرداز

قلم پرداز میله ای است شبیه قلم سمبه که نوک آن با «تیزبُر» بر روی آن آج داده می شود. برای بهتر نمودن کیفیت آج، آن را حرارت داده و پس از سرخ شدن، در آب فرو می برند تا آبدیده و محکم شود.

6. قلم گُرسُواد

قلم گُرسُواد قلمی است که نوک آن مقطعی مستطیل شکل دارد و نوک آن افقی است و روی سطح نوک آن آج دارد.

7. قلم گرم

دارای نوکی با مقطع مستطیل است و روی سطح نوک آن دوایری وجود دارد که برای زمینه سازی به کار می رود و زمینه را ناهموار و مات می کند.

8. قلم بادامی

دارای مقطعی به شکل بادام است و برای ایجاد طرح گل و برگ به کار می رود.

9. قلم گیری

دارای مقطعی مربع شکل با نوک تقریبی مثلثی شکل می باشد. این قلم مقداری از سطح فلز را برداشته و خراش می دهد.

10. قلم نیم بر

مقطع آن مستطیل شکل بوده و مشابه قلبم پرداز ولی بدون آج است.

11. قلم نیم بر کلفت

مانند قلم نیم بر است و برای ایجاد شیارهای بزرگ از آن استفاده می نمایند.

12. قلم یک تو

مقطعی دایره ای شکل دارد و نوک آن دارای فرورفتگی است و برای ایجاد دایره گل و امثال آن به کار می رود.

13. قلم دوتو

مانند قلم یک تو است با این تفاوت که در نوک آن دو دایره وجود دارد.

14. قلم ناخنی

نوک آن نیم دایره است و برای تصویر کردن امواج آب، موی سر مجعد، یال اسب و چیزهایی مشابه آن به کار می رود.

15. قلم خوشه

با این قلم از پشت سطح شیء را می کوبند تا سطح روی آن برجسته شود.

16. قلم کف تخت مربع و قلم کف تخت مستطیل

برای فرو بردن سطح زمینه از آن استفاده می شود.

17. قلم تیز بر مشبک کاری

لبه آن کاملا برنده است و برای مشبک کاری فلز به کار می رود.

18. قلم تیزبر

برای آج دادن قلم های آجدار استفاده می شود.

انواع محصولات 

استادکار قلمزنی روی فلزات بر حسب نوع طرح از این وسایل در جای خود استفاده می کند. و انواع نقوش اسلیمی و ختایی، گل و برگ، منظره و نقش حیوانات و انسان را روی اشياء مختلف مانند:

• انواع گلدان ها،
• کاسه،
• بشقاب،
• زیر سیگاری،
• شکلات خوری،
• آباژورها و شمعدان های مشبک،
• جعبه های مختلف،
• بطری،
• جلد آلبوم،
• جلد قرآن

و غیره پیاده می نمایند.

مراحل انجام کار قلمزنی 

1. سوزن کاری

برای ایجاد نقش و قلمزنی روی فلزات مختلف ابتدا طرح مورد نظر توسط طراح رسم می شود. چنانچه طرح مورد نظر مانند طرحهای ترنج وسط سینی و یا طرح های مخصوص حاشیه که می باید از تکرار یک نقش ساخته شود که آن قسمت از طرح را «واگیره» می نامند. آن گاه سطح شیء به تعداد قسمت های مورد نظر تقسیم می کنند. جهت منتقل کردن نقش روی شیء یک قسمت آن را روی «برنج سمبه» گذاشته و قلم سمبه را روی خطوط طرح قرار داده و با چکش روی آن ضربه می زنند و نوک سمبه، کاغذ را مانند سوزنی سوراخ می کند و سپس سمبه، را کمی آن طرف تر روی خط طرح نهاده و مجددا ضربه می زنند و این عمل را چنان سریع تکرار می کنند که برای بیننده غیر حرفه ای اعجاب آور است و تمام خطوط این عمل را «سوزن کاری» می نامند.

2. گرده زنی

جهت منتقل کردن نقش روی شیء ابتدا روی آن را کمی چرب نموده، کاغذ سوزن کاری شده را روی شیء قرار داده، مقداری پودر زغال را در پارچه نازکی ریخته دور آن را با نخ می بندند و آن را روی کاغذ می زنند. در قلمزنی روی فلزات به این ترتیب مقداری از پودر زغال از سوراخ های کاغذ رد شده بر روی شیء می نشیند. این عمل را گرده زنی می نامند. در صورت ضرورت تکرار نقش، کاغذ طرح واگیره را برداشته در جای لازم قرار می دهند و مجددا گرده زنی می نمایند تا تمام نقوش لازم روی شیء پدیدار گردد. آن گاه با قلم های موردنیاز طرح های لازم را روی ظرف ایجاد می کنند.

3. خارج کردن قیر

ظرف هایی به صورت شکل زیر از دو قسمت جداگانه ساخته شده سپس به هم جوش می دهند پس از پایان کار قلمزنی روی فلزات می بایست قیر از شیء جدا شود لذا ظروفی را که مانند گلدان یا کاسه یا امثال آن داخلشان پر از قیر است به صورت وارونه روی سه پایه قرار داده آن را با کوره دستی حرارت می دهند تا قیر ذوب شده از داخل شیء خارج شود.

در مورد اشیایی که سطحی صاف دارند مانند بشقاب، سینی و یا تابلو قیر را که کاملا سرد و خشک است با چند ضربه چکش از ظرف جدا می کنند. اگر این اشیاء در حین کار و یا هنگام جدا کردن قیر از شیء تاب برداشته باشد. با استفاده از چکشی که سر آن پلاستیک فشرده است آن را صاف نموده و ایراد آن را برطرف می کنند.

4. مشبک کاری

برای مشبک کاری اشیاء دور سطوحی را که می خواهند مشبک شود با قلم «تیز بر» که لبه آن کاملا برنده است قلمزنی روی فلزات می کنند در نتیجه سطح مورد نظر از شیء جدا می شود. اگر قسمت های مشبک کاری روی شیء ظریف و زیاد باشد چنانچه روی سطح صاف مانند قاب یا ظرفی استوانه که ابتدا به صورت ورق می باشد و بعدا به هم جوش می دهند، با اره مویی طرح پیاده شده روی شیء را بریده و مشبک کاری می کنند.

5. سیاه کاری یا پرداخت

پس از خاتمه کار قلمزنی روی فلزات هنگام پرداخت اشیاء می رسد. یعنی برای جلوه بیشتر کار، سطح آنها را سیاه کاری می نمایند. به این ترتیب که ابتدا ظرف را با پنبه ای آغشته به روغن یا پیه چرب می کنند. سپس اضافات روغن را می گیرند. بعد سطح کار را با پنبه آغشته به دوده سیاه می کنند. بعد با پارچه ای سطح کار را چندین بار پاک می کنند. در نتیجه سطوح برجسته پاک شد ولی زمینه و سطوح فرو رفته که با قلم های آجدار مضرس شده اند سیاه باقی می ماند و به این ترتیب نقوش اصلی جلوه بیشتری پیدا کرده و زیباتر می گردند.

6. ترصیع روی فولاد

کار ترصیع روی فولاد هم اکنون در اصفهان انجام می شود. به این صورت که ابتدا طرح های مورد نظر را روی شیء حک کرده و آن را زبر می نمایند. سپس مفتول های نازک برنجی را روی خطوط حک شده قرار داده آن را با چکش مخصوص می کوبند و مفتول ها داخل شیارها را پر می نمایند بعد سطح شیء را پرداخت نموده قسمت های اضافی برنج را از روی آن می زدایند. در دوران باستان به جای برنج از فلزات طلا و نقره استفاده می کردند.