ابریشم‌دوزی‌های خراسان : عوامل موثر در تنوع روش ها

ابریشم‌دوزی‌های خراسان : عوامل موثر در تنوع روش ها

ابریشم‌دوزی‌های خراسان ازجمله هنرها و صنایع دستی ویژه ایران‌زمین است که در بازار و خرید صنایع دستی از طرفداران ویژه‌ای برخوردار است. امروزه این‌گونه از هنرهای سنتی ایران به دلایل گوناگون در معرض آسیب‌های جدی واقع‌شده است. امید است بتوانیم با معرفی دوباره ابریشم‌دوزی‌های خراسان نقشی در حفظ و توسعه این نوع هنر داشت باشیم.

ابریشم‌دوزی بیرجند گونه‌ای از ابریشم‌دوزی‌های خراسان

در شهر بیرجند، مرکز خراسان جنوبی ابریشم‌دوزی‌هایی موسوم به خامه‌دوزی (خاك دوزی)، بسیار رایج است. این‌گونه از ابریشم‌دوزی‌های خراسان به‌عنوان يك هنر ارزشمند و حائز اهمیت در میان مردم تلقی می‌شود. رسم بر این بوده که نوعروسان، جانمازها، بقچه‌ها و برخی از وسایل ابریشم‌دوزی شده توسط خودشان را به همراه جهیزیه به خانه بخت ببرند. همان‌گونه که امروز نیز خانواده‌های اصیل چنین رسمی را رعایت می‌کنند.

این دوخت ها با نقوش بسیار زیبا، گاهی با سکمه‌دوزی توأم می‌شود و زیبایی دوخت را صدچندان می‌کند. نقش سرو و بته‌جقه یکی از بارزترین نقوشی است که در این ابریشم‌دوزی مورداستفاده قرار می‌گیرد. جالب‌توجه اینکه معمولاً توپردوزی این ابریشم‌دوزی‌ها با دندان‌موشی‌های ریز و به هم چسبیده انجام می‌شود و برجستگی‌ای که در يك طرف دوخت به وجود می‌آید، زیبایی خاصی به پارچه می‌دهد.

مراحل دوخت ابریشم‌دوزی بیرجند

برای تولید ابریشم‌دوزی‌های بیرجند مراحل زیر مد توجه قرار می‌گیرد:

1. ابتدا روی پارچه طرح موردنظر را پیاده کنید.
2. خطوط و ساقه‌های گل‌ها و برگ‌ها را با زنجیره ساده بزنید.
3. برگ‌های جوانه و گل‌ها را به‌صورت مورب با دندان‌موشی توپردوزی کنید.

تفاوت ابریشم‌دوزی‌های خراسان

نکته قابل‌توجه در مورد ابریشم‌دوزی‌های خراسان این است که تفاوت‌ها بر اساس شرایط جغرافیایی، تاریخی، اجتماعی، اقتصادی و اعتقادی هر منطقه به وجود می‌آید و هرگز بدون شناخت هر يك از شرایط ذکرشده به تفاوت‌های فاحش دوخت ها پی نخواهیم برد.

این تفاوت‌ها در نقوش، تكنيك دوخت، استفاده از مواد و رنگ‌آمیزی، قابل‌مشاهده است و هرکدام از این‌ها نیاز به شناخت عواملی دارد که قبلاً ذکر شد؛ زیرا حتی در يك منطقه جغرافیایی کوچک مانند خراسان جنوبی، آبادی به آبادی، شرایط و اوضاع تاریخی و اجتماعی متفاوت است.

همچنین ممکن است در يك منطقه جغرافیایی كوچك، گیاه یا رنگ‌دانه‌ای وجود داشته باشد که در منطقه دیگر وجود ندارد؛ بنابراین جهت بررسی تفاوت‌های ابریشم‌دوزی‌های خراسان لزوماً باید مطالعاتی همه‌جانبه و گسترده اعمال نمود تا بتوان پی به تفاوت‌های ابریشم‌دوزی‌ها برد.

نقوش ابریشم‌دوزی‌ها

خراسان شمالی یکی از مناطقی است که در ابریشم‌دوزی‌های آن نقش‌ها و دوخت های گوناگونی وجود دارد که به بخش اندکی از آن اشاره شد. در این منطقه، سوزن دوزی ها از نظر نقوش به سه دسته تقسیم می‌شود:

1. گلدوزی‌های ساده دوخت انواع گل‌ها و برگ‌ها که با نخ‌های رنگی ابریشم جهت تزیین روبالشی‌ها، پشتی‌ها، رویه جالباسی‌ها، جانمازها، لب طاقی‌ها و بقچه‌ها به کار می‌رود و معمولاً با تكنيك ساتن دوزی، ظریف دوزی، دوخت رومانی و ساقه‌دوزی به اجرا درمی‌آید.
2. ابریشم‌دوزی‌ها و یا کردی دوزی هایی که مختص تزیینات کلاه‌ها، مچ پیچ‌ها و پی تاوه‌ها با نقوش انتزاعی است و تكنيك دوخت آن‌ها الهام گرفته از ترکمن‌هاست، به‌صورت پر فشرده دوخته می‌شود که زمینه اصلی پارچه از دوخت پر می‌شود.
3. قلاب‌دوزی تكنیك دیگری که در ابریشم‌دوزی‌های خراسان شمالی مشاهده می‌شود، همان زنجیره دوزی است که سطح پارچه را کاملاً می‌پوشاند.

تنوع طرح و نقش در بررسی هنرهای سنتی خراسان

خراسان به لحاظ اوضاع خاص جغرافیایی دچار تغییر و تحولات سیاسی و اجتماعی فراوانی بوده است، اما آنچه مسلم است این است که این منطقه همیشه به لحاظ موقعیت آب و هوایی خاص از ثروت و موقعیت اقتصادی بسیار خوبی برخوردار بوده است. مطالعه تاریخ سیاسی این منطقه بیانگر این امر است. طایفه‌های بسیاری از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب خراسان شمالی، طی دوره‌های تاریخی، ساکن شده‌اند و از ساکنان اولیه تأثیر گرفته و یا به آنان تأثیر بخشیده‌اند. امروزه فقط از مطالعه نقوش در سوزن‌دوزی‌های گذشته می‌توان به این تفاوت‌ها پی برد.

تنها نکته‌ای که در مورد ابریشم‌دوزی‌های خراسان می‌توان به آن اشاره کرد این است که در این خطه حاصلخیز، چه در دل کویر خراسان جنوبی و چه در دامنه کوهستان‌های خراسان شمالی، تات، عرب، ترک، بلوچ، کرد و … زندگی می‌کرده‌اند و هرکدام از این‌ها از نقوش خاصی برای تزیینات لباس‌هایشان استفاده می‌کرده‌اند. بد نیست بدانید که فقط کردهای این منطقه ۱۴۴ طایفه‌اند که ازجمله آن‌ها می‌توان طوایف شادلو، زعفرانلو، گرایلی و آمارلو را نام برد. ترکمن ها در شمالی‌ترین نقطه خراسان شمالی در منطقه رازوجرگلان بجنورد ساکن‌اند، اعم از کوکلان ها، تکه‌ها و یموت‌ها که هرکدام در نوع گویش، پوشاك و حتی آداب‌ورسوم متفاوت هستند.

بنابراین مستندات می‌توان حدس زد که تنوع طرح و نقش در این منطقه تا چه حد می‌تواند گوناگون و گسترده باشد.

انتقال طرح روی پارچه

نحوه انتقال طرح روی پارچه، یکی از نکات مهم و قابل‌توجه در ابریشم‌دوزی‌های خراسان است. قبلاً در هیچ نقطه‌ای از این خطه جهت طرح اندازی از کاربن و قلم استفاده نمی‌شده است؛ زیرا درگذشته اصلاً کاربن وجود نداشته و تمام طرح اندازی ها ذهنی و به قول برخی گرت کشی با نخ كوك بوده است. بدین نحو که ابتدا دوزنده به‌صورت ذهنی نقشی را در نظر می‌گرفته و با نخ اندازی هایی روی پارچه، پارچه را قسمت‌بندی، سپس اقدام به توپردوزی زمینه پارچه می‌کرده است. به‌طورکلی سوزن‌دوزی‌های کردهای شمال خراسان را از نظر طراحی به سه دسته می‌توان تقسیم کرد:

1. نقوش انتزاعی با الهام از طبیعت، مثل نقش گل‌ها، گیاهان و شاخ قوچ (قوچک).
2. نقوش انسان، حیوان و پرندگان.
3. نقوش تزیینی با اشکال هندسی.

قابل‌ذکر است که سوزن‌دوزی‌های کردها به‌گونه‌ای است که تمام زمینه پارچه از دوخت پر می‌شود و نخ مورداستفاده آن‌ها معمولاً نخ ابریشم نتابیده است که به شیوه سنتی رنگ‌آمیزی شده است. جنس پارچه در مچ پیچ‌ها دبیت مشکی، در پتاوه پارچه‌های پشمی ضخیمی که خودرنگ است و در تزیینات روی لباس‌ها به‌خصوص پیراهن مردانه ابریشم به رنگ قرمز است.

برای مطالع بیشتر در مورد شناخت انواع پارچه، انواع نخ دوخت و دوز، سوزن ابریشم دوزی به مقالات مرتبط رجوع کنید.