جواهر سازی، زرگری و نقره کاری

جواهر سازی، زرگری و نقره کاری

در بخش جواهر سازی، زرگری، نقره کاری مانند سایر حرفه های صنایع دستی و فلز کاری نمی توان میان شعبات گوناگون آن تمایز قائل شد، چون همه گروه نام برده بالا با فلزات قیمتی سرو کار دارند و مشابه هنر حبلی سازی نیستند. در شهرهای بزرگ جواهر ساز فقط گوهر سازی می کند و یا زیورآلات می سازد. در صورتی که زرگر یا نقره کار دیگر اشیاء زر و سیم را مانند قوطی توتون، قوطی سیگار، قندان، جااستکان، جالیوان، گلدان، کاسه، سینی و بسیاری چیزهای دیگر را می سازد. در رابطه با حرفه های جواهر سازی، زرگری، نقره کاری گفته می شود که در شهرهای کوچکتر زرگر تنها پیشه وری است که با همه فلزات قیمتی سروکار دارد.

کار جواهر سازی ها عبارت از ساختن زیورآلات معمولی، دستبند، گلوبند، بازوبند، انگشتر، سنجاق و زنجیر و غیره است. جام های شراب به شکل سر حیوانات، جام و کاسه و جواهراتی که از زمان هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان توسط باستان شناسان پیدا شده نشان می دهد که زرگرهای ایران از هزاران سال پیش در این پیشه استاد بوده اند. اما بهتر است که در باره آنها در اینجا سخنی نگوییم زیرا در کتاب های تاریخ هنر، بسیار از آنها یاد شده است.

بازمانده اصیلی از آن روزگاران کهن شاید زیورآلاتی باشد که زنان قبایل چادر نشین مختلف به خود آویزان می کنند مانند دستبند و سینه ریز زنان ترکمن، خلخال های نقره ای که بختیاری ها و قشقایی ها و دیگران به مچ پا می بندند و مانند آن.

ساختار کلی جواهر سازی، زرگری و نقره کاری در میان اقوام

در ساختار کلی جواهر سازی، زرگری و نقره کاری در میان اقوام، این زیورآلات یا از ورقه نازک ساخته شده که روی آن قلمزنی کرده اند و یا اینکه روی زمینه نقره، تکه های طلا لحیم کرده اند مانند سینه ریز ترکمن ها. برای اینکه شکل آن زیباتر شود ورقه نازک طلا را سوراخ سوراخ کرده اند تا نقره زیر آن معلوم شود. و یا اینکه ورقه طلا را پیش از اینکه لحیم کنند از پشت قلمزنی می کنند. بسیاری از این زیور آلات را با سنگ های نیم قیمتی به ویژه عقیق جگری و فیروزه ترصیع می کنند.

در فن و هنر جواهر سازی، زرگری و نقره کاری یکی دیگر از خصوصیات زیورهایی که به کار می برند سکه های اصل یا تقلیدی است که از سینه ریز یا گل سینه آویزان است. گاهی هم گل، دل، ماهی و یا گویچه هایی که دانه هایی روی آن لحیم شده به عنوان آویزه به کار می رود. بسیاری از این زیورها را از ورقه های نقره که قالب زنی شده تهیه می کنند سپس هر دو قسمت آن را به هم لحیم می کنند. در ساختن پاره ای از خلخال ها و دستبندها روش بی نظیری به کار می برند. این ها را از ورقة نقره خالصی به ضخامت تقریبا 0.3 میلی متر و تو خالی تهیه می کنند. سپس با آمیخته ای از قیر و صمغ داغ پر کرده و پس از این که خشک شد رویه آن را از بیرون قلمزنی می کنند.

آشنایی با برخی فنون جواهر سازی، زرگری و نقره کاری

یکی دیگر از فنونی که جواهر سازی ایرانی در آن بنام است ملیله کاری است. واژه ملیله برای نخ گلابتون یا نقره ای که در کارهای بافندگی استعمال دارد نیز به کار برده می شود. در شمال ایران به ویژه در تهران و تبریز سیاه قلم یا سواد سرب در سده گذشته بسیار متداول گشته. و احتمالا نفوذ کارهای تولای روسی در آن بی تأثیر نبوده است.

کارهای میناکاری در صنعت جواهر سازی در جنوب به ویژه از زمان شاه عباس در اصفهان باب گشته است. خرید اشیاء و فلزات قیمتی اغلب مانند سرمایه گذاری است. داشتن این اشیاء قیمتی نشانه نفوذ و اعتبار است و در زمان جنگ دارنده آن از این لحاظ تأمین بیشتری دارد. از این رو خریدار زیور آلات زرین درباره خالص بودن فلزی که خریداری می کند بسیار وسواس دارد. چنانچه پیشه ور خودش کار تصفیه باقال کردن را انجام ندهد، فلز قیمتی مورد نیاز خود را از قالگر و یا قالچی مطمئن و مورد اعتمادی خریداری می کند که او هم به نوبه خود قراضه، دم سوهان و خاکستر گداز را از زرگر می خرد.

فرآیند ساخت اشیا هنری در زرگری و نقره کاری

1. قالگری

هنوز هم روش قالگری روزگار باستان در هنر جواهر سازی، زرگری و نقره کاری به کار برده می شود. چون مقدار طلا و نقره ای که باید قالگری شود زیاد نیست، بوته هایی به کار برده می شود که با آمیخته خاکستر چوب و شن و سفال آستربندی شده است. سرب را در فلز قیمتی آب می کنند و کف فلزی را که در رویه آن تشکیل می شود و شامل تمام ناخالصی های فلز اصلی می باشد مرتبا از روی لبه بوته می گیرند تا این که فلز قیمتی صورت بسیار درخشانی پیدا کند.

اگر قرار باشد که زر را پالایش کنند پس از انجام قالگری نمک به آن اضافه می کنند. نمک را در میان فلز گداخته به هم می زنند و کف فلز و تفاله آن را که در سطح جمع می شود مثل پیش از روی لبه بوته پاک می کنند تا اینکه تمام آثار نقره از بین برود. زر اصل و سیم هزار (نقره قرص) با تیزاب روی سنگ محک آزمایش می شود. فلز را وزن می کنند و برای این که آلیاژی دارای کیفیت خاص بدست آورند مقدار فلز پست (بار) را افزایش می دهند. همه آن را دوباره گداخته به گونه شمش در آورده با چکش به شکل و ضخامت مورد نیاز در می آورند.

2. نورد

قطعات کوچکتر زر و سیم در هنر جواهر سازی، زرگری و نقره کاری را با نوردهای کوچک دستی ساخت خودشان نورد می کنند. چرخ دو میل نورد دارد که درون یک دروازه قرار دارد. دو بالشتک مفرغی در این دروازه به کار برده شده که با دو پیچ تنظیم و میزان می شود. یک دسته مستقیما به یکی از میل ها وصل شده است. پیشه ور و صنعتکار امروزی چرخ گرداندن را بر کوبیدن فلز بر روی سندان ترجیح می دهد.

 نقره کار با سندان سیخ نصفه ای (دم دراز) کار میکند

نقره ساز با چرخ پرداخت

نقره ساز روی ظرف به سوهانکاری مشغول است

نقره ساز در حال کار (کنده چوبی سوهانکاری در سمت راست عکس دیده می شود)

3. لحیم کاری

زرگر و سیم کار لحیم نقره را خودش آماده می کند. این کار را با افزایش مس و روی به فلزات قیمتی انجام می دهد تا نقطه گداز آن را پایین بیاورد. صنعتگران کاملا به اثرات این همبسته ها آشنا هستند، و یک رشته از لحیم هایی که نقطه گداز آنها درجه بندی شده برای مراحل مختلف کار خود تهیه می کنند.

ابزاری های زرگری و نقره کاری

ابزاری که در جواهر سازی، زرگری و نقره کاری به کار می برند عبارتند از:

• یک سندان نکدار،
• انبردست،
• دم پهن،
• انبردست دم باریک،
• انبردست دم مفتول،
• دماغه چوبی سوهانکاری.

لازم به ذکر است که برای اینکه فلزات نرم، چون زر، خراش بر ندارند گیره چوبی به کار می رود. سوراخ کردن فلز با قلم و یا با اره زرگری انجام می شود. چرخ پرداخت زرگر، از لحاظ کار همانند چرخ پرداخت مسگرها، ولی کوچکتر از آن است و معمولا با چرخ کمانه کار می کند. تصویر زیر نقره کاری را نشان می دهد که ظرف پرداخت شده را از چرخ بر می دارد.

همه پیشه ورانی که در جواهر سازی، زرگری و نقره کاری کار می کنند وقتی که با فلز قیمتی سروکار دارند یک سفره چرمی (نخ) و یا طبق بزرگی زیر آن می گیرند که براده ها (سوآله) را برای پالایش بعدی در آن جمع کنند. پیش از آنکه کار دستی روی آن انجام دهند فلز را در اسید سولفوریک رقیق (جوهر گوگرد) و یا در محلول زاج فرو برده به اصطلاح جوشیده می کنند. این کار شامل حرارت دادن مکرر، جوشاندن و برس زدن باگرد سنگ پا، ماسه تریپولی (خاک مکه) و یا خاک رس است که به وسیله فرچه زبری صورت می گیرد. سرانجام رویه های بزرگ را با فولاد صیقل (مصقل) می مالند و صابون را برای روغنکاری به کار می برند. کسی که در این کار استاد باشد صیقلگر نامیده می شود.

در جاهایی که تقسیم کار وجود دارد کالاهای نیمه ساخته را به قلمزن و یا حکاک می فرستند.یا نقره کارهای کوچک تمام آرایشها و تزیینات را خودشان انجام میدهند.

اقوامی ماهر در هنرهای زرگری و نقره کاری

گفته شده که پاره ای از صنایع دستی به ویژه پیشه ها و هنرهای فلز از زمان های قدیم توسط گروه وابسته به نژاد معینی انجام می شده است. در پیشه جواهر سازی، زرگری و نقره کاری صبی ها که در خوزستان به ویژه در اهواز زندگی می کنند بسیار استادند. آنها مردمی هستند که از نیزارهای ما بین مرز ایران و عراق آمده اند. صبي ها اعضای فرقه مذهبی عرفانی هستند که متعلق به نژاد آرامی بوده و مسلمان و یهودی و عیسوی نیستند و زبان ویژه خود دارند.

در روستاهای خود بجز کشت سبزی و میوه برای مصرف خانواده خود کار کشاورزی نمی کنند. این عده در روستاهای مسلمان کار آهنگری انجام داده و در جشن ها موسیقی می نوازند و سازنده ادوات موسیقی نیز هستند به ویژه در ساختن یکنوع ویولن مخصوص به نام زببه مهارت دارند. در ساختن قایق نیز نام بردارند.