سفالگری لالجین همدان : نگرشی بر وضعیت موجود در سال 1377

سفالگری لالجین همدان : نگرشی بر وضعیت موجود در سال 1377

سفالگری لالجین همدان : نگرشی بر وضعیت موجود در سال 1377 عنوان مقاله ای است که در آن به وضعیت موجود در صنعت سفالگری در شهر لالجین همدن پرداخته شده و به مسایل و مشکلات آن از دیدگاه سیاست های کاربردی می پدازد. با آغاز دوران اسلامی، به علت روح سادگی و پرهیز از تجمل پرستی فرهنگ اسلامی، منع مذهبی استفاده از فلزات گران بها جهت ساخت ظروف و نیز به دلایل اقتصادی، صنعت سفال سازی مورد توجه بیشتری قرار گرفت. هر چند که تولیدات ابتدایی این دوره تقلیدی از سفالگری دوره های قبل و قبل تر است، ولی به مرور نوعی تحول تدریجی در آثار دوران مورد بحث مشاهده میشود که حکایت از مهارت یافتن صنعتگران سفال ساز دارد.

سفالگری دوره نخستین اسلام

در مبحث سفالگری لالجین همدان لازم به ذکر است که سفالگران ایرانی، طی دوره نخستین اسلام به تدریج با انواع طرق تزیین ظروف سفالی آشنا می شوند و شهرهایی چون «نیشابور» و «ری» از مراکز مهم سفال سازی این دوران اند و آثار و نمونه های متعددی که ضمنا ویژگی طرح و رنگ سفالینه های ایرانی طی قرون اول تا پنجم هق را دارد، از شهرهای مذکور به دست آمده است.

سفال های دوران اولیه اسلامی دارای تزیینات بریده و لعاب چند رنگ و نیز نقاشی زیر لعاب و لعاب هایی هم رنگ فلز است. تولیدات سفالی دوره های آل بویه و سامانیان (قرون سوم و چهارم هق) معمولا دارای رنگ قرمز و لعاب گلی غلیظ است که روی آن تزییناتی به صورت فرورفته انجام شده و سپس با لعاب سربی به رنگهای شفاف پوشش یافته است.

ظروف سفالین قرون مذکور به طور عمده شامل کاسه، بشقاب، تنگ و… است که طرحهای آن را بیشتر گل و گیاه به شکل هندسی و نیز نقوش انسانی تشکیل میدهد.

سلجوقیان

در اوایل قرن پنجم ه. ق با به قدرت رسیدن سلجوقیان، فصل نوینی در هنرها و صنایع ایرانی گشوده شد، به طوری که ضمن تعالی و تکاملی که نصیب فلزکاری، گچ بری و بالاتر از همه معماری شد، صنعت سفالگری لالجین همدان هم تحول و دگرگونی فوق العاده ای یافت و شهرهایی نظیر نیشابور، جرجان، ری و کاشان به صورت مراکز عمده سفالگری در آمد و از سفالگران آثاری به جای مانده که آنها را می توان در زمره بهترین و زیباترین آثار سفالی به شمار آورد.

در دوران مذکور انواع ظروف سفالی با لعاب فلزی رنگ به صورت گسترده ای به خصوص در کاشان تولید می شد و ظروف مینایی که از نظر زیبایی نقش و همچنین از لحاظ مرغوبیت لعاب اهمیت فوق العاده زیادی دارد به بهترین شکل ممکن به ویژه در ری ساخته می شد. همچنین ساوه، گرگان و شوش نیز از دیگر مراکز عمده و مهم سفالگری ایران بود. در اواخر دوره سلجوقیان، هنر سفالگری به عالی ترین مراحل تکامل خود رسید و آنچه تولید می شد، نشانه های خوبی از ذوق و پسند مردم و نیز هنر صنعتگران بود.

آثار دوران سلجوقی بسیار متنوع و به طور عمده شامل ظروف لعابی سفیدرنگ، ظروف دارای لعاب یک رنگ، ظروف با نقش قالبی، ظروف با نقش کنده کاری شده و لعاب رنگارنگ، ظروف معروف به لعابی، ظروف طلایی یا زرین فام، ظروف دارای نقاشی زیر العاب، ظروف مینایی و ظروف معروف به لاجوردی است.

دوره ایلخانان

در دوره ایلخانان، علاوه بر آنکه انواع مختلف مصنوعات سفالی در ایران تهیه و تولید میشد. ساخت نوعی فرآورده دیگر به نام «کاشی معرق» هم توسط صنعتگران ابداع شد. که نمونه برجسته و قابل ذکر چنین نوع کاشی از دوره مورد بحث را در «مقبرة الجایتو» سلطان محمد خدابنده در «سلطانیه» می توان مشاهده کرد.

دوران صفویه

در دوران صفویه یعنی طی قرون دهم و یازدهم ه ق (۱۶ و ۱۷ میلادی) به ویژه کاشی سازی از رونق و اهمیت شایانی برخوردار شد. در دوران مذکور همچنین عده ای از سفال سازان چینی برای گسترش صنعت سفالگری به ایران دعوت شدند و شروع به ساخت ظروفی با عنوان «بدل چینی» کردند. که اگرچه ظرافت و استحکام چینی اصل را نداشت، اما تا حد زیادی شبیه به ظروف چینی بود. و علاوه بر این، تولید نوعی محصولات سفالی دیگر نیز که با نقوش درخت، گل و بته و گاهی نیز با نوشته های کوفی، فارسی و عربی تزیین میشد در ایران رواج داشت.

از خاتمه دوران صفویه به بعد شاهد نزول تدریجی سفالگری در کشورمان بوده ایم و این و به طور عمده به ورود بی رویه محصولات چینی و سرامیک کشورهای صنعتی به ایران و نیز عدم حمایت از صنعت سفالگری و سفالگران، مربوط می شود.

دوران معاصر

در حال حاضر و به رغم فراز و فرودهایی که به اختصار و در حد ایجاز به آن اشاره و سفال سازی در بسیاری از مناطق شهری و روستایی کشورمان رواج دارد و از مهم ترین ای تولید آن می توان به:

• تبریز و زنوز در آذربایجان شرقی؛
• میبد یزد؛
• کلاگر محله جویبار در مازندران؛
• کلپورگان در سراوان؛
• مند گناباد؛
• سیاهکل در استان گیلان؛
• اصفهان؛
• شهرضا؛
• نطنز؛
• ساوه؛
• قم؛
• تهران؛
• سرانجام به سفالگری لالجین همدان که بزرگترین و مهم ترین مرکز سفال سازی ایران است، اشاره داشت.

ذکر این نکته هم ضروری است که طی دو دهه اخیر و در پی حمایت های به عمل آمده از سفال و سرامیک سازان و به واسطه بهره گیری از شیوه های علمی در تولید سفال که در پی ورود صنعتگران تحصیل کرده به این رشته از فعالیتهای تولیدی میسر شده و نیز بهبود کیفیت فرآورده های سفالی، بار دیگر شاهد رونق سفال سازی به ویژه در مناطقی از کشورمان نظیر میبد یزد، تهران و لالجین همدان بوده ایم که امید می رود این حرکت همچنان ادامه و استمرار یابد و در آینده ای نه چندان دور شاهد شکوفایی بیشتر این «هنر – صنعت» ارزنده و پر پیشینه باشیم.

کلیاتی درباره لالجین همدان

سفالگری لالجین همدان، بزرگ ترین مرکز سفال سازی ایران است که از لحاظ تعداد واحدهای تولیدی، تعداد دست اندرکاران و نیز حجم تولید سالانه و تنوع محصولات در رأس همه مراکز ساخت فرآورده های سفالی کشور قرار دارد. شهری کوچک واقع در بیست و پنج کیلومتری همدان که بر اساس اسناد و مدارک موجود لااقل حدود هفت سده سابقه تولید سفال را در فرهنگ بومی و سنتی خود به ثبت رسانده و از گذشته تا به امروز همواره در تولید و ساخت سفال شاخص و معرف خاص و عام بوده است.

لالجین، شهر سفال که گاه در نوشتار و گفتار از آن با نام «لالجین» یاد می شود، در منطقه «بهار» قرار دارد و ساکنان آن ترک زبان اند. لالجین مرکب از دو کلمه «لاله» به معنای گل لاله و «جین» به معنی آبادی است و لذا به معنی «آبادی لاله» بوده و اساسا باید همان «لالجین» هم نوشته شود که متأسفانه اغلب آن را «لالجين» می خوانند و می نویسند. گو اینکه ساکنان ترک زبان آن گاهی هم از این نام فارسی با نام «له له يين» یاد میکنند. لالجین شهری است به مساحت حدود 3.4 کیلومتر مربع با تابستان های ملایم و زمستان های سرد و گاهی بسیار سرد که در ۴۸ درجه و ۲۹ دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ و ۳۴ درجه و ۵۸ دقیقه عرض شرقی قرار گرفته است.

جمعیت شناسی لالجین همدان

این شهر که از سال ۱۳۵۹ دارای شهرداری بوده است. به موجب سرشماری سال ۱۳۷۵ دارای ۱۴۱۹۹ نفر جمعیت و ۳۰۳۸ خانوار بوده است و از کل جمعیت آن ۷۲۷۱ نفر را مردان و نفر را زنان تشکیل می داده است. بد نیست بدانیم که جمعیت این شهر در سالهای ۱۳۵۵ و ۱۳۵۶ به ترتیب ۸۰۵۱ نقر (۱۶۰۴ خانوار) و ۱۲۲۶۱ نفر (۲۲۷۱ خانوار) بوده است.

بر اساس نتایج به دست آمده از سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۷۵ از ۱۰۷۵۹ نفر جمعیت ده ساله و بیشتر لالجین ۳۸۳۰ نفر (35.4درصد) آن شاغل و مابقی فاقد شغل بوده اند، گو اینکه1.73 درصد را نیز بیکار جویای کار تشکیل می داده است. مهم ترین فعالیت تولیدی در لاله حین را سفال سازی تشکیل میدهد و پس از آن باید از کشاورزی، فعالیت در سایر بخش های صنعتی و بخش ساختمان نام برد و البته گروهی از اهالی نیز به فعالیت در سایر امور و نیز به فعاليت خدماتی می پردازند.

وضعیت فعلی سفالگری لالجین همدان

بر اساس بررسی به عمل آمده در شهریور ماه ۱۳۷۷ تعداد کارکنان سفالگری لالجین همدان و نیز دست اندرکاران ذیربط با سفال لالجین را می توان حدود دو هزار و چهارصد نفر برآورد نمود. که در واقع حدود هشتاد و چهار درصد شاغلان بخش صنعت را تشکیل می دهند. بررسیهای دقیق به عمل آمده در مؤید آن است که در لالجین هشتصد کارگاه سفال سازی، یک واحد مجتمع خدمات سفال سازی و چهار کارخانه کاشی سازی و جمع هشتصد و پنج واحد مرتبط با سفال به شرح جدول ذیل وجود دارد.

جدول ۱ تعداد کارگاههای مرتبط با سفال سازی بر حسب نوع فعالیت در شهریور ماه ۱۳۷۷ در شهر لالجین

در حال حاضر، در هشتصد کارگاه سفال سازی فعال در شهر لالجین که چهارصد و پنجاه واحد آن دارای مجوز بوده و دویست و پنجاه واحد دیگر آن بدون جواز هستند و حدود صد کارگاه دیگر در خانه به تولید اشتغال دارند (که نمی توان برآورد دقیقی از نوع و میزان تولید آنها به دست آورد) محصولات مختلف سفالی تولید می شود. که می توان نوع و ارزش هر قطعه یا متر مربع آن را به شرح جدول زیر خلاصه کرد:

ویژگی های سفالگری لالجین

جدول شماره ۲ در مورد سفالگری لالجین همدان مؤید نکات زیر است:

• محصولات سفالی تولیدی در لالجین بسیار متنوع است.
• در لالجین انواع محصولات لعاب دار و بدون لعاب تولید میشود.
• در لالجین محصولات صرفا مصرفی نظیر کوزه روغنی و کوزه ترشی، خمره، ظرف ترشی و غیره و نیز فراورده های سفالی تزیینی مانند برخی از ظروف متفرقه دوغابی و برخی از انواع گلدان ها و نیز مصنوعات مصرفی و تزیینی نظیر انواع پارچ و لیوان و برخی از گلدانها تولید و عرضه میشود.
• فراورده های تولیدی سفالی در لالجین در مجموع از قیمت مناسبی برخوردار است.
• تعداد کارگاه های بدون جواز که به فعالیت تولیدی در امر سفال می پردازند، چشمگیر بوده و همان طور هم که گفته شد، حتی تعداد حدود صد کارگاه نیز در خفا به تولید سفال مشغولند.
• میزان تولید مجتمع سفال سازی لالجین وابسته به مدیریت صنایع دستی استان همدان که در زمان بررسی فعالیت تولیدی نداشت، منظور نشده است.
• اختلاف قیمت تمام شده و قیمت فروش در محل تولیدیعنی شهر لالجین، ناچیز و اندک است.

مشاهده و بررسی محصولات سفالی تولیدی در سفالگری لالجین همدان ضمنا نشان دهنده این واقعیت هم هست که کم کم لعابهای زیبای فیروزه ای، خردلی و سبز و به ویژه لعاب چشم نواز فیروزه ای آنکه خاص لالجین بود و ظروف سفالین لالجین به خاطر این گونه لعابها شهره بود، بر روی محصولات دیده نمی شود. همچنین به مرور زمان و به تدریج ساخت سرویسهای غذاخوری، پارچ و لیوان و ظروف مصرفی جای خود را به تولید گلدان و حتی ظروف تزیینی میدهد، ضمن آنکه استفاده از لعاب در تولید سفال به تدریج رو به کاهش نهاده است.

ماده اولیه مصرفی در تولید سفال لالجین

عمده ترین ماده اولیه مصرفی در سفالگری لالجین همدان «خاک رس» است که از محل قابل تأمین است. اما بعضا و در تولید برخی از محصولات از «بنتونیت» و «کائولن» که از آباده و زنوز تأمین می شود، نیز استفاده میکنند. گل مورد نیاز برای تولید سفال یا به وسیله صنعتگران و در حوضچه هایی که در مجاورت کارگاهها ساخته شده آماده می شود و یا آبی به صورت آماده از مجتمع خدماتی لالجین وابسته به مدیریت صنایع دستی استان همدان خریداری می شود.

در اینکه هم اکنون در مجتمع مذکور دو دستگاه فیلتر پرس در زمینه تولید گل ای دارد که هر دستگاه در روز سه تن گل تولید میکند و قیمت هر کیلو گل نخودی ۱۵۰ ریال و هر کیلو گل قرمز دویست و بیست و پنج ریال است (بر اساس بررسی های سال 1377).

از دیگر مواد اولیه مصرفی در تولید انواع سفالگری لالجین همدان، لعاب و رنگ است. در گذشته لعابهای مورد نیاز که به طور عمده سربی بود توسط کارگاههای سفالگری تولید می شد، اما امروزه بیشتر از «لعابهای فریت» استفاده میکنند که در دو نوع «شفاف» (ترانسپارانت) و «مات» (ایک) بوده و از بازار خریداری می شود و یا از طریق شرکت تعاونی در اختیار کارگاههای سفال سازی قرار می گیرد.

تولید محصولات سفالی در لالجین

برای سفالگری لالجین همدان نیز همانند دیگر مناطق سفال سازی کشور، از روش های مختلفی استفاده میشود. اما در میان انواع روشهای تولیدی از دو روش «چرخکاری» و «دوغابی» (قالبی) بیشتر بهره می گیرند. ضمن آنکه برای ساخت و تولید بشقاب و برخی از سرویس هایی که حالت توگود دارد نیز از دستگاه جیگر استفاده میکنند.

چرخهای سفالگری نیز خود انواع مختلفی دارند و در حال حاضر در سفال سازی لالجین از چرخهایی که با حرکت پا کار میکنند کمتر استفاده می کنند و چرخهای سفالگری مجهز به الکتروموتور با دور کند و تند مورد مصرف بیشتری در زمینه تولید سفال دارند.

پخت محصولات تولیدی

برای پخت محصولات تولیدی از کوره استفاده می شود. و در حال حاضر در نود و پنج درصد از کارگاهها کماکان از همان کوره های سنتی که کروی شکل بوده و از آجر ساخته می شود در زمینه پخت سفال استفاده میشود. کوره ها بیشتر سکودار بوده و اشیای سفالی برای پخت بر روی این سکوها قرار می گیرد و پس از پخت و بعد از خاموش کردن کوره و گذشت زمان کافی از موقع خاموش کردن کوره به تدریج محصولات را از دهانه کوره خارج می سازند. اما حدود پنج درصد از کارگاههای سفالگری لالجین همدان نیز از کوره برقی استفاده میکنند. که این کوره بیشتر برای پخت محصولات ظریف و تزیینی و نیز ظروف منقوش و در هر حال فرآورده های با قیمت بالاتر کاربرد دارد.

درجه نهایی پخت در صورتی که بدنه سفال از خاک رس باشد، حدود نهصد و پنجاه تا هزار درجه سانتی گراد است. لازم به توضیح است که اگر ظرف سفالین نیاز به لعاب داشته باشد، یک بار در درجه حرارت نهصد و پنجاه درجه سانتی گراد و یک بار دیگر هم پس از العاب کاری در درجه حرارت هزار درجه سانتی گراد پخته می شود. ولی در صورتی که بدنه یا ظرف سفالین نیاز به لعاب نداشته باشد و یا اصولا بدون لعاب عرضه شود، فقط یک بار و آن هم در حرارت هزار درجه سانتی گراد پخته می شود.

اما مدت زمان پخت در کوره به نوع بدنه بستگی دارد ولی به طور متوسط حدود چهارده ساعت است. ضمن آنکه به هنگام چیدن ظروف و محصولات سفالی در کوره، حتما نکات فنی خاص ملحوظ می شود و مدنظر قرار می گیرد. مثلا ظروف با بدنه ضخیم تر نزدیک تر به مخزن سوخت قرار می گیرد و ظروف مشابه در کنار هم چیده میشود و ظرافت و پا ضخامت لعاب نیز در دوری و نزدیکی ظروف به مخزن سوخت مؤثر است.

سوخت کوره های سنتی

سوخت کوره های سنتی را به طور عمده نفت سفید تشکیل می دهد که توسط شرکت ملی نفت ایران شعبه فروش لالجین تأمین می شود.

نقاشی بر روی فراورده های سفالی

بخشی از ظروف و محصولات سفالی تولیدی در سفالگری لالجین همدان با نقاشی عرضه می شود. و هم اکنون در شهر لالجین سی کارگاه با حدود نود نفر صنعتگر در زمینه نقاشی بر روی فراورده های سفالی فعالیت دارند. ضمن آنکه در شهر همدان نیز بیست کارگاه ضمن فروش محصولات سفالین به امر نقاشی روی سفال هم می پردازند.

نقاشی بر روی ظروف سفالین به دو نوع انجام می پذیرد.

1. نقاشی خام؛
2. نقاشی پخته.

1. نقاشی با روش خام

در سفالگری لالجین همدان نقاشی با روش خام نقش بر روی لعاب زده می شود و با بهره گیری از رنگ و روغن معمولی و به کمک قلم مو بر روی سفال نقش اندازی می شود. که طبعا چنین سفالینه های منقوشی به سبب عدم ثبات رنگ، از لحاظ هنری ارزش چندانی ندارد.

2. نقاشی به شیوه نقاشی پخته

ولی در نقاشی به شیوه نقاشی پخته از رنگ و روغن نسوز استفاده میکنند. و رنگ ها از ثبات کافی برخوردار است، ضمن آنکه گاه از عکس برگردان نیز استفاده میشود. به هر حال در شیوه نقاشی پخته، پس از نقاشی بر روی ظروف (که لعاب آنها به طور عمده سفید یا بعضا فیروزه ای است)، محصولات را در کوره برقی قرار داده و در درجه حرارتی حدود ۶۵۰ تا ۷۵۰ درجه سانتی گراد به مدت هشت ساعت می پزند. البته درجه حرارت در این مرحله از کار به تدریج و ظرف مدتی حدود پنج ساعت به حد موردنظر می رسد و ضمنا پس از گذشت مدتی حدود یک روز (۲۴ ساعت) اقدام به خروج فراورده ها میکنند.

فروش محصولات سفالی و کاشی تولیدی در لالجین

فروش محصولات سفالگری لالجین همدان از طریق صد واحد فروش در شهر مذکور که پنجاه و پنج واحد آن دارای پروانه فروش است و بازار آنلاین صنایع دستی و هنری صورت می پذیرد. ضمنا همان طور که گفته شد در بیست واحد فروش در شهر همدان نیز فرآورده های سفالی عرضه شده و به فروش می رسد. همچنین قسمتی از محصولات تولیدی در لالجین به دیگر شهرها از جمله کرمانشاه و تهران حمل میشود و در معرض فروش قرار می گیرد.

تعداد کارکنان در کارگاههای سفالگری لالجین همدان متفاوت بوده، به طوری که از یک نفر تا ده نفر و بیشتر در تغییر است. البته در چهار واحد کاشی سازی لالجین جمعا هشتاد فعالیت می کنند ولی در بیشتر کارگاههای سفال سازی دو تا سه نفر مشغول فعالیت اند و لذا تعداد کارکنان و دست اندرکاران سفال و سرامیک لالجین را می توان حدود دو هزار و چهارصد نفر برآورد کرد. که البته حدود صد نفر از آنها صرفا در امر فروش سفال لالجین فعالیت میکنند.

میزان تولید سالانه کارگاههای سفال در لالجین

میزان تولید سالانه کارگاههای سفالگری لالجین همدان را می توان بیست و هشت میلیارد ریال برآورد کرد. و اگر امکان تولید سالانه مجتمع سفال سازی لالجین وابسته به مدیریت صنایع دستی استان همدان را که سالانه حدود سیصد و شصت میلیون ریال می تواند باشد به آن بیفزاییم. به رقم بیست و هشت میلیارد و سیصد و هشت میلیون ریال تولید سالانه می رسیم.

سفال لالجین در بازرگانی خارجی

در رابطه با نقش سفال لالجین در بازرگانی خارجی استان باید گفت با توجه به تنگناها، موانع و مشکلاتی که در خصوص صادرات غیر نفتی کشور و از جمله صدور صنایع دستی وجود دارد. در سال ۱۳۷۶ از مبلغ ۸۹۶۷۹۲۹۰۰۰ ریال صادرات استان همدان، رقم ۴۷۵۶۹۲۷۵ ریال آن را صادرات سفالگری لالجین همدان تشکیل داده که این میزان 0.53 درصد از کل صادرات استان را شامل شده است که بدیهی است رقم مذکور با توجه به امکانات بالقوه صادراتی که در سفال لالجین سراغ داریم بسیار ناچیز بوده و در صورت برنامه ریزی دقیق و رفع موانع موجود هم رقم کل صادرات استان و هم مبلغ صادرات سفال لالجین و مهم تر از آن سهم سفال در مجموعه صادرات استان افزایش چشمگیری خواهد یافت.

این امکانات در زمینه نقش سفال لالجین در اشتغال استان همدان نیز این نکته گفتنی است که هم اکنون با توجه به میزان شاغلان (شامل همه دست اندرکاران سفال لاله جين) تنها حدود یک درصد از میزان کل اشتغال استان همدان را شاغلان سفال لالجین تشکیل میدهد. تعداد شاغلان در سال ۱۳۷۵ برابر ۴۰۶۷۱۳ نفر بوده است. اما در صورتی که کارگاههای موجود سفالگری لالجین همدان با ظرفیت کامل فعالیت کنند، میزان تولید سالانه به حدود هشتاد و چهار میلیارد ریال افزایش و میزان اشتغال به حدود هفت هزار و پانصد نفر فزونی می یابد.

مجتمع آموزشی، تولیدی و خدماتی لالجین

ضمن آنکه با توجه به بررسی های به عمل آمده ظرفیت بالقوه تولید سفال لالجین و طبعا اشتغال حاصله و مترتب بر چنین ظرفیتی بیش از دو برابر ظرفیت کامل در وضعیت موجود یعنی ۱۶۸ میلیارد ریال تولید سالانه و پانزده هزار نفر شاغل استان آشنایی با مراکز و مؤسسات و تشکیلات مرتبط با سفال لالجین مجتمع آموزشی و تولیدی و خدماتی لالجین است. این مجتمع آموزشی، تولیدی و خدماتی لالجین وابسته به مدیریت صنایع دستی استان همدان که با استفاده از اعتبارات طرح های عمرانی احداث شده است، در سال ۱۳۵۹ و پس از نصب ماشین آلات موردنظر مورد بهره برداری قرار گرفت.

در مجتمع مذکور دستگاه ها و ماشین آلاتی نظیر دو دستگاه فیلتر پرس، پاگمیل و بال میل نصب و افزون بر کوره های برقی، دارای ده دستگاه کوره سنتی بوده و ضمنا چندین چرخ سفالگری نیز برای تولید سفال در محل مجتمع نصب شده است. مجتمع همچنین دارای آزمایشگاه و انبار بوده و در مجاورت آن فروشگاه کوچکی نیز برای عرضه تولیدات صنایع دستی احداث شده است. در حال حاضر بیشترین فعالیت مجتمع، متوجه تولید گل با بهره گیری از دستگاههای فیلتر پرس موجود است و در زمان بررسی، مجتمع فاقد فعالیت تولیدی بود، ضمن آنکه در سال ۱۳۷۶ نیز مجتمع مذکور از لحاظ تولید در حالت نیمه تعطیلی به سر برده است.

مجتمع تولید لعاب فریت

و ذکر این نکته هم ضروری است که در دهه شصت و طی چند سال متوالی در سفالگری لالجین همدان مجتمع تولید لعاب فریت هم صورت می گرفته که اکنون چند سالی است که واحد تولید لعاب تعطیل شده است.

آموزشکده مواد سرامیک لالجین همدان

سازمان صنایع دستی ایران به منظور تربیت نیروی جوان و آشنا با دانش روز سرامیک، در سال ۱۳۷۰ و با همکاری واحد ارتباط با دانشگاه وزارت صنایع اقدام به طراحی دوره کاردانی سرامیک با عنوان «آموزشکده مواد سرامیک لالجین همدان» کرد و با پیش بینی محل های مورد نیاز در مجتمع آموزشی، تولیدی و خدماتی لالجین از بهمن ماه ۱۳۷۲ فعالیت خود را با پذیرش بیست نفر دانشجو که از طریق آزمون سراسری انتخاب شدند، آغاز کرد. که تاکنون پنجاه و نه نفر از دانشجویان پذیرفته شده طی سالهای مختلف از آموزشکده فارغ التحصیل شده اند و هم اکنون نیز در آموزشکده سی و هشت نفر هشت نفر مرد و سی نفر زن مشغول طی دوره کاردانی مواد سرامیک هستند.

نکته قابل تأمل آن است که متأسفانه دروس پیش بینی شده در برنامه بیشتر مناسب برای فعالیتهای صنعتی سرامیک سازی بوده و مسائل و موارد مرتبط با سفال سنتی در برنامه پیش بینی شده جایگاهی ندارد و لذا ضرورت بازنگری در برنامه مذکور از هر حیث واجب است.

شرکت تعاونی سفال سازان لالجین همدان

تا قبل از معرفی شرکت تعاونی مذکور ضرورت دارد تا ابتدا به فعالیتهای شرکت سهامی بان لاله جين که تقریبا تا آغاز فعالیت شرکت تعاونی سفالگری لالجین همدان، عهده دار انجام خدماتی به صنعتگران سفال ساز لالجین بود، اشاره ای داشته باشیم.

1. شرکت سهامی ظروف لالجین در سال ۱۳۱۵

شرکت سهامی ظروف لالجین در سال ۱۳۱۵ هجری شمسی توسط تنی چند از زمین داران لالجین و به منظور کنترل تولید و قیمت فرآورده های سفالی تأسیس شد و شرکت، خود را موظف میدانست تا همه محصولات تولیدی سفال لالجین را خریدرای کند و به فروش رساند. از سال ۱۳۳۵ تغییراتی در نحوه فعالیت و اداره شرکت به وجود آمد و کارگاههای تولیدی، محصولات خود را به طور عمده به واسطه ها می فروختند. شرکت مذکور در پی تغییراتی دیگر و در سال ۱۳۴۷ با مدیریت جدید به کار خود ادامه داد و این امر هم منجر به گسترش ساختمانها و تأسیسات شرکت و هم موجب افزایش محصولات تولیدی آن شد.

2. شرکت سهامی ظروف لالجین در سال ۱۳۵۱

شرکت سهامی ظروف لالجین در سال ۱۳۵۱ باز هم دچار تغییراتی شد و تا سال ۱۳۶۳ که با سی و چهار نفر شاغل به فعالیت خود ادامه داد. اقداماتی را در زمینه برنامه ریزی برای نوع تولیدات و تخصصی کردن تولیدات صنعتگران به وجود آورد. به نحوی که صنعتگران سفالگری لالجین همدان هر یک بر اساس برنامه ریزی به عمل آمده، خط تولید خود را بر اساس نوع یا انواع خاصی از تولیدات که مورد تقاضای بازار بود و از طریق شرکت به آنان انعکاس می یافت، تنظیم کردند. به هر حال شرکت مذکور در سال ۱۳۶۳ به علت اختلافات موجود و ورشکستگی، منحل شد.

3. شرکت تعاونی سفال سازان لالجین در سال ۱۳۶۲

شرکت تعاونی سفال سازان لالجین در سال ۱۳۶۲ شروع به فعالیت کرده و در حال حاضر دارای چهارصد و نود و سه نفر عضو است. از مهم ترین وظایف شرکت تعاونی، تهیه و توزیع مواد اولیه نظیر لعاب و رنگ و مواد مورد نیاز برای تولید لعاب است و همچنین در زمینه تأمین و توزیع سوخت هم فعالیت میکند.

آنچه مسلم است اینکه شرکت تعاونی مذکور نیز موفقیت چندانی نداشته و در عمل نتوانسته است سهم قابل ملاحظه ای در رفع مشکلات موجود و یا تعدیل مسائل سفال سازان لالجین همدان داشته باشد.

مسائل و مشکلات سفالگری لالجین

مسائل و مشکلات سفالگری لالجین همدان و قشر صنعتگران سفال ساز این شهر با مسائل و مشکلات متعددی مواجه است که مهم ترین آنها به شرح زیر است:

1. پایین بودن کیفیت برخی از تولیدات سفالی

پایین بودن کیفیت برخی از تولیدات سفالی که بیشتر به عدم وجود کنترل و نظارت بر تولید و عدم رعایت استانداردهای فنی در مراحل ساخت، لعاب کاری و پخت مربوط می شود.

2. استانداردهای لازم

کارگاههای تولیدی حتی بیشتر کارگاههای دارای مجوز فعالیت، فاقد استانداردهای لازم از نظر نور، شرایط و بهداشت محیط کار است.

3. نوآوری و استفاده از طرح های جدید

بیشتر کارگاههای تولیدی صرفا به تولید محصولاتی با طرح های شناخته شده اقدام می کنند و از نوآوری و استفاده از طرح های جدید در ساخت محصولات کمتر می توان نشانی یافت.

4. کمبود تقاضای مؤثر

با توجه به امکانات وسیع و بالقوه تولید سفال، کمبود تقاضای مؤثر در بازارهای داخلی و نداشتن مشتریان عمده صادراتی از جمله دیگر مشکلات است.

5. لعابهای غیر مرغوب

برخی از کارگاهها از لعابهای غیر مرغوب (بعضا لعابهای سربی) در سفالگری لالجین همدان استفاده میکنند. که میدانیم استفاده از چنین لعابی به ویژه برای محصولاتی که جنبه مصرفی دارد مضر و حتی خطرناک بوده و طبعا از حسن شهرت محصولات سفالی لالجین میکاهد.

6. ارائه خدمات متمرکز

پراکندگی کارگاههای جدید، امکان ارائه خدمات متمرکز از قبیل مواد اولیه مصرفی و حتی بازاریابی و فروش محصولات را با مشکل مواجه ساخته است.

7. صدور محصولات سفالی

از جمله مشکلات موجود، موانعی است که در زمینه صدور محصولات سفالی وجود دارد که باید مرتفع شود.

8. عدم تأمین سوخت مصرفی

عدم تأمین به موقع سوخت مصرفی و مورد نیاز کارگاههای سفال سازی در برخی موارد از دیگر مشکلات موجود است.

9. سرویس های غذاخوری و چای خوری

صنعتگران سفال ساز چندان رغبتی به تولید سرویس های غذاخوری و چای خوری با لعابهای شناخته شده و معروف لالجین از جمله لعاب فیروزه ای از خود نشان نمیدهند. و این امر موجب شده که در لالجین کمتر بتوانیم سراغ سرویس های سفالی با لعابهای شاخص سفالگری لالجین همدان را بگیریم. که طبعا این مهم نه تنها از لحاظ سنتی و فرهنگی بلکه از جنبه بازرگانی نیز حائز اهمیت است. چرا که از تقاضای مؤثر موجود می کاهد.

10. شیوه های قدیمی تولید گل و تهیه لعاب

بسیاری از کارگاهها هنوز هم با شیوه های قدیمی اقدام به تولید گل و تهیه لعاب می کنند. که این امر علاوه بر صرف وقت بیهوده و زائد که نهایتا کاهش تولید را در پی خواهد داشت، از کیفیت محصولات تولیدی هم میکاهد.

پیشنهادها

1. طرح ایجاد شهرک تال سازان لالجین

جهت متمرکز کردن سفالگری لالجین همدان، شرکت شهرکهای صنعتی، «طرح ایجاد شهرک تال سازان لالجین» را تهیه و پس از تمهید مقدمات، به تدریج و برابر با نقشهای اصولی و با رعایت استانداردهای لازم، این پروژه بزرگ و اساسی را در دست اجرا دارد. ولی نظر به محدودیت های اعتباری مقرر شده که شرکت شهرکها در هر مرحله ۱۰ کارگاه سفال سازی را ایجاد و به تدریج به سفال سازان لالجین واگذار کند و بهای آن را دریافت کند. در این رابطه باید اقداماتی به عمل آید که هم سفال سازان از اجرای پروژه مذکور استقبال بیشتری کنند و هم آنکه اعتبارات لازم تخصیص یابد تا عملیات ساختمانی با سرعت بیشتری به انجام رسد.

اجرای این پروژه کار رساندن خدمات به سفال سازان را از هر حیث تسهیل و اجرای برنامه های بازاریابی و فروش و هر نوع برنامه ریزی را نیز به نحو بهتری میسر و مقدور می سازد. توضیح اینکه شهرک سفال سازان لالجین در فاصله حدود چهار کیلومتری مرکز لالجین قرار دارد.

2. نظارت مدیریت صنایع دستی استان همدان

ضرورت دارد تا مدیریت صنایع دستی استان همدان با برخورداری از امکانات قانونی بر کار سفال سازان نظارت لازم را بنماید و از تولید محصولاتی که فاقد حداقل کیفیت لازم است، جلوگیری کند.

3. تقویت شرکت تعاونی سفال سازان لالجین

شرکت تعاونی سفال سازان لالجین می بایست تقویت شود. حالت فراگیر (با عضویت همه سفال سازان) پیدا کند. و سهم لازم را از جهت تهیه و توزیع مواد اولیه بر عهده گیرد و ضمنا نقش فعالی را در زمینه بازاریابی و فروش ایفا کند.

4. طرح های جدید

مدیریت صنایع دستی استان همدان، طرح های جدید را (با توجه با نیازهای روز سفالگری لالجین همدان و سلیقه مشتریان در بازارهای داخلی و خارجی) تهیه و برای تولید در اختیار کارگاههای سفال سازی قرار دهد.

5. برنامه های آموزشکده مواد سرامیک لالجین همدان

برنامه های آموزشکده مواد سرامیک و سفالگری لالجین همدان در راستای آموزش، تولید و بهبود کیفیت سرامیک سنتی و با توجه به آنکه فارغ التحصیلان آن بتوانند در آینده در زمینه افزایش کمی و بهبود کیفی سفال لالجین مؤثر و مفید باشند. و علم و دانش فنی و فن آوری همساز با سفال سازی به این رشته از فعالیتها راه یابد، تنظیم و به اجرا در آید.

6. میدان باباطاهر همدان

نظر به اینکه اجرا و اتمام پروژه ایجاد نمایشگاه و فروشگاه دائمی صنایع دستی همدان که عملیات ساختمانی که در یکی از مناسب ترین مکانهای شهر همدان (میدان باباطاهر) آغاز شده است. می تواند سهم مهمی در بازاریابی و فروش تولیدات صنایع دستی استان همدان و به ویژه محصولات سفال لالجین داشته باشد. لذا ضرورت دارد تا اعتبارات کافی برای اتمام این پروژه در اختیار مدیریت صنایع دستی استان همدان قرار گیرد.

7. صدور محصولات

ضرورت دارد تا مشکلات موجود در زمینه صدور محصولات سفالی برطرف شود تا امکان فروش هر چه بیشتر سفال لالجین در خارج از کشور به نحو گسترده فراهم شود.

برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد شیرکی پیچ به مقالات مرتبط رجوع کنید.