نقوش شال ترمه کرمان؛ نماد شناسی و تنوع

نقوش شال ترمه کرمان؛ نماد شناسی و تنوع

در مورد نقوش شال ترمه لازم به ذکر است که صنایع دستی ایران مملو از تزیینات و آرایه های زینتی است که در درون خود بسیاری از مفاهیم اعتقادی، فکری و فلسفی را در قالب ساده ترین اشکال زینتی جای داده است. تزیین از آغاز خلقت انسان وجود داشته و این زینت در آغاز به صورت بیان مفاهیم اعتقادی و مذهبی بوده است. بسیاری از تزیینات ابتدایی بشر در دوران پارینه سنگی که در دل غارها نقش می بست بیان مفاهیم مذهبی بوده است. با آغاز تمدن و شهرنشینی تزیین با حفظ حالت مذهبی خود به نوعی تمایل به خلق زیبایی گرایش یافت. تزیینات در آثار هنری در بسیاری از موارد، مفاهیمی را در خود جای داده اند که این مفاهیم با خلاقیت هنرمند درآمیخته و نقوش را شکل داده است. بنابراین می توان تزیینات هنرهای سنتی را به نوعی نماد مفاهیم غیر معقول تعبیر کرد.

نخستین آثار اندیشمندانه بشر تمایل به نشانه گذاری و مرزبندی بوده است. شاید  کاربرد نشانه ها در نقوش شال ترمه نیز باورها و اعتقادات را، در ساده ترین و انتزاعی ترین فرمهای بصری به تصویر می کشد. آنچه در ذهن ابتدایی ترین انسانها در قالب فرم و تصویر نمود پیدا می کند حاکی از آن است که دغدغه بشر از نخستین روزهای آغاز حیات بر کره خاکی، تسخیر نیروهای ماورایی در قالب تصویر بوده است و نمادپردازی و تصویرگری به عنوان نخستین آیینهای عبادی انسانهای اولیه برای بیان مفاهیم ماورایی به منظور غلبه بر طبیعت پیرامون بوده است. بنابراین نشانه گذاری و نمادپردازی رفتاری کاملا آگاهانه و فراتر از نیروی غریزی است؛ شاید گذشته از مسائل قومی و اقلیمی حس برتری جویی و قدرت طلبی نیز جزء عمده ای از آن باشد.

مفهوم نماد در نقوش شال ترمه

نماد در نقوش شال ترمه نشانه ای عینی است که با وسایل طبیعی مأخوذ از سراسر طبیعت، چیرگی غایت یا غیرقابل مشاهده را مجسم می کند. نماد، شناختی غیر مستقیم است زیرا شناخت موضوع و متعلقات رمز، به صورت مستقیم و بی واسطه امکان پذیر نیست. «نماد مستقیم بر معنایی دلالت نمی کند بلکه منحصرة تذکر می دهد و پرتوی شبکه ای نورانی را بر یک نقطه متمرکز می سازد و شمار کثیری از معانی را که به یک یا چند معدود، خلاصه و تلویح نمی شوند، از راه تماثل، گرد می آورد و به هم می پیوندد.»

همچنین گفته شده است که: «نماد یک اصطلاح، یک نام و حتی تصویری که ممکن است، نماینده چیزی مأنوس در زندگی روزانه بوده و با این حال علاوه بر معنی آشکار و معمول خود، معانی تلویحی خاصی نیز داشته باشد».

یکی از دلایل نمادین بودن اشیاء و اشکال این است که هر کدام از آنها به چیزی بیش از معنی آشکار خود دلالت دارند. این اشکال، بیانگر مفهومی ناپیدا و نادیدنی هستند که پیدایش آنها هرگز نوآورانه نیست و محصولات طبیعی و از خود بر آمده هستند. هر نماد در درون خود صورت و معنایی دارد که این صورت می تواند چند معنا و یک معنا می تواند چندین صورت تجسمی داشته باشد. صورتها و معانی متعدد رو به سوی تکرار و تکامل دارند.

تاثیر شرایط جغرافیایی اقوام و بافت فرهنگی در شکل گیری نقوش هنری

در نخستین گام، شرایط جغرافیایی و اقلیمی یک قوم و بافت فرهنگی آن در نوع کاربرد نقوش شال ترمه بسیار حایز اهمیت است. به عنوان مثال بیشتر نمادهای یک جامعه به حیوانات و گیاهان اطراف آن قوم بستگی دارد. به عنوان مثال سرو در ایران به عنوان یکی از نمادهای درخت زندگی مورد توجه است در حالی که همین نماد در بین النهرین در قالب درخت نخل آشکار می شود. همچنین برای انسان شکارچی، نمادهای حیوانی و برای انسان کشاورز پیشه نمادهای گیاهی، باروری و حاصلخیزی مورد توجه بوده است. تقسیم بندیهای مفرغهای لرستان می تواند گواهی مبرهن برای این فرضیه باشد.

نمادپردازی برگرفته از نیروهای طبیعی

در مرحله بعد، نیروهای طبیعی حول انسان مانند باد، باران، آب، آتش، زمین، ماه و خورشید محوریت نمادپردازی در تاریخ بشری را به خود اختصاص دادند. در این هنگام بین موارد شناخته شده و محسوس اطراف، مانند نمودهای بیرونی هر یک از قوای طبیعت، با موارد غیر محسوس و مثالی موجود در طبیعت پیوندی محکم و زیبا برقرار شد که اساس اساطیر و افسانه ها را تشکیل داد. در این هنگام برای هر یک از نیروهای طبیعی، ایزدی برگزیده شد و هر ایزد با نماد یا نمادهایی به صورت محسوس به نمایش در آمد، تا بتوان از نیروی فزاینده آن ایزد در جهت بهره وری از نیروهای مفید طبیعت استفاده کرد و خشم طبیعت با تقدیم نذورات و دعاهای کارگشا مهار شود.

غیرقابل تصور بودن نماد ها در شال ترمه کرمان

نمادها، علایم و اشاراتی هستند که به کلیتی اشاره می کنند و از ویژگیهای این کلیت، غیرقابل تصور بودن آن است. یک چنین کلیتی در مورد نقوش شال ترمه نیزصادق است. در واقع وظیفه نماد بیان عالم مثالی و غیر محسوس و تبدیل آن به عالم محسوس است. البته نمادها برای کوتاه کردن مفاهیم گسترده نیز کاربرد دارند؛ به عنوان مثال کاربرد نماد در تابلوهای راهنمایی و رانندگی از این جمله است. اگر بخواهیم مفهوم سبقت ممنوع، را با نوشتار بیان کنیم راننده در موقع رانندگی تمرکز خود را از دست می دهد و یا به علت بی سوادی قادر به خواندن آن نیست اما نمادها و نشانه های تصویری سرعت درک مطلب را بالا برده، فهم آن را برای هر سن و سطح سوادی راحت می سازد.

البته نوشتار و خط نیز به عنوان نماد و نشانه مطرح است، طوری که هر کلمه نمادی از یک مفهوم انتزاعی به حساب می آید. در حیطه فرهنگ بشری بسیاری از نمادها از ریشه های اسطوره ای سرچشمه می گیرند؛ چرا که اندیشه های اسطوره ای در گذر زمان با تمام ابعاد وجودی زندگی اقوام بشری پیوند خورده و در باورهای آنها حل شده اند.

بنابراین بدون شناخت اساطیر و باورهای مذهبی هرگز نمی توان به نمادهای موجود در هنر بشری پی برد. در اسطوره و اسطوره شناسی بسیاری از مفاهیم معنوی به عالم ماده نزول می کنند؛ به عنوان مثال در اسطوره، ایزدان به طور تدریجی از عالم عرش به عالم فرش تنزل می کنند. این نزول نه از برای پایین آوردن مقام و منزلت آنان بلکه به نوعی مفاهیم معنوی برای انسانهایی که شعور انتزاعی آنان كمال را درک نمی کند به قالب ملموس در می آید. بنابراین اسطوره نیز به نوعی نامحسوس را به محسوس و محسوس را به نامحسوس مبدل می سازد و همین حکم، اسطوره را به عنوان بیان نمادین مفاهیم تعریف می کند.

طرح های رایج در شال ترمه

شال ترمه کرمان علاوه بر جنبه های فنی و مادی، حاوی نقوشی است که در درون خود هزاران معنی و مفهوم را پنهان کرده است. نقوش شال ترمه علاوه بر زیبایی و ظرافت در اجرای نقش، رابطه مستحکمی با اصول فرهنگی و اصالت آن در شهر کرمان برقرار کرده است. از ترمه دست بافت قدیم کرمان تعداد اندکی باقی مانده است اما با توجه به نمونه های باقیمانده می توان مهم ترین نقوش رایج در شال کرمان را چنین در نظر گرفت:

1. نقش بته،
2. نقش گل،
3. نقش محرمات،
4. نقش شاخ گوزنی،
5. نقش افشان.