قلمکاری روی پارچه  : هنر مردمان ایران زمین

قلمکاری روی پارچه  : هنر مردمان ایران زمین

قلمکاری روی پارچه که به آن چیت سازی یا چیتگری هم می گویند از صنایع بسیار کهن ایرانی است. ساخت و پرداخت پارچه های قلمکار یکی از انواع هنر های سنتی در بازار صنایع دستی ایران بوده است. این هنر را از این جهت قلمکاری روی پارچه می خوانند که در گذشته های دور با قلم روی پارچه نقاشی می شده است. اما چون کار با قلم بسیار وقت گیر و کم تولید بوده است، به تدریج از رواج افتاد و نقش زدن با قالب های چوبی جای آن را گرفت که هم تولید را سریعتر و بیشتر می کرد و هم نقش هایی یکدست تری پدید می آورد.

ولی درباره ریشه های تاریخی و هیچ صنعت دیگری به اندازه قلمکاری روی پارچه ابهام و آشفتگی وجود ندارد. حتی در پاره ای موارد منشأ برخی از فرآورده های انفرادی این صنعت محل گفتگوست. چاپ کردن مستقیم پارچه که اغلب با نقاشی دستی همراه آن بوده است. از این رو چنین پارچه ای را قلمکار می نامند.

قدیمیترین آثار مربوط قلمکاری روی پارچه

با قدیمیترین مدرک مربوط به قلمکاری روی پارچه را در نقش های دیواری مقابر مصری ۲۱۰۰ پیش از میلاد می توان یافت. و کهنترین نمونه موجود پارچه قلمکار از یک گور مصری متعلق به قرن چهارم پیش از میلاد به دست آمده، نیم تنه کودکی است با نقش ستاره مانند آبی رنگ.

همچنین از مقابر «هفت برادر» سکاها نیز که متعلق به قرن چهارم پیش از میلاد است پارچه های منقوش به دست آمده است. از جمله نقوش آنها تصویر پرنده است که در شیوه سفال سازی امروز یزد رواج دارد و نیز نقش تاک در حاشیه ها که یادآور سنت مختلط ایرانی و یونانی است در خور توجه است. در حالی که بسیاری محققان هم داستانند که قلمکاری روی پارچه به وسیله هندیان اختراع شده است، هرودت تاریخ نویس یونانی در سده پنجم پیش از میلاد ضمن توصيف اقوام منطقه قفقاز از جامه های نقش دار آنان یاد می کند.

در روزگار ساسانی، قلمکاری روی پارچه به صورت یکی از شیوه های اصلی تزیین پارچه های پشمی، کتانی و ابریشمی در آمده بود.

کهنترین قالب های قلمکاری

کهنترین قالب های شناخته شده قلمکاری روی پارچه ایرانی، سه قالب تراشیده از سنگ است ولی همان اندازه و شکل قالب های چوبی امروزی را دارند. این قالب های همراه آثار سفالی قرون چهارم و پنجم هجری در حفاری های نیشابور پیدا شده که تکه های پشمی در لابه لای خطوط نقش باقی مانده است. ولی قالب های چوبی به وسيله مغولان به ایران آورده شد چاپ کردن پارچه، روشی ارزان برای تقلید از زربافت ها و گلدوزی های گرانبها است. چاپ کردن پارچه با رنگ طلایی، آن را به صورت زربفت نشان می دهد.

قالبهای سنگی قلمکار، قرن پنجم هجری

در هندوستان پارچه های زربفت از جمله فرآورده های بسیاری بود که طی فرمانروایی سلاطين مغول در قرن های ۷ تا ۸ هجری روزگار رونق صنعت قلمکاری با دست و با قالب بوده است. در این مرحله تاریخ ایران و هندوستان چنان به هم پیوسته است که تشخیص خاستگاه اصلی این فرآورده های هنری را بسیار دشوار می سازد. قلمکاری روی پارچه که از حفاریهای «فسطاط » به دست آمده و مربوط به نساجی هندوستان در قرن ۱۱ هجری است، با نقوش تقلیدی از نقوش جلد کتاب های ایرانی است.

این هنر تا قرن یازده یعنی دوران صفوی در ایران کاملا رواج داشته و رشت، کاشان، بروجرد سمنان و گناباد به تولید مرغوبترین فرآورده های قلمکاری روی پارچه شهرت داشتند. در دوران صفوی قلمکار با چاپ رنگ طلایی به تقلید از پارچه های ترمه (زری) تهیه می شد. هم چنین نوعی قلمکار با زمینه به رنگ قرمز و بنفش ساخته می شد که این پارچه ها را صد روز در رنگ می خواباندند تا رنگ دلخواه به دست می آید. از این رو محصول کار را «صد رس» می نامیدند.

رکود و احیای قلمکار سازی

میرزا محمدابراهیم خان در کتاب جغرافیای اصفهان در سال ۱۲۹۶ قمری نوشته است:

هنر قلمکار سازی به سبب ورود پارچه های خارجی (اروپایی) دچار رکود شده بود و قلمکار سازی که از صنایع بسیار بزرگ بود و رواج بسیار داشت، نسبت به گذشته تخفیف کلی پیدا کرد و قلمکار «قلم زر» که بسیار بهتر و گرانقیمت تر است به علت نداشتن خریدار متروک ماند.

چند سال بعد، هنرمندان اصفهانی در نتیجه کارهای بهتر دوباره بر بازار مسلط شدند و محمدمهدی ارباب در کتاب خود تحت عنوان «اصفهان نصف جهان» در سال ۱۳۰۰ هجری قمری می نویسد:

چیزی که الحال در اصفهان ترقی و رواج دارد قلمکاری روی پارچه است. که به کمال صفا و خوبی ساخته می شود و چنان خوب رواج داشته است. که قلمکار صدرس و «مچلی» بندر هند را شکست داده و بازار آن را کاسه نموده است. و اینک فرآورده های دستی اصفهان چیت ورزی و قلمکار به بیشتر شهرهای ایران می رود و همه جا به خوبی پذیره می شود.

ولی او انحطاط دوباره بعدی را پیش بینی می کند و گناه آن را به گردن قلمکار سازان می اندازد که با تقلب در حرفه خود راه را برای ورود قماش بیگانه باز می کند.

محمد شکوفا یکی از قلمکارسازان معاصر می گوید که فقط چهار خانواده در این دوره در کار خود پایدار ماندند و از زمان نخستین دیدار نویسندگان کتاب «سیری در هنرهای سنتی ایران» از بازار اصفهان، شاگردان بسیاری برای خود راه مستقل در پیش گرفته و دکانهای جداگانه برپا کرده اند و سازمان صنایع دستی ایران تسهیلات بیشتری برای فروش فرآورده های این هنر فراهم کرده و به گسترش صادرات آن یاری رسانده است. استادکاران در به کار بردن رنگهای سنتی و استفاده از قالبهای بهتر در ارائه اجناس خوب با یکدیگر رقابت می کنند.

پارچه قلمکار، منقش با قالب بروجرد اندازه ۱۷۱ × ۱۱۶ به تاریخ ۱۲۷۷

مراحل ساخت پارچه های قلمکار

1. قالب های نقوش

اولین وسیله برای قلمکاری روی پارچه ، ساختن قالب های نقوش قلمکار است که حساسترین و ظریفترین مرحله قلمکارسازی است، به طوری که می توان گفت هنر اصلی قلمکار، در قالب سازی آن است. لازمة قالب تراشی، استادی و مهارت و تجربه زیاد است. مشهورترین استادان بزرگ قالب تراشی قدیمی، سیداحمد قالب تراش و استاد زین العابدین هستند که بیش از یک قرن از فوت آنها می گذرد. قالب سازان کنونی قالب های مخصوص قلمکار، تعدادشان کم است ولی به خوبی و مهارت تمام کار می کنند.

چوب مناسب برای قالب های

بهترین چوب برای قالب های قلمکار چوب های گلابی و زالزالک می باشند. این دو چوب به دلیل نرمی و ابزار پذیرفتنی، بهترین نوع شناخته شده اند. معمولا برای ساخت قالبهای ریزتر و ظریفتر از چوب زالزالک استفاده می شود. برای ساختنی یک «زنجیر، قالب» (یعنی قالبهایی که برای یک نقش از رنگهای مختلف تهیه می شود) روزهای متوالی زمان می برد. و در صورتی که مراقبت ها و اعمال لازم روی آن صورت گیرد تا بیست سال عمر می کند.

روش برش قالب های قلمکار

برای قالب سازی، تنه درخت را با برش عرضی به قطعات کوچکتر تقسیم می نمایند. سپس با پیه مذاب چوب ها را تا حد اشباع چرب می کنند بعد با سمباده سطح آن را می سایند تا کاملا صاف و یکنواخت شود. سپس مقداری پودر پوست انار را در ظرفی با آب مخلوط کرده حل می نمایند و بر سطح چوب می مالند. در این حالت قالب به رنگ زردی در می آید. بعد مقداری لعاب کتیرا بر روی آن می مالند.

نقش اندازی

نقش قالب توسط استادکاران طراح تهیه می شود. و نقوش بر حسب رنگ ها تفکیک گردیده و طرح مربوط به هر رنگ با رنگ مشکی مخصوص قلمکاری روی پارچه ، روی کاغذ ترسیم می گردد. و آنها را از طرف نقش روی قالب می چسبانند پس از گذشتن حدود 5 دقیقه کاغذ را از آن جدا می کنند. در این موقع چوب بر روی کاغذ منعکس می گردد. و بعد با مداد خطوط آن را پررنگتر می نمایند و کار حکاکی توسط استاد قالب تراش آغاز می گردد برای این کار از وسایل مختلفی استفاده می گردد.

قالب تراشی

در ابتدا قالب تراش به منظور تسهیل عملیات با نوعی مته نقاط مورد لزوم را سوراخ کرده با تیغ مخصوص شروع به حکاکی نموده نقاط لازم را گود می کند تا طرح اصلی به صورت برجسته باقی بماند. بعد سطوح گود شده را صاف می کند و با ابزاری به نام «نقش بر» به ظریف کاری نقوش پرداخته با نگاه داشتن آن روی شعله آتش خرده های چوب را که هنوز روی قالب باقی مانده سوزانده و با برس مخصوص قالب را تمیز می کند. و به همین ترتیب نقوش دیگر مکمل این قالب ساخته شده و به منظور ایجاد دوام بیشتر باید قالب ها چرب گردند.

قالب تراشیده شده برای یک رنگ برای تکمیل زنجیره قالب یک طرح

به منظور تسهیل در استفاده از قالب ها، چوبهای اضافی دور نقش بریده شده و دسته ای برای آن گذاشته می شود. این عمل به وسیله نجار صورت می گیرد و احتیاج به تخصص قالب تراش ندارد.

2. نقوش قلمکار

نقوش قلمکاری روی پارچه بسیار متنوع و متعدند و می توان آنها را به انواع زیر تقسیم کرد:

• قالب های گل و تبه، اسلیمی و ختایی؛
• قالب شمایل یا کتیبه ها مانند شمايل ها و جملاتی درباره ائمه اطهار؛
• قالب های تصویر داستان های کهن همراه تصاویری از حیوانات مانند داستان روباه ولك لک و گهگاه صور وهمی و حیوانات خیالی برای بزرگ جلوه دادن حوادث؛
• قالب های تصاویر شعرا و علماء چون فردوسی، ابن سینا، خیام و حافظ؛
• قالبهای تصاویر مناظر و طبیعت؛
• قالبهای تصاویر حیوانات چون طاووس، آهو، فیل، اسب و شتر و غیره؛
• قالب های عشاق: مانند یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون، شیرین و فرهاد؛
• تصاویر تصاویر رامشگران و نوازندگان.

این نقوش را به نحو دیگری نیز می توان تقسیم کرد مانند:

1. نقوش هندسی،
2. نقوش تقلیدی از دوره های تاریخی قبل،
3. و نقوش ابتکاری و ابداعی.

رنگ سازی

کیفیت رنگ در حقیقت مرغوبیت قلمکاری روی پارچه را تضمین می کند. هرقدر در ترکیب رنگ ها و انتخاب مواد اولیه دقت شود به همان درجه پارچه مرغوبتر و با ارزش تر خواهد شد. مهارت و تجربه ایرانیان در زمانهای قدیم یکی از عوامل مهم پیشرفت نساجی بویژه در رنگ آمیزی آن بوده است. چنانکه در سال ۱۹۷۹ میلادی «سرریچارد باکلویت» انگلیسی یک نفر نساج رنگرز را با دستورالعمل زیر به ایران فرستاد:

«با شماست به هر نحوی شد، صنعت صباغی ایرانیان را در مورد رنگ کردن پارچه بیاموزید. زیرا آن چنان آن را رنگ می کنند که نه آب و نه شراب و نه سرکه صدمه ای به رنگ های ثابت آن وارد نمی سازد.»

در قلمکاری روی پارچه از پنج نوع رنگ اصلی استفاده می شود. رنگهای اصلی عبارتند از:

1. سیاه،
2. قرمز،
3. آبی یا نیلی،
4. زرد،
5. سبز.

و رنگهای فرعی عبارتند از رنگهایی که از ترکیب رنگهای اصلی به دست می آید. ولی امروز از رنگهای فرعی زیاد استفاده نمی شود به منظور ایجاد غلظت مطلوب در رنگهای مصرفی، لعاب كتيرا مورد استفاده قرار می گیرد.

مواد اولیه رنگ های قلمکار

مواد اولیه گوناگون برای تهیه رنگهای قلمکار عبارتند از:

• رنگ های گیاهی (گل سرخ، پوست انار)
• روغن گلیسیرین،
• کتیرا،
• روغن کرچک،
• روغن کنجد،
• شیره انگور،
• هلیله،
• تورنکار،
• زنگ آهن،
• زاج سفید،
• اسپرک زاج سیاه،
• نیل آبی،
• نیل نخودی،
• نیل پرطاووسی،
• جوهر گوگرد،
• آلیزارین.

در هر کارگاه قلمکاری روی پارچه استاد دیگری وجود دارد که کارش بسیار مهم و حساس است. او رنگ ساز کارگاه است که با اطلاعات وسیعی که درباره گیاه ها و املاح معدنی و دیگر مواد مصرفی در رنگ سازی دارد رنگ هایی را که در نقش زدن از آنها استفاده می شود می سازد ساختن بیشتر رنگها حوصله عجیبی می خواهد مثلا برای ساختن رنگ نیلی، استاد رنگ ساز مواد اولیه را بیست و چهار ساعت در یک هاون سنگی می ساید برای ساختن رنگ مشکی موادی مانند زاج سیاه و زنگ آهن به کار می برند و به آنها کتیرا روغن کرچک می افزایند. زاج سیاه ماده اصلی ایجاد رنگ مشکی است و با زیاد کردن آن رنگ به دست آمده سیر تر می شود. روغن کرچک هم مانع خشک شدن و چسبیدن رنگ به داخل شیارهای قالب می شود و هم دوام قالب را زیادتر می کند.

قسمتهای مختلف پرده مسجد منقش با دست و قالب

تصویر شمایل داستان یعقوب و يوسف و برادران و زلیخا

چند نوع سفره، رومیزی و پرده قلمکار

رنگ قرمز را با گل سرخ، روغن کنجد، زاج سفید و کتیرا درست می کنند. برای ساختن رنگ آبی یا نیل پرطاووسی، نیل را با آب مخلوط می کنند و پس از گذشتن دو سه روز، این مایع را درون هاونی سنگی می ریزند و با اضافه کردن جوهر گوگرد و روغن گلیسیرین آن را به مدت یک تا دو روز می سایند.

4. ویژگی های پارچه

پارچه مورد استفاده در قلمکار باید نخی باشد چون پذیرش رنگ برای الیاف پنبه به مراتب بیشتر از پشم است. چند نوع پارچه در قلمکاری روی پارچه به کار برده می شوند که عبارتند از:

• پارچه های ابریشم طبیعی که امروزه رواج ندارد.
• کرباس که عمومیت دارد.
• متقال که ریزتر از کرباس بافته می شود و اکثر پارچه های قلمکار از این نوع پارچه تهیه می شود.
• «ململ حاجی اکبری» که یک نوع پارچه کارخانه ای است.
• چلوار و کتان.

آماده کردن پارچه

میرزاحسین خان تحویلدار در کتاب جغرافیای اصفهان در سال ۱۲۹۶ نوشته است گازران چیت ساز اصفهانی پارچه های قلمکار را از ابتدای ساخت تا انتها چند مرتبه به رودخانه برده شستشو می دهند. کار آماده ساختن پارچه ها را شاگردهای کارگاه های قلمکاری روی پارچه انجام می دهند. و بعضی از قلمکارسازان اصفهانی عقیده دارند که آب رودخانه زاینده رود دارای املاح مخصوص است که مرغوبیت پارچه ها را بالا می برد. از جمله مواردی که باعث بنا شدن کارگاههای متعدد قلمکاری روی پارچه در اصفهان بود، وجود همین رودخانه در نزدیکی آن شهر و وجود گازران در اصفهان و احتیاج فراوان قلمکار خام به شستشو و ارزانی کارگر می باشد.

برای آماده سازی، پارچه های سفید را به مدت پنج روز در آب رودخانه می گذارند. بعد یک سر پارچه را می گیرند و سر آزادش را محکم به سنگ های کنار رودخانه می کوبند. این کار برای این است تا مواد زاید آن بیرون آید، و به اصطلاح آبخور شود. بعد که پارچه ها زیر آفتاب خشک شد، پارچه ها را «دندانه» می کنند. یعنی پودر پوست گردو را با «هلیله» مخلوط کرده در آب حل می کنند و پارچه ها را در این محلول فرو می برند. با این کار پارچه به رنگ زرد مایل به کرم در می آید. پس از خشک شدن آن، پارچه های بلند را بنا به مورد مصرفشان به اندازه های مختلف می برند تا از آنها انواع قلمکار مانند: پرده، رومیزی و غیره تهیه کنند.

در اطراف بعضی از انواع قلمکار ریشه هایی ایجاد می کنند و به صورت منگوله در می آورند.

5. نقش زنی

ابزار و وسایل لازم در کار نقش زدن روی پارچه عبارتند از:

• میز چوبی.
• چادر شب یا پارچه بزرگی که آن را تا می کنند و روی میز پهن می کنند تا خاصیت ارتجایی داشته زیر دست نرم باشد.
• قدح ظرفی است که رنگ آمیخته به کتیرا که تقریبا غليظ است در آن ریخته لبریز می کنند.
• استامپ پارچه ای که روی قدح را می پوشاند به طوری که فقط مقدار کمی از رنگ روی پارچه را آغشته کرده، رنگ به طور یکنواخت روی قالب قرار گیرد.
• مچ پیچ که از یک قطعه پارچه و چند قطعه چرم تشکیل شده تا ضربه زدن به روی قالب به هنگام نقش زنی، دست قالب زن را نیاز دارد.
• طاقه به پارچه ای گفته می شود که نقش رویش پیاده می شود.

نحوه کار نقش زنی

نقش زدن همان چاپ پارچه است یعنی برگرداندن نقش های مختلف روی پارچه. «نقش زن» اول سطح قالب را روی استامپ زده و پس از رنگین شدن قالب آن را روی «طاقه» قرار داده با دست مچ پیچی شده محکم روی قالب می زند. در هر کارگاه هر قالب زن فقط یک رنگ را نقش می زند و برای رنگ بعدی پارچه را به نفر کنار خود رد می کند.

• ترتیب رنگ ها

در قلمکاری روی پارچه نخست رنگ مشکی که معمولا خطوط اصلی طرح را تشکیل می دهد زده می شود. و بعد رنگ قرمز که زمینه طرح را تشکیل می دهد روی پارچه منتقل می شود. و برای رنگهای دیگر باید مراحل دیگری پیموده شود.

نقش زن هنگام منتقل کردن رنگ قالب روی پارچه

• تثبیت رنگ ها

پارچه هایی را که نقش سیاه و قرمز گرفته اند، پس از خشک شدن در پاتیلی که محتوی آب جوش، پودر پوست انار و آلیزارین است فرو برده و مدت چند ساعت حرارت می دهند تا پخته گردد. در قلمکاری روی پارچه قبل از تماس با آلیزارین رنگ قرمز حالت اصلی خود را ندارد و به رنگ زرد چرک است. آلیزارین باعث می شود که رنگها به حالت اصلی خود ظاهر شوند. آلیزارین هم چنین به ثابت شدن رنگها کمک می کند. بعد از اینکه پارچه ها را از پاتیل آلیزارین بیرون آوردند آنها را در آب رودخانه می شویند و پارچه های خیس را محکم و با هر دو دست به شدت روی تخته سنگی می کوبند.

این کار را چند بار تکرار می کنند تا آلیزارین و آب به خوبی از پارچه خارج شود. پس از آن پارچه ها را مطابق نیاز به دو دسته تقسیم می کنند. یک قسمت را که می خواهند با زمینه کرم باقی بماند، برای مرحله بعدی چاپ یعنی گرفتن رنگهای دیگر به کارگاه نقش زنی می فرستند.

قالب رنگ مشکی

• نقش رنگ آبی و زرد

حال نوبت نقش زدن با دو رنگ آبی و زرد است. پس از اینکه قالب های مربوط به رنگ آبی و زرد را زدند، برای تثبیت رنگها باید مجددا در آب بجوشانند و سپس آنها را شسته خشک می کنند و کار به پایان می رسد.

• سفید گری

قسمت دیگری از پارچه ها را که می خواهند دارای زمینه سفید باشد. در محلولی که از تپاله گاو تهیه شده برای مدتی خیس می کنند و بعد پارچه ها را به طوری آنها را روی ریگ های کنار رودخانه پهن می کنند که نقشهایش رو به زمین و پشتش رو به آفتاب باشد.

سپس فاصله به فاصله بر روی پارچه ها آب می پاشند تا نمدار باقی بماند و خشک نشود. در قلمکاری روی پارچه کار سفید گری در تابستان 5 روز و در زمستان گاه به مدت یک ماه طول می کشد و این بستگی به درجه حرارت و مدت زمان تابش مستقیم خورشید دارد. سپس پارچه ها را به کارگاه برده و رنگ آبی و زرد را روی آن منتقل کرده و برای تثبیت رنگ ها مجددا باید جوشانده شوند. اکنون که برگرداندن تمام نقوش به پایان رسیده و تمام رنگ ها یعنی مشکی، قرمز، آبی و زرد و رنگ سبز که در روی قالب های زرد و آبی مشترک بوده روی پارچه ها نقش بست تمام پارچه های نقش گرفته را برای آخرین بار می شویند و خشک می کنند. حال پارچه های قلمکار آماده عرضه کردن به بازارها و رفتن به خانه هاست.

برای مطالعه بیشتر درمورد هنر ملیله سازی به مقالات مرتبط رجوع کنید.