طراحی سنتی مکتب اصفهان

طراحی سنتی مکتب اصفهان

در این مقاله با اشاره به جنبه های تاریخی شکل گیری مکتب اصفهان که سبب تحول در طراحی سنتی مکتب اصفهان شد، ویژگی های طراحی سنتی این دوره و تجلیات آن در هنرهای مختلف بررسی می شود و به عناصر طراحی این مکتب همچون نقشهای اسلیمی، ختایی و طرحهای افشان نیز پرداخته می شود. این مقاله برگرفته از نوشته ی جعفر قلی زاده دادخواه است.

مقدمه بر طراحی سنتی مکتب اصفهان

در ایران نخستین بار حدود هفت هزار سال پیش نقش اندازی و طراحی سنتی روی سفالينه مرسوم شد. مردم آن روزگار با رنگ های تیره (قهوه ای و سیاه) نقش هایی زیبا روی زمینه نخودی یا قرمز رنگ سفالینه ها به وجود می آوردند. پس از آن در دوره های مختلف تاریخی همین نقش ها مایه اصلی تزیین پارچه، فلز، فرش، کاشی و غیره شد و به مرور تکامل یافت. این نقش ها که از خطوط مستقیم، شکسته، مواج، منحنی و سیال تشکیل شده است، دربرگیرنده موضوع هایی از مناظر طبیعی، انسان، حیوان، پرنده، اشکال هندسی و نقشهای گیاهی از جمله اسلیمی و ختایی است.

این نقش ها در بیشتر هنرهای سنتی و صنایع دستی و تزیینات معماری به کار رفته است. بنابراین انواع هنرهای سنتی ایرانی به طور کلی از نظر طراحی سنتی و نقش وجه مشترک و پیوستگی دارد. اما نقش و طرح هر هنر، بسته به نحوه اجرا و جنس موادی که در آنها به کار می رود متفاوت است و ویژگی هایی دارد.

از آنجا که باید ریشه های هنر هر عصر را در دوره های پیش از آن جستجو کرد، به مروه اگر بپذیریم که هنرمندان ایرانی در طراحی سنتی مکتب اصفهان تحت تأثیر و نفوذ اسلاف خود بوده اند، باید این موضوع را هم باور داشته باشیم که آثار بر جای مانده، سرمشق و الگویی برای هنرمندان امروز و حتی ایندگان است. بنابراین فراگیران، باید نقشهای سنتی به جای مانده از هنرمندان گذشته را بشناسند و آنها را مانند نشانه هایی که موسیقی دانان برای نوشتن نت به کار می برند یا واژه هایی که شاعران برای سرودن شعر از آنها بهره می گیرند، با طرحهای خود ترکیب کنند و نقشهای تازه ای بیافرینند.

ویژگیهای طراحی سنتی دوره صفوی اصفهان

بر این اساس برای آنکه بتوانیم مهم ترین منشأ اثرگذار در طراحی سنتی مکتب اصفهان را پیگیری کنیم، ضروری است به بررسی ویژگی های طراحی سنتی دوره صفوی اصفهان بپردازیم. پیش از آن به طور خلاصه جنبه های تاریخی شکل گیری این مکتب را بررسی می کنیم.

طراحی سنتی دوره صفویه در زمان حکومت شاه عباس اول (۹۹۶ – ۱۰۳۸  / ۱۵۷۸- ۱۶۲۵) که طراحی سنتی مکتب اصفهان پایه گذاری شد، تحولی نوین در هنر نقاشی ایران حاصل گشت. این تحول در طراحی سنتی از جمله نقش مایه های فرش، کاشی، تزیینات دیواری و غیره نیز به دست طراحان و نقاشان بزرگ مکتب اصفهان نظیر رضا عباسی صورت گرفت تا آنجا که نقشهایی که با ترکیب اسلیمی و ختایی طراحی می شد « نقش گل شاه عباسی» نامیده شد. که در اکثر هنرهای آن دوره از جمله تزیینات معماری، مخمل بافی، زریبافی، فلزکاری و به خصوص قالی بافی و کاشی کاری به کار می رفت.

از جمله تجلیات شیوه خاص طراحی سنتی مکتب اصفهان دوره صفوی می توان به طرح فرش هایی که برای اولین بار با گلابتون زرین و سیمین و ابریشم در کارگاه های آن دوره بافته شد، اشاره کرد که زیباترین نقشه های شاه عباسی با ترکیبی تازه با گلهای درشت و شاخ و برگهای در هم پیچیده در آنها دیده می شود. اما مهم ترین عناصر به کار رفته در طراحی سنتی مکتب اصفهان نقشهای اسلیمی و ختایی به شرح ذیل است:

• اسلیمی

اسلیمی یا اسلامی در طراحی سنتی مکتب اصفهان نقشی است ملهم از شاخه های برگ دار درختان که تجرید یافته است. پیش از اسلام این نقش برای تزیین ظروف، بافته ها، حجاری ها و گچبريها به صورت ساده و ابتدایی به کار می رفت. پس از نفوذ اسلام در ایران این نقش ها در اقصی نقاط ممالک اسلامی گسترش یافت و ابتدا در تزیین مساجد و بناهای اسلامی و کتب مذهبی از جمله قرآن مجید به کار گرفته شد و سپس در کتیبه ها و سوره ها با خطوط کوفی آیات قرآن در هم آمیخت و نام اسلیمی به خود گرفت که محققین غربی آن را آرابسک نامیده اند.

بنابراین هر چند پایه و شالوده این نقشها در دورانی کهن تر بنیان یافت، اما اهمیت آن به عنوان یک برنامه و ساخت ویژه در هنر به دوره اسلامی مربوط می شود که به مرور زمان گسترش یافت و از نظر شکل تکامل پیدا کرد و در ایران دوره سلجوقی کاربرد فراوان یافت تا اینکه در دوره صفوی به اوج خود رسید (تصویر ۱).

• ختایی

ختایی در طراحی سنتی مکتب اصفهان به نقش هایی ملهم از گلها و گیاهان گفته می شود که شامل عناصری چون گل، غنچه، برگ و ساقه های گیاهان است که از طبیعت گرفته شده و استیلیزه شده است. گلهای ختایی را می توان در نقشهای دوره هخامنشی، اشکانی، کتاب آرایی مانویان، بافته های ساسانی و آثار هنری دوره های بعد از آن مشاهده کرد.

در دوره سلجوقیان ختایی برای تزیین قرآن، کتب مذهبی و علمی، گچبری مساجد و بافته ها استفاده می شد. همچنین در دوره تیموری هنرمندان شکل های زیبایی از این گونه گل و برگ و حرکت شاخه را عرضه کرده اند. در دوره صفوی نقش های ختایی تنوع بیشتری یافت و به اوج کمال خود رسید که گل معروف به «شاه عباسی» یکی از این نمونه هاست.

ویژگی های طراحی سنتی مکتب صفوی

بعد از بررسی مهم ترین عناصر طراحی سنتی، به تجلیات خاص این شیوه طراحی در مکتب اصفهان دوره صفوی می پردازیم. مهم ترین ابداعات و ویژگیهای طراحی سنتی مکتب اصفهان در این دوره را می توان به دو دسته عمده ابداع بعضی نقش مایه ها و نوآوری در ترکیب بندی با استفاده از نقش مایه ها، تقسیم بندی کرد.

از جمله این ابداعات تکامل گونه های مختلف نقشها و نیز ابداع یا تکامل انواع گوناگون گلهای شاه عباسی است. لازم به ذکر است که این نقش مایه ها قبل از مکتب اصفهان به صورت ساده تر در هنرهای سنتی از جمله قالی بافی به کار می رفته است، اما در این دوره نقوشی کامل تر، زیباتر و متنوع تر طراحی شد و به کمال رسید.

دندانه های گلهای برگی (برگ مویی – نخلی) و برگهای شعله ای که در مکتب تبریز و در ادامه در مکتب هرات به صورت کند اجرا می شد، در مکتب اصفهان تند و تیز تر و گلها درشت تر و پرکارتر طراحی شده است. همچنین برگهای شعله ای مرکب و گلهای خوشهای چندپر در انتهای ساقه ها کشیده تر، پرکارتر و زیباتر ترکیب شده است.

از ویژگیهای ترکیب بندی از جمله در طرحهای قالی، کاشی و تزیینات دیواری این دوره، استفاده از طرحهای معروف به افشان است که به دو صورت طراحی و ترکیب بندی شده است:

1. طرح افشان با ترکیب یک بند

در این طرح عناصر ختایی از جمله گل های گوناگون شاه عباسی و غنچه و برگها روی یک بند یا ساقه قرار گرفته اند.

2. طرح افشان با ترکیب دو بند

در طراحی سنتی مکتب اصفهان این نوع طرح در گردش بند مستقل گل ها و برگهای گوناگون شاه عباسی را در بر می گیرند. به این صورت که ترکیب بند اول با گل و برگهای درشت تر و پرکارتر و ترکیب بند دوم با عناصر ظریف تر طراحی شده است. شایان ذکر است که گردش بندها در طراحی سنتی نقشی اساسی دارند. زیرا این حرکت بنده است که چگونگی ترکیب بندی نقش مایه ها را مشخص می کند و روانی آن چشم بیننده را به دنبال خود می کشاند.

از زیباترین نمونه های طرح افشان یک بند و دو بند می توان به ترتیب به طرح کاشی هفت رنگ ازاری شبستان مسجد شیخ لطف الله و تزیینات کاشی کاری مسجد امام اشاره کرد .

ابداعات دیگر در طراحی سنتی

ابداعات دیگر در طراحی سنتی مکتب اصفهان این دوره کاسته شدن از فشردگی قوس ها و روانی ها و قوس ها در عین ظرافت و رعایت تناسب ترکیب نقشهای اسلیمی و ختایی در یکدیگر است. ضمن آنکه اسلیمی پیچکدار بیشترین استفاده را در اغلب هنرهای این دوره داشته است. از این رو که این نوع اسلیمی دارای ظرافت بیشتر در تزیین و روانی در حرکت است. پس از آن اسلیمی توسازی دار یا تو خالی بیشتر مورد استفاده قرار گرفته که در کاشی کاریها به خصوص کاشی معرق بیشترین کاربرد را داشته است.

در عمارت عالی قاپو زیباترین طرحهای اسلیمی پیچکدار و متنوع ترین طرح های واگیره های مشاهده می شود که در فرم های مختلف و به صورت قرينة انعکاسی و چرخشی تکثیر شده است. شایان ذکر است که بهترین و زیباترین نوع طرح های قرینه جابه جایی در منسوجات و بافته های این دوره داده می شود.

از آنجا که نگارگری مادر همه طراحی سنتی مکتب اصفهان است، بنابراین نگارگران دوره صفویه اغلب قالی های این دوره و سایر هنرهای سنتی را نیز طراحی کرده اند. مشابهت نقش مایه ها و طرحهای بعضی فرش های شاه عباسی – که به غلط طرح قالی های لهستانی (پولنزی) نامیده شده است – با برخی طرحهای تزیینات دیواری عالی قاپوی اصفهان چنان است که می توان نتیجه گرفت که طراح این فرش ها و طراح تزیینات عالی قاپو هر دو یک نفر بوده است.

مکتب اصفهان در سایر شهرها

در پایان باید گفت که طراحی سنتی مکتب اصفهان در دوره صفوی در قالب طراحی سنتی تنها محدود به شهر اصفهان نبوده. بلکه جلوه های آن در زمینه بافت فرش و منسوجات در یزد، کرمان، کاشان، جوشقان، خراسان و غیره نیز نمود داشته که در کارگاه های سلطنتی متمرکز بوده است. به علاوه می توان از تزیینات کاشی کاری های صحن عتیق حرم امام رضا(ع) و همچنین صحن بعقه شیخ صفی در اردبیل نام برد. که بهترین نمونه های کاشی کاری را از نظر طراحی در خود جای داده و در عین حال جلوه هایی از مکتب اصفهان است. از سوی دیگر طراحی سنتی مکتب اصفهان چنان به کمال رسیده بود که امروزه نمودهای آن را می توان در نقاط مختلف کشور به وضوح مشاهده کرد که بیانگر تأثیر عمیق این مکتب در روند هنر ایران است.

برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد کاربرد صنایع دستی  به مقالات مرتبط مراجعه کنید.