هنر زرکشی پایه ای در عرصه طلاکاری

هنر زرکشی پایه ای در عرصه طلاکاری

هنر زرکشی بنیانی در عرصه طلاکاری مقاله ای است که به فرآیند تولید نخ های طلایی و نقره ای و ساخت صنایع دستی می پردازد. در این مقاله سعی بر آن شده است تا بخش عمده فرایند مذکور با جزییات آن در حوزه صنایع دستی و هنر فلزکاری  قابل توجه توصیف گردد. سیمکش یا به عبارتی زرکش شخصی است که نخ ها و رشته های طلا و نقره تولید کرده و آن ها را به صورت انخصاری به طلاساز، یا شخصی که هنر زرکوبی می کند و طلا را در دیگر فلزات می نشاند، و یا به بافنده ی گلابتون می فروشد. رشته های فولاد که در گذشته به منظور تولید زره کاربردی وسیع داشت سالیان زیادی است که با توجه به عدم تولید زره های فلزی در ایران ساخته نمی شوند.

پیشینه ی هنر زرکشی

رشته ها و سیم های طلایی هنر زرکشی در آرامگاه فرمانروایان سلسله های نخستین در مصر (۳۵۰۰ ق.م) به دست آمده است. مقطع های یکنواخت این رشته ها این تصور را ایجاد می کند در زمان تولید این رشته ها دستگاه های  که در حدیده سیم کشی مورد استفاده قرار می گرفته است. همچنین رشته های طلایی کشف شده در تروا (Troy) و میسن (Mycenae) می تواند بیانگر همین فرضیه باشد. یونانیان این رشته هار را میتوس و یا استموس می نامیدند. و رومی ها نیز به آن فيلوم (Filum) می گفتند. در زبان های هر دو این اقوام واژه ها به معنی «نخ» تلقی می گردد.

در فرآیند هنر زرکشی اگر قصد بر این بود که رشته طلای تنیده شده به دور نخ ابریشمی یا پنبه ای با عمل ریسندگی تولید شود، ابتدا طلا را تخت می نمودند. با این وجو منابعی موجود است که نشان میدهد شیوه دیگری مورد استفاده قرار می گرفته است. به عبارتی ورقه های نازک طلا را به تسمه و یا نوارهای به صورت کم عرض بریده و سپس آن ها را دور رشته ها می پیچیدند. در سفر خروج روش مذکور به ثورت زیر توصیف شده است:

« … آنان طلا را با کوبیده به صفحه ای کم ضخامت تبدیل نموده و پس از آن به صورت نوار می بریدند و در پارچه هایی به رنگ های ارغوانی، کتانی آبی، قرمز و بسیار ظریف به صورتی استادانه به کار می بستند …»

کلاديانوس در سده چهارم بعد از میلاد مسیح به یک زن رومی اشاره می کند که تسمه های کم عرض زر را به منظور ریسیدن نخ گلابتون مورد استفاده قرار می داده است. علاوه بر این همچنین تئوفیلوس نیز از تسمه های طلایی که برای ریسه های قلاب دوزی به کار گرفته می شد سخن به میان می آورد.

زرکشی در عصر معاصر

سوزن دوزی و هنر زرکشی در زمان ساسانیان (قرن 3 تا 6 میلادی) شناسایی شده است. اما همچنان در مورد این که به چه شیوه ای نخ های زری را آماده نموده و چگونه آنان را می ریسیدند، اطلاعاتی در دست نیست. در دوره معاصر هنر زرکشی به عنوان یک سوغات و صنایع دستی ایران، آماده نمودن نخ های طلا و نقره در دو مرحله، و در صورتی که به منظور ریسندگی مورد استفاده قرار گیرد طی سه مرحله ساخته می شود. این مراحل شامل موارد زیر است.

1. مفتول کشیدن،
2. سیم کشیدن
3. و نخ کوبیدن.

1. مفتول کشیدن

در هنر زرکشی مواد به کار گرفته شده در مفتول کشی اغلب شامل طلا و نقره ناب و در مواردی مفتول هایی است که قسمت میانی آن نقره کارگذاشته شده و روی آن طلا با طلاپوشیده شده است. در مرحله سیم کشیدن در هنر زرکشی است که مفتول سیم بسیار ظریف که قسمت میانی آن نقره و پوشش تقریبا نازکی از طلا دارد به دست می آید. پس از این فرآیند، فلز تولید شده را به شکل شمش های گرد به قطر آن ۱۶ سانتی متر در آورده و آن ها را تا زمانی که ضخامت آن 0.05 سانتی متر شود، می کشند. تصویر زیر دستگاهی را نشان می دهد که در این فرآیند مورد استفاده قرار می گیرد.

لازم به ذکر است که در هنر زرکشی توسط گازانبر مخصوصی محصول تولید شده را از شکاف حديده به بیرون می کشند. دو لوله یا میله از جنس آهن با نام مشغاز حدیده برای نگهداری حدیده وجود دارد. عموما گازانبر متصل به زنجیری است و با استفاده از قلابی به منجر و یا به عبارتی میله ای که می پیچد ارتباط یافته است. منجر ده گردش نخستین را به حول چرخ تاب می خورد. وقتی که مفتول به قدر مورد لازم نازک شد، دسته را از عقب ترین بخش به نزدیک ترین بخش فوقانی انتقال می دهند تا منجر را به صورت مستقیم به حرکت وادار کند. تمامی این بخش ها را در جعبه مستحکمی که از چوب ساخته شده و از 4 پایه برخوردار است و با چهار پشتیبان سفت شده قرار می دهند.

2. سیم کشیدن

بعد از آن که مفتول به قدر مورد نیاز در هنر زرکشی نازک شد از بخش مفتول کشی به بخش سیم کشی ویا به عبارتی دستگاه زرکشی منتقل می شود. هنرمند سیمکش در پشت گردونه نخ پیچی که به آن منجه گفته می شود نشسته و به وسیله دسته آن را می چرخاند. سیمی که قرار است کشیده شود حول یک چرخ دنده هرز موسوم به “سبک چرخ” تابانده شده و از آن محل از بین یک حدیده بر روی منجه کشانیده می شود. هر دوی این چرخ ها از بوش های مفرغی برخوردار هستند تا فرآیند کشیدن سیم به نحو احسن صورت پذیرد. و بر روی محورهایی از جنس فولاد که به آن  میل منجه می گویند و در قسمت فوقانی دستگاه نصب شده است بگردند.

حدیده ای که در دستگاه سیم کشی مورد استفاده قرار گرفته از جنس فولاد پر کربن است. لازم به ذکر است که این فولاد خشکه نیست. در صورتی که سوراخی که مفتول از شکاف آن کشیده می شود در اثر ساییدگی بزرگتر شود با عمل چکش کاری بر روی سندان بار دیگر کوچک می شود.

در اکثر موراد چندین برقوه نوک تیز در اختیار کاربر قرار دارد تا در صورتی که شکاف بعد از چکش کاری مسدود شد، آن را بار دیگر به قدر مورد نیاز گشاد کنند. زمانی که در هنر زرکشی کلیه سیم از بین نخستین حدیده عبور کرد سبُک چرخی که تهی شده، در مقابل هنرمند سیمکش بر روی محور گذارده می شود، و یک عدد قرقره باز کن (جر) دیگر در بر روی میله ی قرقره باز کن بعدی بر روی میزکار نهاده می شود و قرقره باز کن با طناب نقاله – که به بند معروف است- به یک قرقره شکاف دار بر روی سبک چرخ متثل می گردد.

3. نخ کوبیدن

تا این مرحله از هنر زرکشی سیمی کشیده شده از مقطعی گرد برخوردار است. در صورتی که قصد داشته باشند تا آن را تخت کنند می بایست آن را به نازکای 0.01 cm و پهنای 0.077 cm یا حتی کمتر از آن برسانند. با توجه به این که استحکام مکانیکی طلا و نقره صاف شده بسیار کم است، واقعا جای تعجب دارد که یک دستگاه ابتدایی نخ کوبی به چه ترتیب این گونه با دقت کار می کند.

در ادادمه این فرآیند، ابتدا سیم را از جر منفک نموده و بر روی چند ماسوره کوچک که به آن بقاره می گویند، انتقال می دهند. فرآیند منتقل کردن با دستگاه ریسندگی که تا اندازه ای آن را تغییر داده اند انجام می گیرد. آن ماسوره که سیم با مقطع مدور را می کشد بر روی یک میله موسوم به کفگیرک، قرار داده شده و سیم از داخل قلاعي که به کوک متصل است و از بین دو نورد از جنس فولاد پرداخت شده موسوم به چرخ نخکوبی عبور می کند.

لازم به ذکر است که چرخ نخکوبی بر روی دو میله چرخ در حال حرکت است. و بالشتک های هر دو در جعبه چرخ قرار دارند. بالشتک های زیرین ثابت و بالشتک های بالایی داخل جعبه هستند.

یک میله از جنس آهن به نام لنگر -که سر آن به شکل قاشق است- فشاری بر سطح دو کُنده از جنس چوب موسوم به گوشی که بر روی بالشتک های غلطک های فوقانی قرار دارد، وارد می آورد. این امر سبب می شود که فشار متعادلی در بین غلطک های فولادی به وجود آید. به گونه ای که سیم نرم طلا و نقره با ضخامت صحیح و متناسب تخت شود.

کنترل فشار لنگر

فشاری که بر روی لنگر در هنر زرکشی وارد می شود، با تخته لنگری که در زیر میز قرار گرفته و به وسیله تسمه های طناب متصل به لنگر است و وزنه سنگینی که از آن آویزان شده، کنترل ی شود. بعد از آن که سیم مسطح شده از بین غلطک ها عبور کرد، سیم مسطح شده را از زیر قرقره راهنمایی -موسوم به راه گاس- عبور می دهند و  سپس بر روی میله ای از جنس فولاد نازکی موسوم میله راه گاس عبور داده بر روی قرقره ای موسوم به نقده پیچ تحت عنوان آخرین تولید انتقال داده می دهند. این قرقره که بر روی میله قرار دارد، در بین دو ستون از بالشتک ها واقع شده و در حال حرکت است. میله مذکور گنده، پیچ و بند قرقره ای برگتر موسوم به قرص بند که به ميله غلطک وصل است، را حرکت می دهد.

بدین منظور که سیم تخت را به صورت مساوی بر روی قرقره بتابانند، قرقره راهنما از حرکتی نوسانی برخوردار است. این فرآیند به این ترتیب است که میله قرقره به یک خار خارج از مرکز -موسوم به هرزه گرد- که بر روی قرقره دیگری قرار دارد و با طناب قرقره ای که در انتهای گنده سر میل چرخ است کشیده می شود، متصل می کند.

تناسب سرعت حرکت قرقره های جر در هنر زرکشی به نوعی است که سرعت حرکت پیچیدن تا اندازه ای بیشتر از سرعت حرکتی است که سیم از روی قرقره ها به خارج منتقل می شود. از این رو سیم صاف شده کششی برخوردار است که آن هم به منظور پیچش مناسب چنین سیم ظریفی کاملا به حق است. لازم به ذکر است که این غلطک ها با سرعتی برابر با ۶۰ الی ۸۰ دور در دقیقه در حال حرکت هستند.