گل شاه عباسی : سیر تحول نقش از زمان هخامنشیان

گل شاه عباسی : سیر تحول نقش از زمان هخامنشیان

نوشته ی گل شاه عباسی : سیر تحول نقش از زمان هخامنشیان متنی است که از مقاله آقای فرشید پویا منتشر شده در مجموعه مقالات هنرهاي صناعي (گردهمايي مكتب اصفهان) برگرفته شده است.

یکی از نقوش مورد استفاده در آثار هنری ایران، نقش گل شاه عباسی است. ترکیب این نام با «شاه عباس» این نکته را به ذهن متبادر می سازد که این نقش در زمان شاه عباس شکل گرفته باشد. در این نوشته با توجه به ساختار نقش گل شاه عباسی ، در مسیر یافتن ریشه های این نقش قبل از دوره صفویه، به ویژه با توجه به نقوش بنای تخت جمشید، نهایتا شباهت های نقش گل شاه عباسی با نقوش برگرفته از نخل مورد توجه قرار گرفته است و با دلایل مختلف ارتباط این دو نقش اثبات می شود.

مقدمه از شکل گیری نقش گل شاه عباسی در ایران

آثار باستانی عموما با نقوشی تزیین یافته است که برگرفته از طبیعت یا ساخته ذهن بشر است و ریشه در ارزشها و اعتقادات انسان دارد که گذر ایام موجب تحول و تنوع آنها شده است. سیر تحول نقوش شاخص های مستند برای تعیین قدمت آثار باستانی و چگونگی ارتباط آنها با یکدیگر است که با مشخص شدن آن می توان تقدم و تأخر اشياء منقوش و اینکه از سوی کدامین قوم و در کجا ساخته شده است را معلوم ساخت. برای ریشه یابی این نقوش، باید به تجزیه و تحلیل گذشته آنها و بررسی باورها و ارزشهای مردمان آن دوران پرداخت.

گل شاه عباسی، از جمله نقوشی است که بر متن و حواشی بسیاری از آثار هنری سرزمین ایران نقش بسته است. نقشی که با توجه به قدمت، تنوع و کاربرد گسترده اش، می توان آن را شاخص های ارزشمند و قابل اعتماد برای شناسایی وضعیت زمانی و مکانی آثار گذشته دانست.

ترکیب نام این گل با «شاه عباسی» این نکته را به ذهن متبادر می سازد که این نقش در زمان شاه عباس شکل گرفته باشد. از این رو کار بررسی پیشینه این گل را از ابنیه منقوش دوره صفویه شروع می کنیم.

ابنیه منقوش دوره صفویه

مسجد شیخ لطف الله که از بناهای مهم دوره صفویه محسوب می شود، به دستور شاه عباس اول به دست استاد محمد رضا اصفهانی در سال ۱۰۲۸ هجری قمری ساخته شد. تصاویر ۱ الف، ب و پ نمونه هایی از گل شاه عباسی سبک اصفهان است که در بستر کاشی، این بنا را مزین کرده اند.

تصویر این گل علاوه بر کاشی، روی گچ نیز نقش بسته است. عمارت عالی قاپو که ساخت آن از سال ۱۰۰۶ هجری قمری آغاز شد نیز یکی از زیباترین بناهای دوره صفویه محسوب می شود. تصاویر ۲ الف وب نیز نمونه هایی از گلهای شاه عباسی در بنای پنج طبقه عالی قاپو است که با رنگهایی زیبا روی گچ نقاشی شده است.

قبل از اشاره به سایر نمونه های این گل، لازم است ابتدا آن را از نظر ساختار مورد تجزیه قرار دهیم. همان طور که در تصویر ۳ مشخص شده است، این گل عموما از سه بخش اصلی ته غنچه، آیینه (بخش میانی) و گلبرگهای پیرامون تشکیل شده است.

ابنیه و آثاری منقوش با گل شاه عباسی در دوره تیموریان

در دوره تیموریان (پیش از صفویه) نیز ابنیه و آثاری منقوش با گل شاه عباسی وجود دارد. مسجد کبود تبریز که در سال ۸۷۰ هجری قمری به دستور جهانشاه بن قره يوسف بن ترکمان ساخته شده است، از این موارد است. آثار گچی به جای مانده در این بنا نمونه هایی دیگر از کاربرد گل شاه عباسی را نشان می دهد (تصویر ۴) که مربوط به تکه ای گچبری با نقوش گل شاه عباسی پر کار است.

با بررسی نگاره های دوره تیموری (تصویر ۵) و همچنین دوره قبل از آن یعنی دوره مغول (تصویر ۶) پی به وجود اشکال دیگری از گل شاه عباسی می بریم که ساختاری مشابه با نمونه های دوره صفویه دارند. به کار گیری انواع گل شاه عباسی در دوره های پیش از صفویه دلیل رد پیدایش این نقش در دوره شاه عباس است. تنها دلیل اطلاق لقب شاه عباسی به این گل را می توان حمایت شاهان صفوی از هنر و هنرمندان عصر خود دانست که موجب فراگیری فن ترکیب و تنوع بخشی در این گل شده است.

گل شاه عباسی قبل از صفویه وجود این نقش در آثار به جای مانده از دوره های تاریخی ایران، انگیزه لازم را برای پژوهش در دوره های باستانی نیز ایجاد می کند. از آنجا که تخریب های صورت گرفته در دوره های تیموری، مغول و غیره باعث از بین رفتن بسیاری از آثار ارزشمند دوره ساسانیان شده است، لذا در اینجا صرفا نقوش بنای تخت جمشید را با نگاهی هدفمند بررسی می کنیم. بنایی که همواره ناگفته های ارزشمندی از هنر، فرهنگ و تمدن ایران باستان را در خود دارد و هر از چند گاه، با آشکار شدن بخشی از آنها، بیش از پیش به غنای فرهنگی و هنری آن پی برده و به گذشته باشکوه خود افتخار می کنیم.

نقوش گل شاه عباسی در تخت جمشید : نمادی ارزشی در دست پادشاه

بدیهی است وجود نقش گل شاه عباسی در این بنا می تواند مؤید به کارگیری این نقش در دوره های بعدی نیز باشد. با توجه به گلهای منقوش در این بنا متوجه گل پنج پر در دست پادشاهان هخامنشی (تصاویر ۷ الف وب می شویم. تشابه زیاد بین گلهای حجاری شده در دست پادشاهان هخامنشی با نمای افقی گل های نیلوفر آبی منطقه همچون گلهای پنج پر سراب نیلوفر واقع در بیست کیلومتری کرمانشاه، موجب گشته نظر عموم باستان شناسان نیز مؤید این ارتباط باشد.

رویش گل نیلوفر آبی و بازشدن آن بر بستر آب از سویی، و احترام به آب در نظر ایرانیان باستان تا حد قائل شدن الهه ای برای آن و احداث معابد آناهیتا از سویی دیگر، باعث شده تا گل نیلوفر آبی ارزشی خاص بیابد، تا جایی که به عنوان نمادی ارزشی در دست پادشاه قرار گیرد و چه بسا غنچه های آن نیز سمبل برخورداری شاه از ولیعهد باشد.

ارتباط ساختاری بین فرم گل نیلوفر آبی و گل شاه عباسی

اما با تمام این اوصاف، در ایجاد ارتباط ساختاری بین فرم تجرید یافته گل نیلوفر آبی و گل شاه عباسی، از آن جهت که فاقد بخش میانی است، ناموفق خواهیم بود. البته چنانچه به صورت مایل به این گل نگاه کنیم، قادر به دیدن بخش میانی آن می شویم، ولی از آنجا که نقوش حجاری شده در بنای تخت جمشید عموما از دید جانبی برخوردار است، تغییر این زاویه به مایل (۴۵ درجه) کاملا بعید به نظر می رسد.

البته باید به این نکته نیز توجه داشت که اگر به این صورت به گل نیلوفر آبی نگاه کنیم، نمای ته غنچه را از دست خواهیم داد. عدم ارتباط بین نقش گل شاه عباسی با فرم تجریدیافته گل نیلوفر آبی، باعث ایجاد انگیزه در بررسی دقیق تر سایر نقوش تخت جمشید می شود. در این روند متوجه گل های دیگری نیز در نقش برجسته های تخت جمشید می شویم که تعدد به کار گیری آنها به اهمیت موضوع می افزاید.

تصاویر ۸ الف وب گلی را نشان میدهد که در تعداد زیادی از پایه ستونهای تخت جمشید (آپادانا) به صورت همزمان با نقش گل نیلوفر آبی (دوره پادشاهی داریوش) حجاری شده است. همان طور که در تصویر نیز مشخص است، گل از سه بخش ته غنچه، آیینه و گلبرگهای اطراف تشکیل شده است و تشابه زیادی با گل شاه عباسی کنده کاری شده در مسجد کبود تبریز (تصویر ۴) دارد.

نقوش دیواره پلکان تخت جمشید

هنرمندان حجار در تزیین دیواره پلکان تخت جمشید از فرم تجريديافته گیاهی همچون درخت (تصوير و الف)، استفاده کرده اند که امکان کاهش تدریجی ارتفاع آن نیز میسر باشد تصویر ۹ب). عملکرد هنرمند برای نمایش تدریجی مراحل رشد گیاه، موجب پیدایش فرمی شبیه به گل شاه عباسی (تصویر ۹پ) با همان اجزای اصلی شده است. اگرچه هر دو گل حجاری شده در تصاویر ۸ب و ۹پ از نظر ساختار شبیه هم هستند، لیكن تفاوتهایی در شکل برگهای ته غنچه و بخش میانی هر دو گل به چشم می خورد.

می توان چنین فرض کرد که گل تصویر ۸ب حاصل تکامل گل تصویر ۹پ است. اما دو نکته در ارتباط این دو گل خدشه وارد می کند که عبارت اند از:

1. بخش میانی گل در تصویر ۹پ مانند نمونه های گل شاه عباسی در دوره صفویه مدور بوده و گلبرگها نیز به همین صورت و یکسان چیده شده اند. از این رو نمی توان تصور کرد که نقش گل در سیر تکاملی خود از این حالت موزون خارج شود و شکل پیکانی (نوک تیز) به خود گیرد. .
2. نمی توان فاصله زمانی قابل توجهی بین حجاری دو نقش متصور بود. لذا با وجود مدیریت واحد این کنده کاریها قابل قبول نیست که هنرمندان حجار، دو نقش را که یکی تکامل یافته دیگری است به طور همزمان و در یک اثر تاریخی به کار گیرند.

در نتیجه احتمال تأثیرپذیری نقش ۸ب از ۹پ بعید به نظر می رسد.

چرا درخت خرما؟

با جستجوی بیشتر در بنا متوجه می شویم که کاربرد شکل درخت تصویر 9 الف به حجاری ها محدود نیست. بلکه از آن روی کاشی نیز ( تصویر ۱۰) استفاده شده است. تصویر ۱۱ نیز از اهمیت این گونه درخت برای پادشاهان هخامنشی و ایرانیان آن زمان حکایت دارد. شباهت های نقوش گل شاه عباسی و نخل برای ریشه یابی شکل درخت تصاویر ۹، ۱۰ و ۱۱ و جستجوی نام آن در سایر مستندات همچون کتب تاریخی، اسطوره ها، ترانه های اصیل محلتی و غیره به مطالعه درختان و طبیعت ۲۵۰۰ سال پیش جنوب غربی ایران می پردازیم.

با بررسی درختان منطقه پی می بریم که درخت خرما از شباهت بیشتری با نقوش مورد نظر برخوردار است، ولی چرا درخت خرما؟

درخت خرما : درخت میوه مقدس و قدیمی

کتاب راهنمای خرما، کاشت، داشت، برداشت، تأليف حسین پژمان، ارزشهای معنوی، غذایی و مادی این درخت بی همتا را چنین بیان می دارد: «بر اساس شواهد باستان شناسی قدمت کشت نخل خرما در جنوب ایران به بیش از شش هزار سال می رسد». و اضافه می کند: «درخت خرما یکی از مقدس ترین و قدیمی ترین درختان میوه شناخته شده برای انسان است».

درخت خرما دو پایه است. یعنی همچون انسان نر و ماده دارد و واحد شمارش آن نفر است (تصویر ۱۲). میوه خرما دارای فرآورده هایی چون شیره خرما، عسل یا شهد خرما، سرکه خرما، الكل اتیلیک (شراب)، ترشی، شور و در نهایت خمیر خرماست که برای تغذیه دام بسیار مفید است. میوه خرما سرشار از انرژی، قند، مواد معدنی، ویتامین پروتئین و غیره است. داوسن کارشناس معروف جهانی خرما می گوید یک دانه خرما و یک لیوان شیر غذای مورد نیاز یک روز یک نفر را کاملا برطرف می کند.

پژمان در بخشی دیگر می نویسد: خرما به عنوان غذای دوره بحران نظیر سیل، زلزله، جنگ و خشکسالی نقش مهمی را ایفا می کند … خرما به دلیل ویژگی های منحصر به فرد نظير مقاومت در برابر خشکی و کم آبی، تحمل شرایط نامساعد آب و خاک در زمره معدود گونه های گیاهی است که توانسته گسترش و اسکان انسان را در سرزمینهای گرم و لم یزرع دنیای قدیم امکان پذیر سازد. از آنجا که قطر درخت خرما در طول تنه یکسان است و به صورت مستقیم رشد می کند از چوب تنه آن نیز در ساخت خانه، پل و غیره می توان بهره جست. برگهای خرما (تصویر ۱۳) نیز در ساخت انواع صنایع دستی بافتنی، حصیر بافی و غیره کاربرد دارد. تصویر ۱۴ مربوط به بخش میانی پوست درخت خرماست که می تواند الگویی گیاهی برای حرکت عمودی و افقی در دست بافته های ایرانی باشد.

نقش درخت خرما در سایر آثار هخامنشی

استرابون جغرافیدان یونانی که در حدود اوایل میلاد مسیح می زیسته، درباره چگونگی ساخت ستون ها در ایران می نویسد: «خانه ها را از تیرک نخل می سازند. این تیرک ها را ابتدا طناب پیچ، سپس اندود و در نهایت نقاشی می کنند». کاوشهای باستان شناسی نیز حکایت از آن دارد که ستونهای خزانه تخت جمشید به همین روش ساخته شده است.

نقش این درخت که شبیه گل شاه عباسی است، بر مهرهای داریوش و بالاترین مقام های دربار چون رئیس تشریفات و خزانه دار (تصویر ۱۵) نیز نشان از اهمیت آن دارد. پروفسور هاید ماری کخ در این رابطه می نویسد:

نخل سمبل حاصلخیزی بود. نخل تقریبا تمامی نیازهای زندگی را بر می آورد. از هسته نخل نان می پختند و از میوه آن سرکه، شيره و غذاهای دیگر تهیه می کردند. از برگهای نخل انواع وسایل خانگی را می بافتند و ذوب کنندگان مس از هسته خرما به جای سوخت استفاده می کردند و از هسته های خیس شده به عنوان غذای دام استفاده می شد. به قول استرابون در ترانه های ایرانی به ۱۶۰ نوع استفاده ای که از نخل می شد، اشاره شده است. در بابل در منطقه شوش و در کرانه خلیج فارس نخلهای فراوان وجود داشت.

به کارگیری آثار به جای مانده از برش برگ های اطراف تنه درخت خرما بهترین شیوه نمایش نخل است. با این اوصاف، کاملا طبیعی است که ایرانیان عهد باستان فرم تجرید یافته درخت خرما را به عنوان نمادی ارزشی در آثار خود به کار گیرند و بدان مهر ورزند.

فرم تجرید یافته درخت خرما

مقایسه تصاویر ۱۳ و ۱۶ نشان دهنده کاربرد دقیق فرم تجرید یافته برگ های درخت خرمای مشابه گل شاه عباسی در نقوش قالی است، که اصطلاحا به آنها برگهای کنگره دار می گویند. با مشاهده یک درخت خرمای جوان (تصویر ۱۷) به چگونگی عملکرد هنرمند حجار در طراحی نقوش تصویر ۹ب و دستیابی به فرم تجریدیافته درخت خرمای جوان (تصاویر ۹ب وپ) پی می بریم.

حال که تصویر ۹پ را نزدیک به فرم تجریدیافته درخت خرمای جوان یافتیم، باید به جستجوی منشأ گل تصویر ۸ ب بپردازیم. ارزشهای معنوی و حیاتی خرما موجب گشت تا دامنه تحقیقات به چگونگی رشد گلهای نر و ماده خرما از مرحله جوانه تا میوه نیز گسترش یابد. تصاویر ۱۸ ، ۱۹ و ۲۰ مربوط به جوانه گل خرماست که در طرحهای امروزی بازار صنایع دستی از این فرم به عنوان بزرگی ساده استفاده می شود. البته وقتی شکل بته سر کج را کنار این جوانه ها قرار می دهیم به شباهت این دو نیز پی می بریم.

بته تصویر ۲۱ و همچنین بته های (سر کج) مربوط به تزیینات سنگی تخت جمشید است. البته نظریاتی در مورد ایده پذیری بته سرکج از درخت سرو وجود دارد، ولی همان طور که مطلع هستیم، ارزش سرو به قامت راست و سر رو به آسمانش است، نه حالت خمیده، از این رو در آثار دوره هخامنشیان همان طور که در تصویر ۲۲ مشهود است، درختان سرو به صورت واقعی آن، یعنی راست و ایستاده حجاری می شده اند.

ساقه های دسته شده پشت سر پادشاه هخامنشی

با شکفتن جوانه گلهای نر و ماده خرما (تصاویر ۲۳ و ۲۴)، ویژگی ها و ارتباطات دیگری آشکار می شود. روش قدیمی برای دستیابی به میوه خرما، این است که سنبله ها را از گل نر جدا کرده و به آنها را مثل جارو به نوک چوب می بندند و سپس روی سنبله های گل ماده تکان می دهند. از آنجا که خیر و برکت و توان باروری از صفات و ویژگیهای اعطا شده به پادشاهان عهد باستان محسوب می شد، احتمال می رود که ساقه های دسته شده ای که پشت سر پادشاه هخامنشی ( تصویر ۲۵) قرار دارد، نمایی از سنبله گل نر خرما به عنوان مظهری از خیر و برکت و باروری باشد.

البته برخی محققین بر این باورند که این شیء مگس پران است. اما چگونه ممکن است ارزش مگس پران در حدی باشد که بالای سر شاه، آن هم شاهی که در نقش برجسته ها حتى به صورت نشسته هم بالاتر از دیگران حجاری شده است، قرار گیرد و اگر هم از چنان اهمیتی برخوردار بوده که حجاری شود. باید همچون سایر ادوات رفاهی و جنگی در دست ملازمان پشت سر شاه قرار گیرد.

در مقایسه گل شاه عباسی تصویر ۸ ب با گل ماده خرما (تصاویر ۲۶ و ۲۷) متوجه می شویم نقش حجاری شده نه تنها ساختاری مشابه با گل ماده خرما دارد، بلکه اجزایش نیز دقيقة شبیه آن طراحی شده است. به طوری که شکل برگهای ته غنچه، نوک تیز بخش میانی و استقرار سنبله های حاوی میوه روی بخش میانی، همگی مؤید اقتباس تصویر ۵ از گل ماده خرماست و با توجه به ارزش های غذایی و معنوی خرما بعید نیست فرم تجریدیافته آن زینت بخش بناها و سایر آثار باستانی بوده است.

منشا گل های شاه عباسی دوره هخامنشیان

این شکل نیز در گذر زمان، از دوره هخامنشیان تا صفویه (بیش از ده قرن )، ضمن حفظ اجزای اصلی خود به انواعی رسیده که با منشأ خود بسیار متفاوت است. مثل گل شاه عباسی اناری، برگ مویی و غیره البته نظریاتی مبنی بر ایده پذیری گل شاه عباسی از انار نیز مطرح است. ولی با توجه به برخی نکات نمی توان گل های شاه عباسی دوره هخامنشیان را برگرفته از انار دانست. از جمله اینکه انار برای ایرانیان باستان از ارزش غذایی خاصی همچون خرما برخوردار نبوده است.

ارزش معنوی انار در ایران، مربوط به دوره اسلامی است که آن را میوهای بهشتی و تمثیلی برای کثرت در عین وحدت می دانستند. با توجه به وجود انواع اشکال زیبای گل شاه عباسی در نگاره های دوره های مغول و تیموری و نیز استفاده از انار به طور مجزا و وجود ترکیبهای ابتدایی گل شاه عباسی با انار در کاشی کاریهای مسجد شیخ لطف الله (تصاویر ۲۸ و ۲۹) نمی توان تاریخ پیدایش این ترکیب را به دوره های دورتر نسبت داد.

دوره باشکوه تاریخ هنری ایران

نقوش به کار گرفته شده در آثار دوره هخامنشیان عموما نقوشی انتزاعی و تجریدی است که بر اساس ارزش ها، اسطوره ها و باورهای ایرانیان خلق شده است و به جرئت می توان این دوره را دوره ی باشکوه تاریخ هنر ایران دانست. چرا که در دوره های ساسانیان و صفویه که ایران مجددا به اقتدار و یکپارچگی می رسد، شاهد تکرار چنین انتزاع و تجریدی نیستیم. نقوش دوره ساسانیان به دلیل ورود هنر یونانی در دوره سلوکیان، حال و هوای دیگری می یابد و در دوره صفویه نیز در حد ترکیب و تنوع در نقوش گذشته و بعضا به کارگیری نقوش چینی به جای مانده از دوره مغول همچون: اژدها و اسلیمی ماری، باقی می ماند.

نتیجه بنابراین با توجه به ارزشهای غذایی و معنوی خرما و تجزیه ساختاری گلهای آن، می توان چنین استنباط کرد که پوست میانی آن، الگویی برای دست بافته های تار و پود دار و سایر بخشهای مختلف این گیاه، منشایی برای پیدایش نقوش طرح های ایرانی باشد. چرا که شباهت غیر قابل انکاری بین گل شاه عباسی با گل ماده خرما، برگهای کنگره ای با برگهای خرما، و شکل بته سر کج با جوانه های گل خرما وجود دارد.

برای مطالعه در مورد سبد بافی با بامبو در گیلان روی لینک کلیک کنید