نقاشی ایرانی: از حجر تا امروز

نقاشی ایرانی: از حجر تا امروز

در مبحث نقاشی ایرانی می‌توان گفت که از دوران غارنشینی مردمان ایرانی تا قرن معاصر سوابقی ممتاز و وسیع وجود دارند. این نوع صنایع دستی و هنر ازنظر مطالعه فرهنگ و تمدن این قوم دارای مفاهیم و اهمیت ویژه‌ای می‌باشد. قدیمی‌ترین آثار نقاشی ایران بر دیوار غار «میرملاس» لرستان و تپه «مليان» فارس است که محل سکنای مردمانی در بیش از چندین هزار سال قبل از میلاد مسیح بوده است. با عنایت به آثار گوناگون هنرهای سنتی ایران که در زمان‌های کهن در ایران ساخته‌شده که شرح برخی از آن‌ها در دیگر مقالات گذشته آمده است، طرح‌ها و نقاشی‌های بسیار باارزشی را می‌توان به‌عنوان نمونه عرضه کرد.

نقاشی ایرانی در عهد باستان

با کشف پایتخت مادها در هگمتانه (همدان) غنای هنر ایران را در طرح و نقاشی ایرانی از دوره مادها و از دوره هخامنشی طرح‌های کاشی‌های لعاب‌دار و تزیینات کاخ‌ها و نقاشی بر روی دیوارهای گچ‌اندود پرستشگاه‌ها می‌توان دریافت و همچنین از دوران اشکانیان نقاشی‌های دیواری متعددی شناخته‌شده که قسمت مهمی از آن‌ها در خارج از مرزهای کنونی کشور ایران قرار دارد بخش مهمی از این آثار در دورا اروپوس (Dura Europos) واقع در قسمت‌های شمالی رود فرات یافت شده است.

یکی از این نقاشی‌ها صحنه شکار حیوانات را مجسم می‌سازد. حالت سوارکار و حیوانات و شیوه طراحی این اثر بی‌درنگ ما را به یاد مینیاتورهای ایرانی می انداز دی برای شناخت هنر نقاشی معاصر قابل‌توجه است. از این دوره نقاشی‌های دیواری در کوه خواجه (سیستان) سبک و طرح‌های ویژه‌ای وجود دارد که بررسی آن‌ها روشنگر هنر دوره اشکانیان می‌باشد. به‌ویژه تصویر بانوان در نقاشی که تا آن زمان سابقه نداشته است. به کار بردن رنگ‌های بدون سایه‌روشن و به‌صورت مسطح همراه با تناسب و زیبایی رنگ‌ها و نوع قلم‌گیری که بعدها در مینیاتورهای ایرانی می‌درخشد.

درصحنه‌های دیگر نقاشی‌های کوه خواجه تصاویر گوناگونی ازجمله نقش رب‌النوع، نوازنده، سوارکار و طرح‌های مختلف دیگر مشاهده می‌شود که هرکدام از آن در حد خود دارای ارزش‌های هنری و ازنظر مطالعه اساطیری آن زمان می‌تواند مورد بهره‌گیری قرار گیرد. آنچه در بررسی و تحقیق نقاشی‌های دوران اشکانی برای تاریخ هنر ایران دارای اهمیت است، طرح‌ها و شیوه‌های خاص هنر ایرانی است که پایه آن روزگاران گذشته ریخته شده و در اعصار بعدی تکامل و تنوع قابل‌توجهی پیدا نموده است.

ویژگی‌های نقاشی عصر پارتی

بسیاری از نقوش خاص نقاشی ایرانی ازجمله حاشیه‌های تزیینی – گره‌سازی طرح‌های هندسی، نقش نخلچه، گل نیلوفر، برگ کنگر و بسیاری طرح‌های گوناگون دیگر که هنر تصویری ایران در تمام دوره‌های بعد به کار گرفته است، در نقاشی‌های این دوران مشاهده می‌شود. کاوش‌های باستان‌شناسی در بخش بزرگی از جمهوری ترکستان (شوروی سابق) در مراکزی چون ورخش و خوارزم مجموعه‌ای از نقاشی‌های دیواری را معرفی نموده است که مطالعه آن‌ها برای شناخت هنر تصویری عصر ساسانی دارای اهمیت فراوان می‌باشد زیرا که این مناطق از قلمرو ساسانیان بوده است.

نقاشی‌های عصر ساسانیان

در پنج کنت ازبکستان، شرق سمرقند در ایالت سنديان نقاشی‌های چندی بر دیوارهای ساختمان‌های باستانی به‌دست‌آمده است که نشان از یک هنر و سنت دیرپای نقاشی ایرانی دارند. این دیوارنگاره‌ها مشتمل بر داستان‌های روایی مشهوری هستند که احتمالاً در همان تالارهایی تصویر شده‌اند که داستان در آن روایت می‌شده. دریکی از تأثرانگیزترین این صحنه‌ها مجلس سوگ سیاوش با زبردستی فراوان نمایش داده‌شده است. پیکره بی‌جان سیاوش بر تختی مرصع که گنبد شیارداری آن را پوشانده است. بانوان چندی بر بالای سر سیاوش مشغول نوحه‌سرایی می‌باشند. در کنار مجلس فوقانی تصویر کنگره‌های ساختمانی مشابه با آنچه در تخت جمشید می‌شناسیم نمایانده شده و در قسمت پایین نقاشی را گروه سوگواران پرکرده‌اند.

همه عوامل در این نقاشی برای حالت تأثر به‌کاررفته است. هنرمند نقاشی ایرانی موفق گشته با توسل به خطوط و سطوح پرتحرک حداکثر استفاده را برای ایجاد هیجان در بیننده بنماید. این نقاشی‌ها بنياد همان داستان‌ها و روایاتی است که چهار قرن بعد به هنگام سرودن شاهنامه مورداستفاده شاعر ملی ما فردوسی واقع‌شده و پرداخته گردیده است؛ که ضمن تأیید اصالت منابع شاهنامه وجود یک سنت کهن ایرانی را در تمامی این مناطق موردتوجه قرار می‌دهد. در موزه‌ها و مجموعه‌های دنیا، نسخ شاهنامه فردوسی ازنظر کمیت و کیفیت هنری ازجمله درهای گران‌بهایی است که بر تارک هنر و خصوصاً نسخ خطی ایران می‌درخشد.

شاهنامه بستری برای تولد دوباره هنر ایرانی

بی‌تردید شاهنامه به‌عنوان تاریخ ملی و حماسی ایران و دفتر ادب و هنر و پند و حکمت از همان اوان سروده شدن، موردتوجه هنرمندان نقاشی ایرانی قرارگرفته و نسخه‌برداری و به تصویر کشیده شده است که در موزه‌ها و مجموعه‌ها نگهداری می‌شود. هنرمندان می‌باید از نزدیک آثار هنری این کتاب ملی و حماسی را که به‌وسیله هنرمندان، برخی از صحنه‌ها مصور گردیده است با تعمق و تفکر دیدن نمایند. شیوه این نقاشی‌ها، با دیوارنگاره‌ها قرابت دارد. پیکره‌ها درشت و اغلب به بلندای تصویر بر زمینه سرخ یا زرد ملایم که کاری مشاهده می‌شود.

نقاشی‌های قرون اولیه هجری

گذشته از این آثار نمونه کتاب‌هایی که در آن‌ها جز تذهیب نقش و نگاره‌ای دیگری به‌کاررفته باشد و بتوان آن را به قرون اولیه هجری نسبت داد کمتر شناخته‌شده است و پاره‌ای از کتب که گمان رفته است تصاویر آن‌ها متعلق به عصر سامانیان و دیلمیان است، هنوز آن‌طور که باید با مدارک کافی معرفی نشده است.

عصر سلجوقی

برای شناخت نقاشی ایرانی عصر سلجوقی بهترین اسناد موجود کاشی‌ها و سفال‌های لعاب‌دار منقوش این دوران می‌باشد. درباره چهره‌سازی ملاحظه می‌شود صورت نقاشی‌های ایرانی دارای حالتی است که آن‌ها را به هنرهای تصویری مردم آسیای مرکزی و چین شبیه می‌سازد. قبل از بررسی جزئیات باید حرکت فرهنگ تمدن را در منطقه چین و آسیای مرکزی با کاروان‌های جاده ابریشم و تجارت این منطقه تا اروپا پی گیری نمود.

در نقاشی‌های سلجوقی چهره‌ها عموماً گرد و چشمانی کشیده و ابروانی شبیه به ترکان آسیای مرکزی می‌باشد و همین سنت در تمام مکاتب هنرهای تصویری ایران ادامه یافته است و تا اوایل قرن هفتم هجری تداوم می‌یابد. صفحات مصور چند نسخه خطی شامل مجالس رزم و بزم، صحنه‌های عاشقانه، صحنه‌های اسطوره‌ای، موجودات خیالی می‌باشند.

ایلخانان مغول

از اواخر قرن هفتم هجری تا اواسط قرن هشتم هجری و درزمانی که ایلخانان مغول در ایران حکومت می‌کردند، هنرمندان ایرانی تعدادی کتاب مصور نمودند. در این دوره گسترش روابط تجاری و فرهنگی ایران و چین باعث آشنایی دو ملت از یکدیگر گردید. هنرمندان ایرانی دربار مکاتب هنری چین یعنی مکتب «سونگ» و مکتب «یوان» آشنا شدند و به‌تدریج سعی نمودند بعضی از اشکال نگاره‌ها و عناصر چینی را تقلید و در آثار خود منعکس نمایند. عناصر اصلی این تقلید در نقاشی ایرانی عبارت بود از منظره سازی، صورت سازی، ترسیم ابرهای پرپیچ‌وتاب، جانوران افسانه‌ای، درختان متنوع با تنه و شاخ و برگ‌های به‌هم‌پیچیده و حتی ابعاد صفحات نقاشی با طول زیاد و عرض کم می‌باشد.

خاندان جلایری

هم‌زمان با فروپاشی حکومت مرکزی ایلخانان، خاندان جلایری حکومت خود را در عراق و آذربایجان از حدود سال‌های ۷۳۹ آغاز و تا سال ۸۱۶ هجری ادامه دادند. پایتخت این سلسله شهر بغداد بود و مکتب جلایری در بغداد تداوم مکتب ایلخانی است با این تفاوت که آثار این دوره بیشتر بر اساس مضامین ادبی شکل‌گرفته و به عبارتی شکل تکامل‌یافته و متعالی‌تر مکتب ایلخانی می‌باشد که در آن، اندیشه، ذوق و. سنت‌های ایرانی نمود بیشتری دارد. کتاب «نامورنامه» به صدها نسخ شاهنامه مصور که در موزه گلستان و موزه رضا عباسی و موزه ملی ایران و موزه هنرهای تزیینی و کاخ‌موزه سعدآباد می‌باشد شرح و توجه داده است و به نظر می‌رسد لازم باشد در اینجا فرقی که میان یک قلم‌گیری خوب و یک خط‌کشی مبتذل وجود دارد توجه شود.

نقش مهارت‌های فنی در شکل‌گیری مکاتب هنری ایرانی

در نقاشی ایرانی عموماً از رنگ‌ها برای بیان احساس و از خط برای بیان اندیشه بهره‌جویی می‌گردد. هنگامی‌که هنرمند بارنگ کار می‌کند در آن حال بیشتر تابع احساس خود می‌باشد و آن را با این وسیله متجلی می‌سازد. ولی هنگامی‌که موضوع طراحی در میان است هنرمند بیشتر با استدلال و چرایی و منطقی کار خود سروکار دارد و گرچه یک خط موزون با تموجات خاص خود از حالت نفسانی هنرمند ضمن طرح آن حکایت می‌کند و هنگام بکار بردن خط در اثر خویش غال با در حالتی بین تابعیت از احساس خالص و پیروی از نیروی اندیشه خود قرار دارد به وجهی که دست وی در این حالات تابع هر دو عامل است و هر چه تناسب میان این دو بیشتر باشد خطوط به‌کاررفته جاندارتر و گویاتر خواهد بود.

هنگامی‌که مهارت فنی از حد بگذرد و چیره‌دستی بر خلاقیت هنری پیشی گیرد در چنین موقعیتی چه‌بسا آثاری بسیار باقدرت ولی خالی از روح هنری به وجود می‌آید و در برابر زمانی که هنرمند دارای روحی سرشار و خلاق باشد، ولی فاقد شیوه و مهارت فنی باشد در این حال نیز دست لرزان و تمرین نديده وی هرگز قادر به بیان درونیاتش هرچند ارزنده باشد نخواهد گردید. لذا یک خط جان‌دار و یک قلم‌گیری درست آن است که در عین دارا بودن ویژگی‌های استادانه در مکان‌ها و مواردی به کار رود که واقعا خصوصیات نقاشی در آن جایگاه آن را ایجاب کرده باشد.

تجربیات هنری و سنت‌های باستانی ایران در خدمت اسلام

از صدر اسلام و الحاق ایران به سرزمین‌های اسلامی تمام تجربیات هنری و سنت‌های باستانی ایران در خدمت آیین نو درآمد؛ و توجه و ظرافت بیشتر در آثار هنری به‌ویژه در زمینه‌های تذهیب و تجلید و نقاشی ایرانی در میان ایرانیان رواج فوق‌العاده‌ای یافت و بیش‌ازپیش به موضوع ریزه‌کاری و تکامل فی توجه پیدا شد.

آقای ایوان چوکین (I.Tschoukin) اعتقاد دارد که آثار این دوره تا حد زیادی از هنر تخت جمشید و از سنگ‌نگاره‌ها و نقره‌کاری‌های ساسانی متأثر است. آقای بازیل گری (Bazil Gray) معتقد است که در مکتب نقاشی سلجوقی بین‌النهرین اندک‌اندک تأثیر هنر ایرانی کاهش می‌یابد. ولی بااین‌همه این هنرشناس تمام مکاتب بالا را یکسره مستقل از سنت‌های هنری ایرانی معرفی نمی‌نماید.

مكتب نقاشی سلجوقی

در فاصله نیمه دوم سده پنجم هجری تا نیمه دوم سده ششم هجری هم‌زمان با سلطه سیاسی سلاجقه در ایران مکتب نقاشی ایرانی سلجوقی شکل می‌گیرد و تا اوایل سده هفتم هجری تداوم می‌یابد. نقاشی‌ها غیر از صفحات مصور چند نسخه خطی متعلق به اواخر سده پنجم هجری تا اوایل سده هفتم، نگاره‌های نقاشی شده زیر لعاب ظروف سفالین زرین‌فام و مینایی آن عصر است. صفحات مصور کتاب‌ها شامل مجالس ضیافت رزم و بزم صحنه‌های عاشقانه می‌باشد. گفتگو و صحنه‌های اسطوره‌ای و موجودات خیالی در ارتباط با مباحث کتاب‌های هستند.

مكتب نقاشی ایلخانی

از اواخر سده هفتم هجری تا اواخر نیمه اول قرن هشتم هجری و درزمانی که ایلخانان مسلمان مغول در ایران حکومت می‌کردند، هنرمندان ایرانی تعدادی کتاب را مصور نمودند. در این دوره گسترش روابط تجاری، فرهنگی ایران و چین به‌واسطه مغولان باعث آشنایی بیشتر دو ملت از یکدیگر گردید. هنرمندان ایرانی در عصر ایلخانان با نقاشی‌های دو مکتب مهم هنری چین، مکتب سونگ (هم عصر سلاجقه) و مکتب یوان سلسله مغولی حاکم بر چین هم عصر ایلخانان ایران آشنا شدند و به‌تدریج سعی نمودند بعضی از اشکال نقش نگاری و عناصر چینی را تقلید و در آثار خود منعکس نمایند.

صحنه گفتگو-در موزه توپ قاپی

عناصر اصلی این تقلید عبارت بود از طبیعت سازی، منظره سازی، صورت سازی، طراحی، ترسیم ابرهای پرپیچ‌وتاب جانوران افسانه‌ای و کوه‌هایی با قله‌های مخروطی و بریده‌بریده درختان متنوع با تنه و شاخ و برگ‌های به‌هم‌پیچیده، ترسیم سلاح و زره به شکل چینی و مغولی و حتی قطع نقاشی با طول زیاد و عرض کم می‌باشد. چون مرکز فعالیت این هنرمند تبریز بوده است. عموماً نقاشی ایرانی عصر ایلخانی را مکتب تبریز نامیده‌اند.

مكتب نقاشی جلایری

هم‌زمان با فروپاشی حکومت مرکزی، ایلخانان، خاندان جلایری حکومت خود را در عراق عرب و آذربایجان حدود سال‌های ۷۳۹ آغاز و تا سال ۸۱۶ هجری ادامه دادند. پایتخت این سلسله شهر بغداد بود. لذا مکتب بغداد ایجاد شد که ادامه و تداوم مكتب ایلخانی است با این تفاوت که آثار این دوره بیشتر بر اساس مضامین ادبی شکل‌گرفته است. به عبارتی این مکتب شکل تکامل‌یافته و متعالی‌تر مکتب ایلخانی است. در آن اندیشه، ذوق و سنت‌های ایرانی نمود بیشتری دارد.

مكتب نقاشی شیراز

از اواسط سده هشتم هجری تا پایان سده چهاردهم هجری فعالیت این مکتب تداوم داشته است. آثار مکتب شیراز با آثار مکتب جلایری دارای وجوه مشترک فراوان می‌باشند و آن نیز به دلیل ارتباط شهرهای شیراز، تبریز و بغداد بوده است در آثار این مکتب به تصاویر انسانی و حیوانی اهمیت زیاد داده‌شده و این عناصر مهم‌ترین بخش فضای نقاشی را اشغال می‌کند. زمینه اکثر آثار نقاشی ایرانی بارنگ‌های قرمز، زرد، کر یا طلایی‌رنگ آمیزی شده‌اند که یادآور سنت‌های رنگ‌آمیزی دوره ساسانی است. آثار این دوره نتیجه منطقی و تداوم نقاشی‌های دوره گذشته می‌باشد از خصوصیات نقاشی‌های این عصر رنگ‌آمیزی موزون و کمی مات و سادگی آمیخته باظرافت حداقل ریزه‌کاری و درعین‌حال نمایش حداکثر گویایی موضوع می‌باشد.

جبرئیل محمد (ص) را از بالای کوه‌ها حمل می‌کند. (م. تبریز – موزه توپ قاپی)

رزم شیر و گاوتر موزه توپ قاپی

مکتب هرات یا شیوه مکتب خراسان

هنرمند در ترکیب اجزاء نقاشی‌های خود و در نشان دادن مظاهر گوناگون طبیعت از یک شیوه بسیار شاعرانه و سرشار از ذوق استفاده کرده است. تداوم سنت‌های پیشین نقاشی ایرانی را در مکتب هرات به‌خوبی در شاهنامه بایسنقری روشن می‌سازد. رنگ‌آمیزی نقاشی‌های شاهنامه بایسنقری معرف تکامل فوق‌العاده این فن در ادوار گذشته می‌باشد.

مکتب اصفهان

کاره‌ای رضا عباسی نقاش متوفی به سال ۱۰۶4 هجری قمری نشانگر سبک و مکتب اصفهان است. به‌جز کتب و تصاویر ولی‌نعمتان، موضوع‌های انتخابی دراویش و جوانان را می‌بینیم که باقدرتی جسورانه در طراحی یک سبک بسیار پرثمر جدیدی ابداع می‌کند به هنگام درگیری اشکال کاملاً کنترل‌شده و طراحی‌های زیبا و پرحرکت به وجود آورد.

نقاشی رزم اسفندیار و سیمرغ – موزه توپ قاپی

پادشاهی کیومرث – موزه رضا عباسی

نقاشی رضا عباسی – نقاشی‌های ایرانی – ناشر موزه هنرهای معاصر

مكتب بخارا

این مکتب نقاشی ایرانی از نقاشی‌های دو گرایش زمان تأثیر گرفته است. نخستین آن گرایش به نقاشان هرات و شاگردانش که به بخارا رفتند مربوط می‌شد. گرایش دوم بازتاب شیوه مستقل بخارا که در فرایند شکل‌گیری‌ها قرار داشت. از هنرمندان آن زمان آثاری به‌دست‌آمده است که معرف مهارت آنان در صخره سازی و قلم‌گیری هنرمندانه و تناسب بین پیکره‌ها نشان می‌دهد.

مکتب عصر صفوی

شاه اسماعیل در سال ۹۱۹ هجری قمری هرات را تسخیر کرد. کمال‌الدین بهزاد که نقاش دربار حاکم وقت هرات بود را با عده‌ای از نقاشان با خود به تبریز برد. بهزاد در تبریز به ریاست کتابخانه سلطنتی گمارده شد. بهزاد و شاگردانش در این مرکز هنری آثاری را به وجود آوردند که به نام مکتب تبریز صفوی شناخته می‌شود. صحنه‌های نقاشی عمدتاً اختصاص به نمایش شکوه، عظمت، حیات دربار صفوی دارد. این مکتب نقاشی ایرانی دارای ترکیب‌بندی آزادتر نسبت به مکتب هرات می‌باشد. در نگاره‌ها پیکره‌های انسانی با قامت رسا و زیبا و پوشاک فاخر و منقوش ظاهر می‌شوند. در بعضی از نقاشی‌ها به‌قدری دقت در نشان دادن لباس به‌عمل‌آمده که حتی نقشه‌های پارچه به‌خوبی نمایانده شده است از دیگر خصوصیات این مکتب تغییر شکل عمامه‌ها در نگاره‌ها می‌باشد.

مکتب خراسان

این مکتب در طول سال‌هایی که ابراهیم میرزا شاهزاده هنردوست صفوی از طرف شاه‌طهماسب در خراسان حکومت می‌کرد به وجود آمد. هنرمندان مکتب خراسان بیشتر هنرمندان مکتب تبریز و هرات بودند از نمونه‌های شناخته‌شده این مکتب می‌توان به آثاری اشاره کرد که در طول سال‌های ۹۹۰ تا ۱۰۰۰ هجری به وجود آمده‌اند.

معراج پیامبر (ص) موزه بریتانیا

حضرت محمد (ص) هنگام توصیف شهر بیت‌المقدس فرشته مقرب جبرئیل نمونه‌ی افسانه شهر مدینه فاضله را به پیامبر می‌نمایاند. موزه توپ قاپو

تک‌چهره مرد زندانی – مکتب خراسان قرن دهم هجری – موزه رضا عباسی

فضای نقاشی مینیاتور

در نقاشی سبک مینیاتور برای ساختن «شکل تصویر» از یک منحنی استفاده می‌شود، اما منحنی کم‌وبیش بیضوی که با تغییر شکل یافتن آن هنرمند عمق که می‌خواهد جوابگوی باشد. درنتیجه فضای شکل تصویر را و ترکیب‌بندی «شکل» را می‌سازد. این جمله از الكساندر پاپادوپولو درباره مینیاتور ایرانی است. این روش در مینیاتورهایی که در قدیمی‌ترین نسخ کتاب‌های حریری که در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می‌شود، به چشم می‌خورد. انگیزه این انتخاب ظاهر این است که چهره‌ها، دست‌ها و درنتیجه شخصیت‌هایی که ساختمان اصلی اثر را تشکیل می‌دهند به هنگام ترسیم باید با زیبایی و توازن و درعین‌حال تا حد ممکن طبق اصول ریاضی ارائه شوند.

آخرین تأثیر این ترکیب‌بندی «شکل» نسبت به «محتوا» مدور ساختن افق است. این مورد در اکثر نقاشی ایرانی سبک مینیاتورهای ایرانی پس از قرن پانزدهم میلادی توضیح‌دهنده وجود چهره‌هایی پشت صخره‌ها می‌باشد. این چهره‌ها برای تکمیل نمودن منحنی لازم‌اند اما درعین‌حال آن‌ها نقش «شهود» را نیز بازی می‌کنند و ازنظر «محتوا» نوعی آگاهی تاریخی نسبت به صحنه ایست که به وقوع می‌پیوندد.

برای مطالعه بیشتر در مورد نگار گری ایرانی بر روی لینک کیلیک کنید.