ترمه دست بافت: روش بافت شال ترمه کرمان

ترمه دست بافت: روش بافت شال ترمه کرمان

در کار بافندگی ترمه دست بافت نخستین مرحله چله دوانی است که طی این مرحله اساس و بنیاد پارچه مورد نظر توسط چله‌ها و یا نخ‌های تار ریخته می‌شود. چله دوانی به بافت‌های سنتی در صنایع دستی بسیار شبیه است اما به‌واسطه بومی شدن بافت‌های سنتی برخی اصطلاحات و کارها در زمینه چله دوانی به وجود می‌آید که به آن بافته سنتی، چهره‌ای ویژه می‌دهد. چله دوانی ترمه دست بافت کرمان شبیه چله دوانی در بسیاری از بافته سنتی است و روش کار تقریباً مشابه است. در کرمان قدیم به نخ‌های تارتون می‌گفتند و امروزه این واژه وارد قالیبافی کرمان نیز شده و تارهای قالی نیز تون قالی نامیده می‌شوند.

مراحل بافت ترمه دست بافت کرمان

فرایند چله دوانی در کرمان در چند مرحله انجام می‌شود تا تون‌ها یا نخ‌های تار آماده نخ کشی یا چله‌کشی شوند. چله دوانی در اصطلاح شالبافان به تونتونی یا تون دواندن معروف است. الياف و نخ‌های مورداستفاده در ترمه دست بافت امروزه کرمان نخ‌های دولای پشمی با نمره ۲۰ هستند که به‌صورت کلاف خریداری می‌شوند. کلاف‌ها برای چله دوانی کاربردی ندارد بنابراین باید نظم و ترتیبی به آن‌ها داده شود تا هنگام چله دوانی نخ‌های کلاف به هم گره نخورند. بنابراین کلاف بر روی پره‌های دستگاه بنيکو قرار می‌گیرد. سر نخ از کلاف جدا می‌شود و بر روی ماشوله گره می‌خورد.

ماشوله تقریباً شبیه یک لوله پلاستیکی توخالی به طول ۱۵ سانتی‌متر است که در محل مخصوص ماشوله بر روی چرخو قرار می‌گیرد. استاد بافنده یا استاد چله دوان با چرخاندن دسته چرخو، نخ‌های کلاف قرارگرفته بر روی بنیکو را دور ماشوله می‌پیچد سپس آن‌قدر این دسته چرخو را می‌چرخاند تا کلاف به‌طور کامل باز شود و نخ‌های تار بر روی ماشوله قرار بگیرند. استاد چله دوانی آن‌قدر نخ‌های تار را بر روی ماشوله می‌تاباند تا قطر نخ‌ها و ماشوله به حدود ۱۰ سانتی‌متر برسد.

سپس ماشوله پر از نخ را از چرخو جدا کرده، به کناری می‌گذارند و ماشوله خالی جدیدی را روی محل ماشوله چرخو قرار می‌دهند تا ماشوله دیگری پر از نخ شود. این عمل را آن‌قدر تکرار می‌کنند که در حدود ۳۰ تا ۴۰ عدد ماشوله پر از نخ شده، آماده عمليات تون دوانی شود.

قرار دادن ماشوله‌ها بر روروی تونتونی

در مرحله بعد بافت ترمه دست بافت ماشوله‌ها را بر روی دستگاه تون دوانی یا تونتونی قرار می‌دهند. این دستگاه شبیه یک چارچوب فلزی است که به‌طور عمود بر روی زمین قرارگرفته است. طول چارچوب این دستگاه در حدود ۲ متر و ارتفاع آن در حدود 1.5متر است. در ضلع فوقانی این چارچوب ۱۰ عدد میله عمودی باریک به‌اندازه طول ماشوله ها قرار دارد که محل قرارگیری ۱۰ ماشوله است. بعد از قرارگیری ماشوله‌های پر از نخ مخصوص تار، در دستگاه تون دوانی، سرنخ‌های تار، از هریک از ماشوله ها جدا می‌شود. به‌عبارت‌دیگر استاد چله دوان ۱۰ نخ تار را در دست می‌گیرد که از ۱۰ ماشوله قرارگرفته شده در دستگاه تون دوانی جداشده‌اند.

سر این ۱۰ نخ را به میله‌ای که در حدود ۵۰ سانتی‌متر طول و ۵ سانتی‌متر قطر دارد و داخل دیوار قرارگرفته است، می‌بندند. در فاصله ۲۰ متری این میله، میله دومی در راستای اولی در دیوار قرارگرفته است که استاد توندوان تمامی نخ‌های تار را به دور آن دو میله می‌پیچد یعنی در مرحله اول ۱۰ سر نخ جداشده از ماشوله ها را به میخ اول بسته، آرام به سمت میله دوم که در فاصله ۲۰ متری میله اول به‌طور قائم به دیوار کوبیده شده حرکت می‌دهد که با عبور از بالای میله از سمت پایین دوباره به‌طرف میله اول حرکت می‌کند.

زیرورو کردن چله ها

در فاصله تقریبی یک متری میله دوم میله سومی نیز وجود دارد که وظیفه زیرورو کردن چله‌ها را به عهده دارد. عمل زیرورو کردن چله‌ها از گره خوردن تارها در مرحله چله دوانی و چله‌کشی جلوگیری، و ضرب چله های قبل از گورت‌ها را ایجاد می‌کند. در عملیات چله دوانی ترمه دست بافت در یک‌بار رفت نخ تار از میله اول به سمت میله دوم، یک‌بار از زیر میله وسط و در دور بعد از روی این میله عبور می‌کند. بنابراین علاوه بر زوج و فرد شدن چله‌ها در بین آن‌ها ضرب نیز ایجاد می‌شود. این عمل را آن‌قدر انجام می‌دهد تا همه تون‌ها تمام شود.

البته تعداد تون‌ها با توجه به عرض پارچه و ظرافت بافت متغیر است. عموماً عرض پارچه‌های شال ترمه کرمان در حدود 1.5 متر است و در این 1.5 متر در یک شال باکیفیت متوسط در حدود ۹۶۰ تار وجود دارد. این ۹۶۰ تار به ۱۲ دسته ۸۰ تاری با نام چله تقسیم می‌شوند. در شال‌بافی سنتی کرمان به هر ۴۰ جفت تار زیرورو یک چله می‌گویند. بنابراین در یک شال با عرض حدود 1.5 متر حدود ۱۲ چله وجود دارد و هر چله ۴۰ نخ زیر و ۴۰ نخ رو دارد.

خارج کردن چله‌ها از دار

بعدازاینکه تمامی تون‌ها به‌طور کامل از ماشوله ها باز، و تعداد موردنیاز چله برای بافت ترمه دست بافت فراهم شد چله‌ها از دو میله کوبیده شده به دیوار باید خارج شوند. ازآنجایی‌که طول این چله در حدود ۲۰ متر است بنابراین اگر به همین صورت آن‌ها را از میله‌های روی دیوار برداریم، به یکدیگر گره می‌خورند و تون‌ها خراب می‌شوند. برای جلوگیری از این آسیب، تعداد نخ‌های تار هرچله را (هر چله ۴۰ نخ زیر و ۴۰ نخ رو دارد) با نخ دیگری می‌بندیم تا تون‌ها به دسته‌های چله تقسیم شوند و به یکدیگر گره نخورند. بعد از دسته‌بندی چله‌ها با کمک دو قطعه نخ، دو طرف ضرب ایجادشده بسته می‌شود تا ضرب باز نشود و چله‌ها گره نخورند. پس‌ازاین مرحله تون‌های دسته‌بندی‌شده را از میله‌ها آزاد کرده، به‌صورت کلاف پیچیده‌ای به سطح وسیعی بر روی زمین انتقال می‌دهند.

بعدازآن کلاف چله‌ها را بر روی زمین باز می‌کنند تا چله‌ها کشیده شوند. در مرحله بعد ازیک‌طرف دسته‌های چله را بازکرده، از بین کارهای زیرورو، چوبی به نام شوپ را عبور می‌دهیم. چوب (شوپ) چوبی با طول تقریبی بیش از ۱.5متر و قطر ۲ سانتی‌متراست که باید کاملاً صاف باشد. چوب شوپ را از وسط تون‌ها عبور می‌دهیم و آن را جای میله اول می‌گذاریم. سپس چله های دسته‌بندی‌شده را کاملاً بر روی چوب شوپ پراکنده کرده، طوری آن‌ها را بر طول شوپ قرار می‌دهیم که فاصله همه آن‌ها تقریباً یکنواخت باشد. سپس چوب شوب دیگری را درست در طرف دیگر تارها در محل میله دوم بین کارهای زیرورو قرار می‌دهیم.

شمارش تعداد تارهای ترمه دست بافت

در این مرحله چله‌ها به‌طور کاملاً یکنواخت دور دو چوب به نام‌های شوپ پیش و شوپ قفا قرارگرفته اند که شمارش تعداد تارهای ترمه دست بافت بر روی چوب شوپ قفا صورت می‌پذیرد. تارهایی که دور شوپ قفا قرارگرفته اند باید کاملاً یکنواخت باشند. در مرحله بعد چوب شوپ قفا داخل شیار نورد قفا قرار می‌گیرد. نورد قفا بخشی از دستگاه شال‌بافی است که نخ‌های تار دور آن پیچیده می‌شوند و ازآن‌جهت به آن قفا می‌گویند که از بافنده بافاصله بیشتری قرارگرفته است. داخل این نورد شیاری است که شوپ قفا با چله های پراکنده و شمارش‌شده در درون آن قرار می‌گیرد و با چوب‌های کوچکی محکم می‌شود.

پیچاندن یکنواخت تارها

در مرحله بعد، نورد قفا داخل بخش دوم دستگاه چله دوانی قرار می‌گیرد که دو طرف این نورد را نگه می‌دارد و با قرار دادن چوب در سوراخ‌های یک‌طرف این نورد، آن را به‌آرامی می‌چرخانند تا تارها به‌طور کاملاً یکنواخت دور این نورد پیچیده شوند. شایان ذکر است که وقتی استادکار نورد، قفا را به‌آرامی می‌پیچاند شاگرد او در طرف دیگر چله ها، شوپ پیش را بلند می‌کند و می‌کشد تا چله‌ها به‌طور یکنواخت کشیده شده، به‌طور یکسان دور نورد قفا پیچیده شوند. یکنواختی کشش تارها در حین پیچیدن به دور نورد قفا باعث می‌شود که در طول مراحل بافت، چله‌ها به یک اندازه کشش داشته باشند و مرتبا شل و سفت نشوند.

پس از پیچیده شدن چله‌ها به دور نورد قفا مرحله چله دوانی به پایان می‌رسد و مرحله دوم یعنی چله‌کشی یا نخ کشی دستگاه شال‌بافی آغاز می‌شود.

چله‌کشی یا نخ کشی

استاد شال‌باف چله های پیچیده شده حول نورد قفا را به داخل کارگاه می‌آورد و نورد قفا را در محل مخصوص خودش بر روی دستگاه شال‌بافی قرار می‌دهد. بعدازآن شوپ پیش را از داخل تارها خارج می‌کند و برای شروع نخ کشی سر تارها را می‌برد. بریدن سر چله‌ها به این دلیل است که نخ‌های دولا، یک‌لا شوند تا بتوان آن‌ها را از داخل گورت‌ها عبور داد. دستگاه شال‌بافی ترمه دست بافت چهار ورد دارد که در اصطلاح شالبافان به آن‌ها گورت می‌گویند. برای شروع چله‌کشی باید گورت‌ها از دستگاه جدا شوند. برای این عمل باید اتصالات گورت از پدال‌ها و چیکوها رها شود. جوجه پایین هر گورت به پاده اوشال وصل است بنابراین با جدا کردن اتصال پاده او شال از جوجه پایین گورت، قسمت پایین آزاد می‌شود و همچنین با خارج کردن میخ‌های هر یک از قرقره‌های کوچک چیکو، گورت از قسمت بالا نیز رها می‌شود.

پس از آزادسازی گورت‌ها از سمت بالا و پایین دستگاه، مرحله نخ کشی آغاز می‌شود. قبل از خارج کردن چوب شوپ پیش از بین تارها یک میله باریک در بین تارها قرار می‌دهند تا جای تارها عوض نشده، موجب تاب خوردگی چله‌ها نشود.

ورد‌های دستگاه شال‌بافی

همان‌طور که گفته شد دستگاه شال‌بافی چهار ورد دارد که به‌قرار زیر است:

1. گورت قفا: دورترین ورد از بافنده هنگامی‌که پشت‌کار بافندگی نشسته است؛
2. گورت پیش: نزدیک‌ترین ورد بافنده وقتی‌که پشت‌کار بافندگی نشسته است؛
3. گورت بر پیش: وردی که کنار گورت پیش قرارگرفته است؛
4. گورت بر قفا: وردی که کنار گورت قفا قرارگرفته است.

بنابراین ترتیب قرار گرفتن گورت‌ها از سمت بافنده ترمه دست بافت به خارج به ترتیب زیر است:

گورت پیش – گورت بر پیش – گورت برقفا – گورت قفا

هریک از گورت‌ها به یک پدال متصل است که ابزار واسط این اتصال، چوب ضخیمی تحت عنوان پاده اوشال است که به موازات چوب پایینی گورت قرار می‌گیرد و اتصال گورت‌ها (وردها) به پدال را مقدور می‌سازد.

ترتیب پدال‌ها و نحوه عملکرد آن‌ها در دستگاه شال‌بافی

ترتیب پدال‌ها از منظر استاد بافنده وقتی‌که پشت‌کار بافندگی نشسته باشد به ترتیب زیر است:

• نخستین پدال از سمت چپ: پدال پیش؛
• دومین پدال از سمت چپ: پدال بر پیش؛
• سومین پدال از سمت چپ: پدال بر قفا؛
• چهارمین پدال از سمت چپ: پدال قفا.

استاد بافنده با پا نهادن بر روی هریک از پدال‌ها گورت موردنظر را پایین می‌آورد. نخ کشی یا چله‌کشی از گورت قفا آغاز می‌شود؛ یعنی نخستین نخ چله از گورت قفا عبور می‌کند. همچنین دومین نخ چله از بر پیش، سومین نخ چله از بر قفا و چهارمین چله از گورت پیش عبور داده می‌شود. در این مرحله چهارنخ تار از چهار گورت عبور کرده بنابراین هر یک از گورت‌ها یک چله را از خود عبور داده است. این عمل دوباره تکرار می‌شود یعنی اول قفا، بعد بر پیش، بعد بر قفا و سپس پیش چله‌کشی می‌شود. این عمل را آن‌قدر ادامه می‌دهند تا تمامی نخ‌های تار از گورت‌ها (وردها) عبور کند. پس از پایان این مرحله، گورت‌ها مجدداً به چیکوها از بالا و به پاده او شال از پایین متصل می‌شوند.

عبور دادن نخ‌های تار از دندانه‌های شانه

در این مرحله همچنین باید سرنخ‌های تار از دندانه‌های شانه یا دفتین عبور کند. عمل عبور دادن نخ‌های تار از دندانه‌های شانه، ازیک‌طرف عرض شانه آغاز می‌شود. دو طرف ترمه دست بافت یعنی نخستین و آخرین تار پارچه از اهمیت بالایی برخوردارند زیرا اگر این دو سمت محکم نباشند ساختار کلی پارچه استوار نخواهد بود. برای ایجاد استحکام پارچه از نخستین دندانه دفتین و از آخرین دندانه دو نخ تار عبور می‌کند که اصطلاحاً به آن دم کار، می‌گویند. دم کار، تقریباً معادل شیرازه در فرش دستباف است.

بعد از عبور تمامی تارها از دندانه‌های شانه یا دفتین، سرچله‌ها باید به نورد پیش متصل شود. برای اتصال سرچله‌ها به نورد پیش مجدداً از چوب شوپ استفاده می‌کنند. ازآنجایی‌که برای نخ کشی سرچله‌ها که حالت دولا داشت، بریده‌شده بودند، در این مرحله دوباره سرچله‌ها را به هم گره می‌زنند. برای این کار نخ‌های تار را به دسته‌های نیم چله یعنی ۲۰ نخ تار تقسیم کرده، سر آن‌ها را گره می‌زنند، سپس چوب شوپ پیش را از بین چله‌ها عبور داده، آن را داخل شیار نورد پیش قرار می‌دهند. شکل ظاهری نورد پیش کاملاً شبیه نورد قفاست و تنها تفاوت آن در محل جای‌گیری آن‌هاست. نورد قفا محل قرار گرفتن تارها بوده، از بافنده دور است اما نورد پیش، محل لوله کردن مقدار پارچه بافته‌شده است و درست جلو استاد بافنده قرار دارد.

تنظیم میزان کشش تارها

چوب شوپ پس از قرار گرفتن داخل شیار با چوب‌های کوچکی داخل شیار محکم و ثابت می‌شود. سپس نورد پیش را با اهرمی تحت عنوان چوب تنگ محکم می‌کنند. چوب تنگ، قطعه چوبی به طول تقریبی ۵۰ سانتی‌متر است که یک سر آن داخل سوراخ‌های نورد پیش شده، سر دیگر آن با طنابی به دیوار محکم می‌شود. با محکم کردن چوب تنگ نورد پیش کاملاً یکنواخت شده، میزان کشش تارهای ترمه دست بافت تنظیم می‌شود. نورد قفا که چله‌ها را حول خود نگه می‌دارد نیز با چوب تنگ دیگری محکم می‌شود و با تنظیم آن نیز می‌توان کشش تارها را تغییر داد و تنظیم کرد.

در این مرحله نخ کشی شال‌بافی ترمه دست بافت به پایان می‌رسد و وارد مرحله بعدی یعنی بافت شال می‌شویم.

بافت

مراحل چله دوانی و چله‌کشی ازجمله مراحل بسیار مهم و حساس شال‌بافی هستند. اگر در نخ کشی یکی از تارها جابه‌جا شود و یا ترتیب عبور نخ‌های تار از وردها ( گورت‌ها) در حین کار به هم بخورد، ترکیب بافت را به هم می‌زند. بنابراین توجه و دقت در دو مرحله قبل ضامن موفقیت در مرحله سوم بافت شال است.

ویژگی‌های ظاهری بافت شال

بافت شال ازجمله بافت‌های کج‌راه یا سرژه است. از مهم‌ترین ویژگی‌های ظاهری بافت سرژه وجود خطوط مورب به نام کج‌راه یا دیاگونال در ترمه دست بافت است. ازلحاظ فنی در ساختار اصلی این بافت کافی است که یک نقطه بافت پر به میزان یک تاروپود جهش یابد تا بافت بعدی حاصل شود. در عملیات بافت پارچه، زیرورو قرار گرفتن نخ‌های تاروپود، بافت را ایجاد می‌کند. در ساختار اصلی یک بافته، تارها اساس و بنیان پارچه هستند که در مرحله چله‌کشی روی دستگاه بافندگی قرار می‌گیرند. بر اساس نوع پیچیدگی بافت پارچه موردنظر، تعدادی از تارها توسط بخشی به نام ورد از هم جدا می‌شوند. همان‌طور که در مرحله قبل بیان شد بنابر نوع بافت، وردها بالا و پایین قرارگرفته، درنتیجه دهنه کار ایجاد می‌شود و سپس با قرار گرفتن پود در هر مرحله در داخل دهنه کار بافت ایجاد می‌شود.

با توجه به نوع نخ کشی و طراحی پارچه و دستور حرکت وردها، انواع بافت‌ها حاصل می‌شود که مهم‌ترین آن‌ها بافت تافته یا ساده، بافت سرژه و بافت ساتن است. هرکدام از این بافت‌ها به مشتقاتی تقسیم می‌شود که انواع بافتهای دیگر را ایجاد می‌کند.

بافت سرژه یا کج‌راه

یکی از بافتهای رایج در صنعت نساجی ایران بافت سرژه یا کج‌راه است. در بافت سرژه، راپورت بافت به‌صورت مربع است. در سرژه مربع، تعداد تاروپود در یک راپورت بافت باهم برابر است؛ یعنی وقتی گفته می‌شود سرژه ۳ یعنی در یک راپورت آن نخ تار و ۳ نخ پود قرار دارد. در علم نساجی بافت سرژه را با یک فرمول نشان می‌دهند که این فرمول ویژگی‌های بافت را مشخص می‌کند. به‌عنوان‌مثال اگر یک بافت سرژه ۳ داشته باشیم که در آن تار یک‌مرتبه رو و دومرتبه زیر قرارگرفته باشد، آن را به‌صورت زیر نشان می‌دهند:

در این فرمول  نشان‌دهنده Twill به معنی سرژه یا کج‌راه است و عدد ۱ نشان‌دهنده تعداد تار رو و عدد ۲ در زیر کسر نشان‌دهنده تعداد تار زیر است. بنابراین در فرمول فوق حاصل جمع صورت و مخرج، شماره سرژه را مشخص می‌کند. در صنایع نساجی، بهترین شماره سرژه ۳ است و بیشتر، از سرژه‌های ۳، ۴، ۵، ۶ و ۷، استفاده می‌شود. در بافتهای سنتی به‌ویژه شال‌بافی، سرژه ۴ کاربرد فراوانی دارد یعنی راپورت سرژه، مربع بوده، بافت سرژه بر روی ۴ تاروپود استوار شده است.

نوع سرژه شال‌بافی

نوع سرژه شال‌بافی ترمه دست بافت از نوع T است. یعنی در شال‌بافی در هر بافت ۲ تار زیر و ۲ تار رو قرار می‌گیرد. سرژه ۲ در ۲ را در اصطلاح سرژه متقارن نیز می‌گویند که در صنایع نساجی نیز کاربرد فراوان دارد. اگر در بافت سرژه راه‌های کج‌راه روی بافت پارچه از سمت بالا به‌طرف پایین در جهت راست حرکت کند سرژه را S می‌نامند و اگر راه‌های کج‌راه از بالا به پایین به سمت چپ حرکت کند نوع سرژه را Z می‌نامند؛ بنابراین حروف Z و S جهت راه‌های کج‌راه را مشخص می‌کند و در فرمول سرژه، در سمت راست کسر نوشته می‌شوند. حروف Z و S علاوه بر مشخص کردن جهت کج‌راه نوع جهش را نیز مشخص می‌کنند. سرژه با کج‌راه Z دارای جهش صعودی و سرژه با کج‌راه S دارای جهش نزولی است.

زاویه سرژه

یکی دیگر از عوامل مهم در ظاهر بافت سرژه، زاویه سرژه است. زاویه سرژه، زاویه‌ای است که خطوط کج‌راه را با خط افق می‌سازد که به نوع سرژه و ضخامت تاروپود بستگی دارد. به‌عبارت‌دیگر اگر تار ضخیم و پود ظریف باشد زاویه سرژه تند و اگر برعکس آن یعنی تار ظریف و پود ضخیم باشد زاویه سرژه کند می‌شود. علاوه بر ضخامت تاروپود، جهت پیچش نخ‌های تاروپود در ظاهر بافت سرژه نیز بسیار مؤثر است. به‌عنوان‌مثال اگر جهت تاب نخ‌های تاروپود هر دو Z یا S باشد کج‌راه اصطلاحاً ضعیف ظاهر می‌شود؛ اما اگر نخ‌های تار و پیچ و پود پیچ باشد سرژه کاملاً برجسته می‌شود.

انواع بافت سرژه

بافت سرژه انواع مختلفی دارد که به‌طورکلی به چهار دسته:

1. سرژه تاری،
2. سرژه پودی،
3. سرژه متقارن،
4. و سرژه مركب،

تقسیم می‌شود. علاوه بر این بافت سرژه دارای مشتقاتی نیز هست که انواع کج‌راه به صورت‌های مختلف را در بافت سرژه ایجاد می‌کنند:

• سرژه پشت‌ورو یکی،
• سرژه مرکب با کج‌راه ساده،
• سرژه مرکب با چندین کج‌راه در راپورت،
• سرژه مرکب با کج‌راه‌های مطرح،
• سرژه سنجاقی یا انگلین،
• سرژه صلیبی،
• سرژه جناغی تاری،
• سرژه جناغی پودی،
• سرژه جناغی تاروپودی و سرژه جناغی مورب یا زیگزاگ،

ازجمله مهم‌ترین مشتقات بافت سرژه هستند که پایه همه آن‌ها یکی از چهار نوع بافت سرژه است. با ایجاد ترکیب هر یک از چهار نوع بافت سرژه با نخ‌کشی‌ها و دستور ضرب‌های مختلف و همچنین ترکیب آن‌ها با سایر انواع بافت، هریک از مشتقات سرژه به دست می‌آید.

در شال‌بافی ترمه دست بافت کرمان عموماً از بافت سرژه با فرمول استفاده می‌شود که این بافت زمینه ساده پارچه را به وجود می‌آورد. نقوش شال ترمه کرمان نیز از نوع T Z هستند؛ یعنی در یک رج، دو ورد پایین و دو ورد بالا زمینه را ایجاد می‌کند و در رج بعد یک ورد پایین و سه ورد بالا نقش پارچه را به وجود می‌آورد.

نکات مهم پیش از نقش اندازی بر روی شال‌ ترمه

قبل از توصیف روش نقش اندازی بر روی شال‌های ترمه دست بافت، ذکر چند نکته لازم و ضروری به نظر می‌رسد:

1. اول اینکه بافت پارچه دارای سه مرحله است که به ترتیب عبارت‌اند از:

• باز کردن دهانه کار،
• پود گذاری و دفتین زدن با کوبیدن پود که هر سه مرحله در شال‌بافی کرمان به همین ترتیب رعایت می‌شود.

2. دوم اینکه در انواع دستگاه‌های بافندگی سه نمونه دهانه کار وجود دارد:

• اول دهانه کار در بالا، که در این نوع بافته‌ها تعدادی از نخ‌های تار با جابه‌جا کردن وردها به سمت بالا می‌آیند. درنتیجه یک دسته از تارها ثابت می‌ماند و دسته دیگر بالاآمده، دهانه کار، برای پود گذاری باز می‌شود.
• در گروه دیگری از بافته‌ها دهانه کار در زیر باز می‌شود یعنی یک دسته از نخ‌های تار ثابت می‌ماند و دسته دیگر بنابر دستور ورد به سمت پایین حرکت می‌کند. بنابراین دهانه کار در پایین پشت کار به سمت بالا و در معرض دید بافنده قرار می‌گیرد. در این نوع بافته‌ها بافنده برای مشاهده طرح بافت از یک آینه استفاده می‌کند و درنتیجه با کمک آن می‌تواند روی پارچه نقش آن را مشاهده کند.

3. سومین گروه از دستگاه‌های بافندگی آن‌هایی هستند که دهانه کار را به‌صورت زیرورو باز می‌کنند یعنی هم‌زمان تارها به دودسته تقسیم می‌شوند که یک دسته آن به زیر و دسته دیگر آن درروی کار قرار می‌گیرد و بافنده با قرار دادن پود در دهانه کار و دفتین زدن، بافت را به‌راحتی انجام می‌دهد. در شال‌بافی کرمان دهانه کار از زیر باز می‌شود و این عمل با فشار دادن بر روی پدال موردنظر و پایین آمدن گورت متصل به پدال صورت می‌پذیرد. با پایین آمدن گورت، دهانه کار از سمت پایین باز می‌شود. بنابراین در شال‌بافی کرمان همواره پشت کار به سمت بافنده است و نقش در زیر پارچه در حال بافت قرار می‌گیرد.

نقش اندازی بر روی ترمه

بافت شال ترمه کرمان یکی از بافتهای پیچیده منسوجات سنتی است چراکه نقوش گردان و بسیار ظریف و پرکار این شال‌ها با یک دستگاه چهار وردی ساده بافته‌شده، نقش اندازی بر روی ترمه دست بافت به‌صورت ذهنی همانند قالی، بافته می‌شود. شال‌بافی ازلحاظ پیچیدگی بافت شبیه پارچه‌هایی است که با دستگاه دستوری بافته می‌شود اما در شال‌بافی همین بافت پیچیده را با دستگاهی بسیار ساده می‌بافند. شاید همین پیچیدگی بافت باعث می‌شود که اغلب شالبافان این هنر را در دوران کودکی بیاموزند و در تمام مدت کار خود، همان گلی را که در زمان کودکی یاد گرفته‌اند تا آخر عمر ببافند. به همین دلیل بسیاری از شالبافان قدیم با نام همان گلی که در بافت آن تبحر داشتند شناخته می‌شدند. به‌عنوان‌مثال استاد محمد گل کجباف، یعنی استادی به نام محمد که در بافت گل کج تبحر داشته است.

وقتی‌که چله‌کشی دستگاه شال‌بافی به پایان رسید و آماده بافت شد، استاد بافنده ترمه دست بافت پشت دستگاه نشسته، پاهای خود را داخل چاله شال‌بافی قرار می‌دهد و خود در محل مخصوص بافنده بر روی زمین می‌نشیند و پاهایش را بر روی پدال‌ها قرار می‌دهد. در نخستین مرحله بافت شال، اول کار یا در اصطلاح شال‌بافی پُدروزه بافته می‌شود. پُدروزه عبارت است از حدود ۲۰ رج بافت ساده، بدون نقش به‌صورت بافت سرژه ۲ در ۲ که در ابتدای کار بافته می‌شود. پدروزه موجب می‌شود که قسمت ابتدایی بافت بسیار محکم، و اصطلاحاً دم کار صاف شود.

دستور بافت پُدروزه

دستور بافت پدروزه بدین‌صورت است:

• رج اول: پدال‌های برقفا + بر پیش؛ سپس باز شدن دهانه کار؛ و پود گذاری؛
• رج دوم: پدال‌های پیش + قفا؛ سپس باز شدن دهانه کار؛ و پود گذاری.

این دستور گورت‌ها تا ۲۰ رج ادامه می‌یابد تا پدروزه ابتدای کار آماده شود. پس از ۲۰ رج پود گذاری ترمه دست بافت دم کار اصطلاحاً صاف‌شده آماده نقش اندازی می‌شود. برای نقش اندازی فقط یکی از گورت‌ها پایین می‌آید و سه گورت دیگر بالا باقی می‌ماند. در این موقع استاد بافنده با توجه به نوع طرح، نخ‌های رنگی پود را که مخصوص طرح اندازی است در بین تارها قرار می‌دهد و پس از قرار دادن پودهای رنگی در رج نقش اندازی، پودها با دفتین کوبیده می‌شوند. در رج بعد دو گورت را پایین آورده، پود همرنگ تارها را در دهانه کار قرار می‌دهد تا زمینه بافت ایجاد شود. این مرحله را پود گذاری و مرحله قبل را نقش اندازی می‌گویند. درواقع طرح‌ها در رج طرح، در بین زمینه ساده شال قرار می‌گیرند.

نکته قابل‌توجه در مورد زمینه ترمه دست بافت این است که حتماً باید جنس نخ‌های تاروپود زمینه پارچه یکسان و در شال سنتی کرمان نمره یا ضخامت نخ‌های تاروپود نیز باید یکسان باشند. اما نخ‌های رنگین نقش‌ها را می‌توان ظریف‌تر و یا از جنس دیگری انتخاب کرد زیرا وظیفه این نخ‌ها فقط ایجاد نقش است و در استحکام بافت، نقش بسزایی ندارند.

دستور گورت‌های بافت شال

دستور گورت‌های بافت شال کرمان به‌قرار زیر است:

• پدال قفا + پدال بر پیش، برای پود گذاری همرنگ با چله ها؛
• پدال پیش، برای بافت نقش؛
• پدال قفا + پدال پیش، برای پود گذاری همرنگ با چله ها؛
• پدال بر قفا، برای بافت نقش؛
• پدال بر قفا + پدال پیش، برای پود گذاری همرنگ با چله ها؛
• پدال بر پیش، برای بافت نقش؛
• پدال بر قفا + پدال بر پیش، برای پود گذاری همرنگ با چله ها؛
• پدال قفا، برای بافت نقش.

همان‌طور که از دستور گورت‌های شال ترمه کرمان مشخص می‌شود بافت سرژه شال کرمان از نوع ۴ است که زمینه آن سرژه   و نقش آن سرژه   است که باهم ترکیب‌شده و یک بافت منسجم را به وجود آورده است. دستور گورت فوق آن‌قدر تکرار می‌شود تا بافت پارچه به پایان برسد.

نخ‌های رنگی مورداستفاده در شال دست بافت

نخ‌های رنگی مورداستفاده در شال ترمه کرمان، امروزه به رنگ‌های لاکی، چهره‌ای یا صورتی، سبز ( که اصطلاحاً به آن چینی می‌گویند) آبی و نارنجی ( که به آن زرد می‌گویند) است که در زمینه‌های سفید، کرم، لاکی و مشکی قرار می‌گیرند. بیشتر نخ‌های مورداستفاده در شال‌بافی ترمه دست بافت معاصر کرمان نخ‌های پشمی دولای نمره ۲۰ است که در پته‌دوزی از آن‌ها استفاده می‌شود.

دستورالعمل استفاده از نخ‌های رنگی در شال‌بافی کرمان

در شال‌بافی سه عدد از گورت‌ها در موقع بافت بالا قرار دارد و فقط یکی از گورت‌ها پایین قرار می‌گیرد. اصطلاحاً در بین شالبافان به هر سه عدد نخ چله سه گورت بالا یک تیغ می‌گویند و بافنده ترمه دست بافت با همین تیغ‌های چله بافت را شکل می‌دهد. به‌عنوان‌مثال برای نقشه اندازی یک بوته، استاد شال باف یک تیغ جلو را نارنجی چهار تیغ وسط را آبی و یک تیغ عقب را دوباره نارنجی می‌بافد. این عمل باعث می‌شود که یک رج از نقش یک گل با زمینه داخلی آبی و حاشیه زرد به وجود آید. استاد شال باف یک رج را با استفاده از نقشی که در ذهن دارد با نخ‌های رنگی بافت، با جابه‌جا کردن گورت‌ها به‌صورت دو گورت پایین و دو گورت بالا رج پود را اجرا کرده، پودی به رنگ چله‌ها بین تارها قرار می‌دهد.

پس از این رج، رج نقش با پایین آمدن یکی از گورت‌ها و بالا باقی ماندن سه گورت دیگر آغاز می‌شود. استاد شال باف این بار با ادامه نخ‌های رنگی رج قبل، گله‌ای این رج را تکمیل می‌کند. به‌عنوان‌مثال، گل قبلی آبی‌رنگ را در این رج نیز با همان یک تیغ جلو زرد، چهار تیغ وسط آبی و یک تیغ عقب را بارنگ زرد می‌بافد و در رج‌های بعد هرقدر به سر بوته نزدیک می‌شود از تعداد تیغ‌های آبی وسط گل کم می‌کند تا شکل بوته به وجود آید. این عمل در رج‌های بعدی نیز ادامه می‌یابد، اما در هر رج با توجه به نقش شال از ادامه نخ‌های رنگی رج قبل استفاده می‌شود. این عمل باعث می‌شود که نخ‌های رنگی شکل‌دهنده نقش شال از پشت به‌صورت آزاد رها شود و پشت شال، نقش را به‌خوبی نمایان نکند.

جوفا مهم‌ترین عوامل تشخیص کیفیت بافت

در ترمه دست بافت قدیم کرمان به علت اینکه این پارچه‌ها در دوخت لباس مورداستفاده قرار می‌گرفت داخل آن‌ها آستر دوخته می‌شد تا قسمت نخ نمای آن‌ها مشخص نباشد اما نقش آن‌ها به‌خوبی خود را نشان می‌داد. در اصطلاح شالبافان کرمان هر چهار پود که از چهار گورت عبور می‌کند یک چوفا یا جوفا نامیده می‌شود. جوفا ازاین‌جهت قابل اهمیت است که معیار ریزی و درشتی نقش شال ترمه کرمان است.

به‌عنوان‌مثال اگر از استاد علی میر احمدی، تنها بافنده شال کرمان سؤال شود که چه گلی می‌بافید، وی پاسخ خواهد داد: گل پشت همی ۱۲ جوفا؛ یعنی گلی که وی می‌بافد به پشت همی شهرت دارد و این گل در یک واگیره از ۱۲ جوفا یعنی ۴۸ نخ تار تشکیل شده است. شال‌های قدیم کرمان که از ظرافت بالایی برخوردار بودند هر گل آن حداقل ۲۰ جوفا داشت که نشان‌دهنده ظرافت این شال‌هاست. نکته قابل‌توجه در مورد جوفای شال این است که هرقدر جوفا زیادتر باشد نقش ریزتر می‌شود و هرقدر جوفای نقش شال کمتر باشد شال درشت‌تر خواهد بود. بنابراین، جوفا یکی از مهم‌ترین عوامل تشخیص کیفیت بافت شال است.

جاخویی

یکی دیگر از اصطلاحات جالب‌توجه شال‌بافی اصطلاح «پشت کمی، جاخویی» نام دارد. عمل پشت کمی، جاخویی در نظام استادشاگردی ترمه دست بافت کاربرد فراوان دارد. وقتی شاگردی نزد استادی می‌آید و هنوز بافت شال را کاملاً یاد نگرفته، استاد وی را کنار خود یا بردست خود می‌نشاند. در موقع بافتن، در یک قسمت شال، استاد نخ‌های رنگی را از دهانه کار رج نقش عبور می‌دهد و یک واگیره را کامل می‌کند. این عمل استاد را، پشت کمی می‌گویند و شاگرد بعدازاینکه استاد پشت کمی را بافت، درست در جای کار او واگیره بعدی را مطابق آنچه استاد بافته است، می‌بافد. این عمل شاگرد را جاخویی میگویند که به عبارت ساده‌تر جای خودش می‌داند.

عمل پشت کمی، جاخویی فقط در مورد شاگردانی که درست نمی‌بافند به‌کاربرده می‌شود. به‌عنوان‌مثال گفته می‌شود که فلان شاگرد شال‌بافی را خوب نمی‌داند به او می‌گویند که «خوب! پشت کمی، جاخویی یادش بده تا خودش کاری بشه».

دقت در کشیدگی چله‌ها

عمل بافت شال مطابق دستور گورت‌های ذکرشده ادامه می‌یابد. بعد از بافت در حدود ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر فضای دم کار کم می‌شود؛ در این موقع استاد شال باف با رها کردن چوب‌های تنگ‌نورد قفا و پیش مقدار، ترمه دست بافت بافته‌شده را دور نورد پیش می‌پیچد و درنتیجه به همان مقدار از نخ‌های چله نورد قفا باز می‌شود. با تنظیم دم کار دوباره چوب‌های تنگ‌نورد قفا و پیش محکم می‌شوند تا چله‌ها به مقدار مناسب کشیده شوند. کشیدگی چله‌ها باید درست به همان مقداری باشد که در قسمت بافته‌شده بوده است. اگر چله‌ها در این مرحله شل‌تر باشند بافت فشرده‌تر و شل‌تر خواهد شد، درنتیجه نقوش به هم می‌خورد. اگر چله‌ها محکم‌تر باشند بافت درشت‌تر و کشیده‌تر و درنتیجه نقوش بزرگ‌تر می‌شوند. بنابراین استاد بافنده پس از جمع‌کردن مقدار پارچه بافته‌شده، باید با دقت فراوان کشیدگی چله‌ها را تنظیم کند.

پس‌ازاینکه طول شال به حدود ۲ متر رسید در حدود ۲۰ رج دیگر به‌صورت پود گذاری ساده یا پدروزه و بدون نقش بافته می‌شود و پس‌ازاین مرحله، با رعایت فاصله حدود ۱۰ سانتی‌متر از آخرین رج، به‌منظور ریشه بندی، چله‌ها با قیچی بریده می‌شوند. بعد از بریده شدن چله ها، شال بافته‌شده از روی نورد پیش بازمی‌گردد. همچنین ابتدای شال ریشه‌هایی وجود دارد که چوب شوپ پیش در بین آن‌ها قرارگرفته است. با باز کردن گره سر، ریشه‌های چوب شوب آزادشده، شال آماده می‌شود.

جدا کردن شال بافته‌شده از دستگاه

پس از جدا شدن شال بافته‌شده باید دستگاه را برای ادامه کار بافندگی آماده کرد؛ زیرا طول نخ چله های ما برای بافت چند شال ۲ متری کفایت می‌کند. در این مرحله، همانند قبل چله‌ها را به دسته‌های ۲۰ تاری تقسیم کرده، سر آن‌ها را به هم گره می‌زنند و با عبور چوب شوپ پیش از درون چله‌ها آن را در شیار نورد پیش قرار داده، با چوب مهار یا تنگ پیش و قفا کشیدگی چله‌ها را تنظیم می‌کنند. البته می‌توان تعداد زیادی شال را پشت سر هم بر روی دستگاه شال‌بافی بافت و هر شال بافته‌شده را بدون بریدن چله‌ها دور نورد پیش پیچاند و درنهایت با به پایان رساندن تمامی چله‌ها این شال‌های بافته‌شده را از دستگاه بافندگی باز کرد و با قیچی کردن محل اتصال شال‌های بافته‌شده آن‌ها را از هم جدا کرد.

کلیت بافت ترمه دست بافت به همین صورتی است که در بالا به آن اشاره شد. اما نکته قابل‌توجه ریزه‌کاری‌های بافت و مهارت بافنده است که به آن ارزش هنری می‌دهد و در مطالب بالا فقط کلیتی از طریق بافت شال ترمه بیان‌شده است و هرکس بخواهد این هنر را یاد بگیرد باید سال‌ها در کنار دست استادی زبردست بنشیند و با عشق به کار، از او هنر بیاموزد و هم‌زمان نیروی خلاقه خود و استعدادهای خدادادی را با پشتکار و ممارست همراه سازد تا بتواند نقوش زیبای ایرانی را بر تاروپود شال ترمه نقش بزند.