هنرهای سنتی ایران : نیازهای اجتماعی و توسعه فنون

هنرهای سنتی ایران : نیازهای اجتماعی و توسعه فنون

هنرهای سنتی ایران هنرهای کهن ایران مانند: صنایع دستی، موسیقی، نگارگری، معماری، و سایر هنرها را در بر می گیرد که بدون ‌شک در این بین، صنایع دستی بارزترین نماد هنرهای این سرزمین است. در اصل هنرهای سنتی به شکلی دریافت شخصی است که به گونه شهودی درک شده و در زمان ها و مکان های مختلف و بر مبنای سنت های معنوی در اثری خلاقانه تجلی یافته است. صنایع دستی و یا به عبارتی هنرهای صناعی قسمتی از هنرهای کهن و سنتی می باشد که با سپری شدن سال ها و تغییر نسل‌ها و در زیر سایه‌ توسعه صنعتی، از هنر صرف به هنری صنعتی مبدل گشته است که  امروزه در حوزه هنرهای سنتی ایران از مرتبه ای عالی برخوردار است.

آراء مطرح شده از سوی اندیشمندان در تعریف هنر های سنتی

تعاریف بسیاری برای هنرهای سنتی ایران از سوی انمیشمندان ارائه شده است که در این بخش به برخی از آن ها می پردازیم. هنرهای صناعی و یا به عبارتی صنایع دستی قسمتی از هنرهای سنتی ایران محسوب می شود که اصل ارزشمند هنر را با فن ها و تخصص های صنعتی مطابق با آن ترکیب کرده و با امکان تکرار در صحنه زندگی شخص و جامعه عرضه نموده است. از سوی دیگر گفته می شود که صنایع دستی ایران جمع گسترده ای از گرایش ها و صنایع خلاقی است که حول محور های هنر، زیبایی شناختی و بدعت مردمان ایران و با استفاده و کاربرد در زندگی روزمره مردمان تولید شده و ریشه در سنت های تاریخی و باستانی ایران دارد.

برخی معتقدند که صنایع دستی و هنرهای سنتی ایران به تولیداتی گفته می شود که به طور کامل با دست و یا دست و ابزار تولید شده است. از این رو به کار گیری ابزار های مکانیکی، تا زمانی که نقش دست به مثابه اصلی ترین عامل تولید محصول باشد، مانعی نخواهد داشت. صنایع دستی از مواد خام تولید شده و قابلیت آن را دارد که به تعداد نامحدود تولید گردد. این تولیدات قادرند محصولاتی مصرفی و یا هنری باشند که از جنبه‌های زیبایی‌شناختی برخوردارند. علاوه بر این، این محصولات از ابعاد خلاقانه، زینتی و سنتی که دارای جوانب نمادین  مانند دین و جامعه است، نیز برخوردارند.

نقش مواد اولیه‌ی محلی و مواد موجود در طبیعت د تولید صنایع دستی

گروه دیگری از اندیشمندان اظهار می دارند که صنایع دستی و هنرهای سنتی ایران گروهی از تولیدات دستی را در بر می گیرند که با مواد اولیه‌ی محلی و مواد موجود در طبیعت و با دست و به کمک ابزار تولید می شوند. در این بحث عنوان می شود که این تولیدات دست ساز، تاثیر پذیرفته از سبقه ی تاریخی، شاخصه های فرهنگی، عوامل جغرافیایی محل تولید محصول، آداب و رسوم اجتماعی، بینش های سنتی، مقیاس زیبایی‌شناسی محلی و ملی و همچنین قریحه ی هنری و بدعت فردی تولید کننده ی محصول است.

تعریف صنایع دستی از دیدگاه سازمان یونسکو

صنایع دستی و هنرهای سنتی ایران از دید سازمان یونسکو (UNESCO) در بر گیرنده ی محصولاتی است که کاملا با دست و یا استفاده از ابزار تولید شده اند. از سوی دیگر عنوان می شود که این در تولید محصول، مهمترین قسمت در فرآیند تولید می باید کار دست هنر مند و یا صنعتگر بوده باشد. گفته می شود که استفاده از ابزار در این رابطه ممانعتی ندارد. همچنین صنایع دستی و هنرهای سنتی ایران از مواد خام بوده و می تواند و به تعداد نامحدود تولید شوند.

این تولیدات امکان دارد کاربردی، زیبایی‌شناسانه، ، بدیع، هنری و حائز جنبه های فرهنگی، زینتی، کارکردی، و یا از نظر اعتقادی و اجتماعی نمادین تلقی گردند.

نگاه سازمان جهانی مالکیت معنوی به صنایع دستی

سازمان جهانی مالکیت معنوی (World Intellectual Property Organization (WIPO)) شاخصه های عمومی هنرهای سنتی و صنایع دستی را به صورت زیر عنوان نموده است:

• استفاده از ابزار های ساده در ساخت محصولات؛
• عدم نیاز به علم فنی گسترده در مقایسه با سایر صنایع؛
• نا هم شکلی و عدم مشابهت تولیدات با یکدیگر؛
• بر گرفته از فرهنگها، اعتقادات، نگرش ذهنی، سنن منطقه ای؛
• قابلیت تأمین قسمت اعظم مواد اولیه مصرفی از منابع داخل منطقه؛
• امکان ارائه به بازارهای بین المللی تحت عنوان محصولی هنری و فرهنگی؛
• یاری رساندن به گسترش صنعت گردشگری و نشر بنیان های فرهنگی؛
• برخورداری از قابلیت سرمایه‌گذاری اندک و بهره برداری بیشتر؛
• قابلیت بالای ارزش افزوده‌ی محصول؛
• برخورداری از جنبه‌هایی چون: کاربردی و زینتی؛
• آسان بودن توسعه و انتقال محل کارگاه؛
• آسان بودن انتقال تجربه و روش های تولید از شخصی به شخص دیگر.

توجه به گوناگونی تولیدات محلی و روستایی

صنایع دستی و هنرهای سنتی ایران از بار فرهنگی خاصی برخوردار است و با مد نظر قرار دادن جنبه های فرهنگی این تولیدات، توجه به گوناگونی محصولات روستایی و توسعه آنان از اقدامات اساسیس به منظور تحقق اهداف فرهنگی هر کشوری محسوب می شود. حمایت از هنرهای سنتی ایران و قوت بخشی به بنیان تولیدی تولیدکنندگان این صنایع، به دلیل گوناگونی و تکثر آن یکی از روش هایی محسوب می شود که خواهد توانست نقشی فعال در گسترش رشد اقتصادی ایران ایفا نماید. چرا که نیروی انسانی بیکار را جذب و مشغولیت سالمی برای آن ها به وجود می آورد.

مهمتر از همه این که، هنرهای سنتی ایران ماده های مورد مصرف اولیه ارزان موجود در داخل را به تولیدات با کیفیت کاربردی و در صورت امکان صادراتی مبدل می کند. گذشته از این ها، پشتیبانی کمی و کیفی از هنرهای سنتی ایران سبب می گردد تا مانع از مهاجرت ساکنان روستا به عمل آمده و از ایجاد حاشیه نشینی در شهر های بزرگ ممانعت صورت پذیرد.

ضرورتی وجود ندارد تا کلیه فرآیند ساخت محصول با دست انجام شود

صنایع دستی و هنرهای سنتی ایران آن گروه از فنونی است که تماما یا حداقل قسمتی از فرآیند تولید محصولات آن به وسیله دست انجام می شود و تولید کنندگان آن در حیطه ی فرهنگ و مناسبات معیشتی خود و با استفاده از اِلِمان های سنتی محل زیست خود به ساخت محصول مشغول هستند. از این رو هیچ ضرورتی ندارد که کلیه فرآیند تولید محصول با دست و یا به کمک ابزارهای دستی صورت پذیرد و در صورتی که فقط بخشی از آن به وسیله دست هنرمند باشد، در حوزه محصولات هنرهای سنتی ایران به حساب خواهند آمد.

مهمترین ویژگی‌ هنرهای سنتی ایران، نا هم شکلی و عدم مشابهت در تولیدات است که در طی این فرآیند اثر تولید شده با دست هر هنرمند با محصولات همانند هنرمند دیگر گوناگون بوده و امکان تشخیص دارد. این شاخصه، از عدم بروز حس نوآوری ممانعت می‌کند و سبب تقویت بدعت و نوآوری هنرمند می‌شود. صنایع دستی هر ناحیه ای تناسب مستقیمی با فرهنگ و نحوه درآمد جاری آن ناحیه دارد و از آن تفکیک نمی شود.

هنرهای سنتی و سودآوری ارزی

هنرهای سنتی با توجه به شاخصه هایی مانند عدم نیاز به فناوری و ماشین‌آلات صنعتی، وفور مواد اولیه و وفور داوطلبان به منظور ورود به این حوزه، از منابع درآمدهایی به شمار می آید که موجب موازنه‌ی اقتصادی می گردد و حین تأمین قسمتی از نیازهای داخلی، به دلیل برخوردار بودن از قابلیت صادرات، یکی از شیوه های سودآوری ارزی تلقی می گردد.

گسترش هنرهای سنتی در قیاس با سایر صنایع، این امکان را برای مردم فراهم می‌سازد تا بدون احتیاج به سرمایه ‌گذاری ‌های بزرگ و عدم نیاز به متخصصان غیر بومی، نه تنها میزان فعالیت زنان و مردان بیکار روندی صعودی اتخاذ کند، بلکه در تامین هویت فرهنگی و داخلی هر ناحیه از ایران به میزان قابل توجهی اثرگذار خواهد بود. بر این اساس مخالف تصور عامه، این گونه هنرها رقیب برای فنون نوین ماشینی نبوده و در فرآیند پیشرفت فنآورانه ممانعتی به وجود نمی آورند. بلکه دلیلی تکمیل کننده در اقتصاد ایران، به خصوص در نواحی روستایی به حساب می آیند.

هنرهای سنتی منشاء تبلور نوع باورها، فرهنگ و ارتباطات

هنرهای سنتی هر ناحیه، منشاء تبلور نوع باورها، فرهنگ، ارتباطات و شئون متعددی هستند که در طی زمان و با تغییر نسل‌ها بر اساس این منشاء تشکیل شده اند و به مرور به فرهنگ‌های مجاور نیز وارد شده به گونه ای بر هم کنش فرهنگی داشته اند و همسانی ویژه ای در مجموعه‌ی آنان مشهود است. از این رو انتقال غیر عادی طرح های صنایع دستی از ناحیه ای به ناحیه ی دیگر، ویژگی های فرهنگی-هویتی معروف صنعت محلی هر ناحیه را دستخوش تغییر می کند و آن قسمتی از هنرهای سنتی که می‌توانند دارای ارزش ‌های فرهنگی و هنری باشند را مورد قهر ارزش های صنعتی و تجاری قرار می دهند.