صنایع دستی : هنر و صنعت مردمان کهن

صنایع دستی : هنر و صنعت مردمان کهن

صنایع دستی : هنر و صنعت مردمان کهن نام مقاله ای است که در آن به چیستی و جایگاه صنایع دستی و نقش آن در توسعه جوامع پیرامون توسعه پرداخته شده است. سرزمین پهناور ایران، مسکن و مأوای اقوام مختلفی از ترک و کرد و لر و لک و بلوچ و ترکمن و غیره، هست و یکی از زیباترین و در عین حال، زنده ترین نمونه های حیات فرهنگی جوامع، صنایع دستی در بین جوامع مختلف هست. «ایران، جزء معدود کشورهایی است که از دیرباز در زمینه ی تولید مصنوعات دست ساز، سر آمد و صاحب شهرت بوده و تا پیش از پیدایش ماشین و دست اندازی آن بر نظام اقتصادی، همیشه از این هنر چون عاملی مهم و بنیادی در پیکره ی اقتصادی خویش بهره مند شده است.

بنابراین، ایران به عنوان کشوری در حال توسعه و یکی از سه قطب مهم صنایع دستی جهان، می تواند با بهره گیری از ظرفیت های موجود، مطالعات و تجربیات داخلی و جهانی، در کنار صنایع ماشینی با توسعه ی صنایع دستی و روستایی خویش، به توسعه ی اقتصادی قابل انتظار دست یابد. در واقع، صنایع دستی، یکی از مظاهر فرهنگی و هنری محسوب می شود. این صنایع در هر قوم و ملتی، معرف ذوق و خلاقیت آنان در پاسخ به ضرورت های مادی و معنوی در مرحله ی مشخصی از گسترش تاریخی است.

ستیز انسان و طبیعت : چالش صنایع دستی مردمان کهن

در بحث صنایع دستی لازم به ذکر است که انسان ها با توجه به خصوصیات فردی و نوع نیازهایشان، همواره در ستیزی دائمی با طبیعت به سر برده و با فعال نمودن ذوق و اندیشه و احساس، درصدد تغییر دادن و تصرف در ساخت طبیعت برآمده اند. تا به جبران کمبودها و هر آنچه هستی، آنها را از داشتن آن محروم کرده دست یابند. در بین عشایر، صنایع دستی ، ثمره ی دست هایی است که عشق را از قلب خود جاری ساخته و با انگشتان خود، آن را بر تار و پود گلیم و جاجیم نمودار داده اند و یا با تلنگرهای چکش آن را حک می کنند.

از آنجا که هر فراورده ی دستی، بازگو کننده خصوصیات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی کشور محل تولید است. می تواند هم عامل مهمی در شناساندن فرهنگ و تمدن به حساب آید و هم عامل مهمی برای جلب و جذب گردشگر قلمداد شود. كما این که این صنعت نسبت به فعالیت های دیگر که نیازمند مواد گران قیمت، منابع عظیم انرژی و دوره های آموزشی طولانی است، – برتری دارد. چراکه بها دادن به صنایع دستی، سبب رونق صنعت گردشگری و جذب گردشگر از اقصا نقاط جهان شده و بدین طریق می توان تا حدودی فرهنگ و هویت ملی خود را در بین جهانیان، به منصه ی ظهور گذاشت.

جایگاه و وضعیت صنایع دستی در برنامه ریزی گردشگری

با این دیدگاه، یکی از مباحث مهم و بنیادی در برنامه ریزی گردشگری نیز، تعیین جایگاه و وضعیت موجود صنایع دستی در یک منطقه است. و این امر با ارزیابی مناطق گردشگری و شناسایی مناطق مستعد امکان پذیر است؛ چراکه این مرحله می تواند خط مشی توسعه و برنامه های آینده ی گردشگری را ترسیم کند. از این رو، به طور جد می توان گفت که سرمایه گذاری در بخش صنایع دستی ، سبب رشد پدیده ی گردشگری شده و به تبع تعامل این دو با یکدیگر، افزایش ثروت ملی را نیز در پی خواهد داشت.

بر اساس آماری که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران در سال ۱۳۸۹ اعلام کرده است، تنها تعداد ۳ میلیون و ۱۲۱ هزار و ۲۸۱ گردشگر وارد کشور شده است و در بین ۱۸۰ کشور، رتبه ی ۱۳۳ را به دست آورده است. این در حالی است که بر اساس سند چشم انداز در افق 1404، جذب گردشگر در ایران باید۱/۵ درصد و درآمد آن، ۲ درصد رشد داشته و پذیرای ۲۰ میلیون گردشگر با درآمدی حدود ۲۵ میلیارد دلار باشد.

پرداختن به پدیده ی کار خانگی نیز جنبه ی مثبت دیگری از اهمیت صنایع دستی هست. چرا که باعث اشتغال زنان در حوزه ی صنعت شده و چشم انداز روشنی را در عرصه ی هنر پیشرو دارد. در واقع، یکی از شیوه های موجود در حوزه ی هنرهای صناعی، کار در خانه است. به اعتقاد جامعه شناسان، کار خانگی از نظر ارزش تقریبا معادل یک سوم کل تولید سالانه در اقتصاد امروزی است.

هنر بومی عشایری و روستایی

صنایع دستی عشایری یا، به عبارت دیگر، هنر بومی، ناشی از شکل زندگی طبیعی عشایر است. این صنایع به دست زنان هنرمند در لابه لای اوقات و اشتغال روزانه شان، آفریده می گردد. زنان در جامعه ی عشایری، نقش اقتصادی بسیار با اهمیتی دارند. از طرفی، کلیه ی امور خانه داری را انجام داده و از جانب دیگر، وظیفه ی سنگین دامداری و به خصوص تهیه ی محصولات و فرآورده های دامی را به عهده دارند.

از آنجایی که زنان و دختران، بیشترین وقت خود را به کشاورزی و تولیدات خانگی اختصاص می دهند. بنابراین، توجه به آموزش آنان در این زمینه امری مهم هست. درواقع، صنایع دستی با قابلیت ها و خصوصیات ویژه ی خود از جمله، عدم نیاز به سرمایه گذاری زیاد و امکان ایجاد و توسعه ی آن در مناطق روستایی با همکاری ارگانهای ذی ربط با ایجاد پایگاه های روستایی به ویژه در داخل محل سکونت روستاییان می تواند چنین نقش مهمی را به نحو مطلوب ایفا کند. و با این شیوه حمایت جدی از هنر و صنعت در تهیه ی مواد اولیه، حفظ و احیاء آثار منسوخ و فراموش شده، به عمل آورد.

چنانچه در حال حاضر نیز در تعداد کثیری از روستاها، کشاورزان و خانواده شان با پرداختن به صنایع دستی و تولید محصولاتی نظیر قالی، گلیم، رودوزی، صنایع دستی سفالگری ایران ، حصیر و غیره به درآمد جنبی قابل توجهی دست یافته اند. و همین امر، عامل مهمی در جلوگیری از مهاجرت آنان به شهرها بوده است. افزون بر آن، در برخی از مناطق نظير مناطق کویری به سبب فقدان امکانات کشاورزی و یا فعالیت های صنعتی جدید، صنایع دستی و خانگی می تواند مهم ترین منبع کار و اشتغال باشد.

آرایش های غربی جایگزین هنرهای دستی

متاسفانه، امروزه در دوران جدید، به حکم سیر زمان و تحول اوضاع اجتماعی و روابط با ملل اروپایی، تغییرات فراوانی در سلیقه های جوانان به وجود آمده و هنرهای دستی و لباس های دست ساز سنتی، کم کم فرم و شيوه ی آرایش غربی به خود گرفته و جایگاه خود را در بین بسیاری از اقوام مختلف ایرانی از دست می دهد. البته در برخی نقاط ایران همچنان شاهد فعالیت های خاص زنان در زمینه ی هنرهای دستی هستیم که با تکیه بر اصالت های قومی خویش، همچنان شیوه ی قدیم انواع بافندگی و دوخت و دوز خود را حفظ کرده اند و گذشت زمان و تحولات فرهنگی و اجتماعی نتوانسته گردوغبار کهنگی را بر آنان بنشاند (مانند کپنگ و فرنجی و چوخه رانک و امثالهم).

به خصوص در نقاط عشایری و روستایی که هنوز پایبند سنت ها و فرهنگ های بومی اند، تا حدودی هنرهای دستی سنتی به نسل های جدید آموزش داده می شود و همچنان تلألؤ و ماندگاری خود را در این مناطق، حفظ نموده است. اما متأسفانه، در برخی مناطق، تنوع و زیبایی هایی که در طرح های سنتی وجود داشت، کم کم رو به فراموشی گذاشته و تلألؤ درخشان پولک ها و مرواریدهای سفید فام بر سربندها و لباس ها، کیف ها و پای پوشهای زربافت صنایع دستی بافتنی و رنگی، جای خود را به سبک های صنعتی و غربی امروزی داده است و در این مقابله ی رودررو، سنت ها و آثار دستی سنتی در حال عقب نشینی اند.

سکه های گلدوزی شده روی سربندها و بالاپوش های زنان در گذر این روزگار و چرخش ایام، رنگ باخته و گذشت زمان گرد و غبار کهنگی و تیرگی بر بسیاری از سنتها نگرش ها و فرهنگ ها بر جای نهاده است.

دست یابی به ریشه های تمدن و فرهنگ

جستجو در انواع صنایع دستی ایران زمین و بررسی جلوه های زیبای آن در ادوار مختلف، یکی از روش های دست یابی به ریشه های تمدن و فرهنگ این اقوام متمدن است؛ از این رو، برای شناخت بهتر فرهنگ و تمدن یک جامعه، می توان به کشف انواع هنرهای سنتی که هویت قومی و ملی هر منطقه ای را به نمایش می گذارد، پرداخت که در نوع خود بسی ارزشمند و در خور توجه هست. بنابراین، برای این که عملکرد اجتماعی و فرهنگی هنرهای دستی را در هویت بخشی به اعضای جامعه دریابیم، لازم است هنرهای دستی قوم های مختلف را زیر ذره بین گذاشته، به شناساندن آن به نسل های آینده تلاش نماییم.

همان طور که شاهدیم جمهوری اسلامی ایران اقدام به آسیب شناسی و بازنگری ظرفیت صنایع دستی کشور کرده و با برنامه ریزی دقیق و کارشناسی موفق شده در عرضه ی تولید، ترویج و بازرگانی صنایع دستی، روند نگران کننده ی قبل را کنترل کند و این صنعت را ارتقا دهد. از این رو، توجه به هنرهای خاص هر منطقه از ایران، با ویژگی هایی خاصی که دارند، و متمایز نمودن آنها از یکدیگر، هویت مستقل ویژه ای به آن می بخشد.

در واقع، با نگاهی به انواع هنرهای دستی این سرزمین، همچنان درمی یابیم در بین اقوام ایرانی، ماندگاری و دیرینگی هنرهای دستی سنتی، به عنوان فواید صنایع دستی و نمادی از فرهنگ سنتی آنان تا امروز زیبایی و تلألؤ خود را حفظ کرده و در هجوم مبادلات فرهنگی، تحول و دگرگونی زیادی نپذیرفته است. چراکه، هنر قومی بازتاب اندیشه های یک اجتماع است و از یک نیاز جمعی مایه می گیرد. لذا نمی توان از این هنر به مثابه «هنرهای زیبا» یاد نکرد و آن را در زمره ی هنرهایی که بر اساس هویت و زیبایی شناسی بیانگری خلق گشته اند، به حساب نیاورد.

هدف اصلی بررسی صنایع دستی ایران

هدف کاربردی نتایج پژوهش در باب سوغات و صنایع دستی ایران زمین، می تواند مورد استفاده ی پژوهشگران مردم شناس و جامعه شناس، قوم نگاران، طراحان هنرهای دستی، پژوهشگران حوزه های مختلف فرهنگی و کلیه ی فرهنگ دوستانی که در جستجوی زوایای پنهان فرهنگ مردمان سرزمین بزرگ ایران، به خصوص فرهنگ صنایع دستی هستند، می تواند مفید و راهگشا باشد.

صنایع دستی، به دلیل سابقه ی چندین هزار ساله در ایران و تنوع رشته های مختلف از دیرباز، یکی از حرفه های مهم ایرانیان به شمار می رود و بالاترین میزان اشتغال در کشور را به خود اختصاص داده است. در سال های اخیر، بررسی روند صادرات غیرنفتی نشان می دهد که سالانه از محل صادرات صنایع دستی و فرش، بیش از نیم میلیارد دلار ارز عاید کشور شده است.

این در حالی است که آمارهای رسمی تجارت جهانی صنایع دستی بالغ بر چهار میلیارد دلار بوده است. از نظر میزان اشتغال در صنایع دستی، ایران پس از چین و هند، رتبه ی سوم جهانی را داراست. هم چنین کشور ما از نظر تنوع رشته های صنایع دستی که حدود ۱۵۰ نوع آن شناسایی شده است، رتبه نخست و از نظر حجم تولیدات صنایع دستی دارای مقام سوم در جهان است؛ اما از نظر میزان صادرات در رتبه ی بسیار پایینی قرار دارد.

تبلور عینی فرهنگ و مظاهر هنری

صنایع دستی، تبلور عینی فرهنگ و مظاهر هنری و از نوع هنرهای کاربردی و مردمی به حساب می آید و از آنجا که هر فرآورده ی دستی بازگوکننده ی خصوصیات تاریخی اجتماعی و فرهنگی محل تولید خود است، می تواند عامل مهمی در شناساندن فرهنگ و تمدن و هم چنین عاملی برای جذب گردشگران داخلی و خارجی محسوب شود.

امروزه، تنها آثار تاریخی، جاذبه ی گردشگری کشورهای در حال توسعه به شمار نمی آیند، بلکه صنایع دستی با طرح ها و اصالت های ویژه ی خود نیز مکمل دیدنی های تاریخی هر کشور به حساب می آید.

با توجه به نقش مهم زنان در فرایند توسعه ی روستایی، امر آموزش زنان به ویژه در زمینه ی صنایع دستی دارای اهمیت بسیار زیاد بوده و در توسعه ی اقتصادی کشور و بهبود سطح زندگی اقشار روستایی و محروم جامعه، نقش مؤثری دارد. آموزش صنایع دستی به زنان راهی جهت کاهش فقر، ایجاد اشتغال، افزایش درآمد و توانمندسازی زنان بوده و گامی در جهت افزایش تولیدات و توسعه ی پایدار روستایی است.

بدون تردید، یکی از دلایل مهم در توجیه جنبه های مثبت صنایع دستی اهمیت هنرهای سنتی و صنایع دستی در امر اشتغال زایی، اثرات آن در مبارزه با انواع بیکاری است. بیکاری، یکی از مسائل پیچیده و بغرنج کشورهای روبه رشد است که مولد افزایش سریع جمعیت است. متداول ترین نوع بیکاری در ممالک در حال توسعه، بیکاری پنهان است.

مخصوصا در آن دسته از کشورها که هنوز ساختار جامعه ی کشاورزی و روستایی به صورت سنتی و کهن باقی مانده است. بیکاری پنهان به صورت مشاغلی همچون ماشین شویی، گل فروشی خیابانی، و غیره حتی نیروی کاملا زائد در مشاغل کشاورزی، به چشم می خورد.

هویت زایی

خوشبختانه امروزه با امکانات گسترده ای که در زمینه ی فروش داخلی و صدور صنایع دستی به کشورهای خارجی وجود دارد، می توان برای نیروی زائد در بخش کشاورزی، شغل و درآمد ایجاد کرد و از مهاجرت بی رویه ی آنان به شهرها جلوگیری کرد. در واقع، اصلی ترین عنصر صنایع دستی، هویت زایی آنها است، علاوه بر آن، برای ایجاد برخی از مشاغل صنایع دستی کمتر از ده میلیون تومان سرمایه لازم داریم. صنایع دستی، ارزآور است و می تواند جایگزین خوبی برای نفت باشد.

اگر دولت به دنبال راهکار جدی در حوزه ی خروج از بحران تک محصولی است و می خواهد موضوع اشتغال را حل کند، صنایع دستی راهکار مناسبی است. با وجود این که تحریم های ناعادلانه به ما فشار وارد می کند، اما در زمینه ی صادرات صنایع دستی وضعیت خوبی داشتیم و شاهد رشد ۳۱ درصدی صادرات آنها هستیم.

در واقع، ترویج هنرهای سنتی و صنایع دستی با صنعت گردشگری به یکدیگر اثر متقابل داشته و می توانند موجبات رشد و توسعه ی یکدیگر را فراهم سازند و جامعه را به سمت خلاقیت، نوآوری و کارآفرینی با تأكيد به هدف تولید ثروت ملی – توسعه ی صادرات و حفظ و احیاء هنرهای سنتی و صنایع دستی هدایت نمایند.

اثر متقابل صنایع دستی و صنعت گردشگری بر یکدیگر

امروزه دیگر تنها آثار تاریخی وسیله ی جذب توریست به ممالک در حال توسعه، که اکثرا دارای تمدنی کهن هستند، نبوده، بلکه همراه آن فراورده های دستی با طرح ها و اصالت های ویژه ی خود مطرح بوده و می تواند مکمل دیدنی های تاریخی هر کشور باشد، تا آنجا که در برخی از کشورها که مهد صنایع دستی هستند.

در کنار مراکز تولید عمده ی محصولات دستی امکانات گردشگری فراهم شده تا جهانگردان ضمن اقامت در این گونه مراکز از نزدیک با چگونگی تولید مصنوعات دست ساخته آشنا شوند. به این ترتیب ملاحظه می شود که صنایع دستی و صنعت گردشگری بر یکدیگر اثر متقابل داشته و می توانند موجبات رشد و توسعه یکدیگر را فراهم سازند.

از طرفی، این نکته را باید در نظر داشت که از آنجایی که هنرهای دستی ایران زمین، به نوعی نمادی از هویت فرهنگی و ملی هر منطقه هست، حفظ و پاسداشت آن و معرفی آن به سایر ملل جهان، بسیار ارزشمند بوده و وظیفه ی هر ایرانی هست که فرهنگ و هویت قوم خود را شناخته و در معرفی آن به دیگران، از هیچ کوششی فروگذار نکند.

معرفی برترین صنایع دستی ایران