هنر خاتم ایران : بستر تاریخی و روند شکل گیری

هنر خاتم ایران : بستر تاریخی و روند شکل گیری

هنر خاتم ایران به گواه تاریخ و شهادت میراث جاوید بازمانده از اعصار کهن، همواره مهد تجلی هنر و شکوه و جلال آثار هنری بوده است. ظرافت و زیبایی صنایع دستی که حاصل مهارت سرانگشتان سحرآمیز هنرمند ایرانی و ذوق وصف ناپذیر اوست و در همه ادوار و همه حال چون ستاره ای درخشان بر تارک تاریخ هنر درخشیده و به این دیار، عزت و سرافرازی بخشیده و هنر او همواره زینت بخش زندگی بوده است.

با آن که در خصوص اصالت و خاستگاه هنر خاتم ایران در تمدن های گوناگون اختلاف نظر وجود دارد، جستجو در اعماق تاریخ برای یافتن موطن آن، راه به جایی نبرده است. اما می توان ادعا کرد آنگاه که دستان هنرمند ایرانی با خانم آشنا شد، آنچنان آن را دگرگون کرد که امروزه کمتر کسی این هنر را یک هنر غیر ایرانی می داند.

نگاهی بر تاریخچه هنر خاتم ایران

از جمله هنرهای سنتی که قدمتی دیرینه داشته و به قرن ها قبل از ورود اسلام به ایران باز می گردد، هنر خاتم ایران اشیاء است که در آن مواد گوناگونی استفاده می شده است. نوع کار و مواد استفاده شده در این اشیاء به گونه ای است که می توان آن را نوعی خاتم یا ترصیع به معنای عام تلقی کرد. در قرون اولیه تاریخ اسلام نوعی هنر تزیینی سطح یا خاتم ساده در ایران وجود داشته است که امروزه به آن خاتم مربع می گویند. اجزاء تشکیل دهنده در این نوع خاتم به جای مثلث، قطعاتی به شکل مربع، مستطیل، متوازی الاضلاع و لوزی است.

این شیوه ساخت تا قرنها پس از ظهور خاتم از نوع امروزی نیز ادامه داشته و از قدیمترین نمونه های این نوع خاتم بخشی از سقف مسجد جامع عتیق شیراز است که در تزیین آن از شیوه خاتم مربع استفاده شده است. قدمت هزار ساله این بنا حکایت از آن دارد که ایرانی ها قرنها قبل از ورود اسلام به این سرزمین با نوعی هنر تزیین اشیاء آشنا بوده اند. از ویژگی های این هنر در بازار صنایع دستی، استفاده از قطعات مربع و مستطیل شکل چوبی بوده است که آنها را با چسب یا میخ روی سطح اشیاء می چسباندند.

نمونه دیگر از این نوع خاتم یک جفت در، در مقبره امیر سمرقند است که هم اکنون در موزه آرمیتاژ نگهداری می شود. تاریخ ساخت این درها به قرن نهم ق بر می گردد و در تزیین آن از هنر معرق، کنده کاری و خاتم با نقوش هندسی خط و مثلث استفاده شده است.

لایه کوبی

به نظر می رسد رواج هنر تزیینی دیگری که اکنون به نام لایه کوبی شناخته می شود قبل از حمله مغول ها به ایران، بستر مناسبی شده است برای ظهور نوع جدیدی از هنر خاتم ایران در دوره های بعد. به ویژه در دوره سیطره مغول بر این کشور. در این هنر از موادی چون چوب، استخوان و فلز استفاده شده و نقش های اجرایی آن عمدتأ هندسی، ستاره و گاهی نیز نقوش نخلی پردار است. شیوه کار، مواد و نقش های استفاده شده در آن را می توان مقدمه نوعی معرق و خاتم در دوره ایلخانی و تیموری دانست.

به طور کلی بر اساس شواهد تاریخی، هنر خاتم ایران به شیوه امروزی یا شبیه آن در عصر استیلای ایلخانیان به ایران پدید آمده است. هنرمندان ایرانی هنگام ویرانگری و چپاول قوم مغول آرام نگرفته بودند و در این دوره تیره و تار، توشه ای ارزنده اندوختند و به توسعه و تکامل آن همت گماردند.

جامعه شناسی خاتم

هنگامی که مباحث جامعه شناسی هنر مطرح می شود، فهرستی از سؤال های جامعه شناختی درباره هنر سنتی و هنر خاتم ایران، نگین هنر سنتی مطرح می شود، مانند: خاستگاه هنر سنتی چیست؟ مخاطبان، سفارش دهندگان و حامیان هنر سنتی چه کسانی یا چه طبقاتی هستند؟ یا کدام طبقه از هنر سنتی سود می برد؟

این سؤالات جامعه شناختی، هنگامی که به خصلت هنر سنتی ارجاع داده می شوند، اغلب بلا موضوع می شوند و قابل طرح به نظر نمی رسند. زیرا هنر سنتی آنچنان زیبایی والایی دارد که روح انسان را مخاطب قرار می دهد و هر قشر و طبقه ای را شیفته خود می کند. چشیدن زیبایی هنر سنتی از آنجا میسر است که ذائقه روح و روان و هستی انسانی آن را می پسندد و درک می کند. لذا در زندگی روزمره با این حقیقت شگفت و استثنایی رو به رو می شویم که از هنر سنتی، بویژه «خاتم» هم مردم بهره مند می شوند و هم پادشاهان و طبقه مرفه و اشراف.

این هنر، هم زینت بخش اتاق های درباری است و هم زینت بخش قلمدانی که روی میز یک نویسنده یا قاری قرآن وجود دارد. حتی یک شکلات خوری یا رومیزی، یک رحل یک مکان متبرک یا سردر یک خانه همه و همه می توانند مزین به هنر خاتم ایران باشند. بنابراین هنرهای سنتی در ذات خود، فقط کاربرد طبقاتی ندارند. زیرا این از بطن سنت های ازلی الهی برخاسته اند و هنرمندان، این سنتهای ازلی را که ویژگیهای جاودان دارند از ساحت معقولات به ساحت محسوسات و به شکل زیباشناسانه و کارکردی در می آورند و در دسترس مردم قرار می دهند.

اطلاق هنر تزیینی به مثابه ظلم

هنگامی که برخی متفکران به هنر خاتم، عنوان هنر تزیینی می دهند، نهایت ظلم را به این هنر والای عرفانی روا می دارند. زیرا هنر سنتی، هم برای مردم و هم برای شاهان و طبقات حاکم، پرجاذبه و کاربردی است. در این میانه به علت کمیاب بودن مواد اولیه خاتمکاری، لزوم کار دقیق و پردازش و همچنین چیدن ریاضی وار و بسیار حساس آن، اغلب به کارفرما و سرمایه گذار نیاز است. این عوامل باعث شدند تا طبقه حاکم و اشراف بیشتر سفارش دهنده یا استفاده کننده از خاتم باشند. از آنجا که معانی والای ریاضی و هندسه در تفکر اسلامی و عرفانی در حقیقت تفسیر زیباشناسانه و ریاضی وار عالم هستی است، این هنر رفیع توانسته است نه تنها در فرهنگ عمومی جامعه سنتی، بلکه در فرهنگ عمومی جامعه مدرن نیز علاقه مندان خود را بیابد.

تکامل تدریجی

هنرمندان ایران پس از آشنایی با خاتم کاری ملل و خصوصا به سبک چینی که اساسا با قرار دادن قطعات کوچک مثلثی در کنار یکدیگر، در دو رنگ سیاه و سفید سطح شیء را تزیین می کردند، ذوق و قریحه هنری خود را به کار بستند و به نوآوری و خلاقیت در عرصه این هنر پرداختند. آنها با استفاده از قطعاتی به رنگهای قرمز، سبز، زرد و سفید تحولی شگرف در رنگ و نقش و نگار هنر خاتم ایران ایجاد کردند.

برخلاف هنرمندان چینی که در بخش هایی از کار خود از فلز روی و برنج استفاده می کردند، هنرمندان ایرانی از فلز برنز استفاده کردند و در تزیین آثار خود از طرح های هندسی گوناگون سود جستند. طرح های هندسی ایرانی شامل انواع مثلثها و چند ضلعیهایی نظیر پنج ضلعی، ده ضلعی و هشت ضلعی بود. در حالی که هنرمندان چینی کار خود را روی اشکال مربع، مستطیل یا حداکثر شش ضلعی متمرکز کرده بودند و به هنر خاتم در عصر حکومت تیموری بسیار توجه می شده است. به همین علت ساخت خاتم در این دوره رونق خاصی گرفت و هنرمندان دست به خلق آثار گرانبهایی زدند.

جایگاه این هنر به چنان مرتبه ای از تعالی و توجه رسید که تیمور لنگ، پادشاه گورکانی، دستور داد درهای قصر معروف خود به نام دلگشا را که در سمرقند است با خاتم تزیین کنند. این هنر آنچنان مورد عنایت سلاطين مغول بود که پس از مرگ تیمور (۸۰۷ ق) قبر وی نیز با صندوقچه خاتم تزیین شد. برخی از آثار زیبای برجای مانده از این دوران از جمله درهای ساخته شده از چوب گردو که با استخوان و چوب های مختلف تزیین شده اند، در موزه برلین و نمونه هایی از درهای خاتم در موزه ویکتوریا البرت لندن نگهداری می شوند.

خاتم امروزی در ایران

اما آنچه امروزه در ایران، هنر خاتم خوانده می شود در واقع نوع متمایز و حتی تکامل یافته تر هنر همین دوره است. گذشت زمان و دست خلاق هنرمند ایرانی در طول قرن های گذشته آنچنان تحولی در عرصه این هنر ایجاد کرد که بازشناسی آن از نمونه های اولیه اش بسیار سخت و دشوار شده است. این تحول، حاصل تلاش و زحمت هنرمندان ایرانی است و طی ادوار گوناگون از زمانی که هنر خاتم به این سرزمین عرضه شده است. با بررسی دقیقتر سیر تکامل هنر خاتم ایران و مطالعه جداگانه وضعیت این هنر در دوره های گوناگون تاریخی و زمان سیطره هر سلسله، می توان چیستی و جایگاه آن را معین و مسیر تکاملش را ترسیم کرد.