فنون تزیین فلزات : قلمزنی و کنده کاری

فنون تزیین فلزات : قلمزنی و کنده کاری

فنون تزیین فلزات و تزیین روی اشیای فلزی در صنایع دستی و هنر فلزکاری به ویژه با طلا، نقره، برنج و گاهی اوقات هم مس و آلیاژ نیکل سفید به روشهای گوناگونی انجام می شود که مردم آن را قلمزنی می نامند. در جنوب مثلا شیراز، مقصود آن روش کنده کاریست که در کتابهای هنرهای باختری آن را Repousse می نامند و هنرمندان ایرانی آن را منبت کاری یا برجسته کاری و سازنده آن را منبتکار می نامند. منبت کاری یک نوع تغییر شکل نرم فلز است که با قلم های نوک گرد و نیز تیز انجام می شود و از زیر و رو آن را چکش کاری می کنند.

در تهیه مقدمات این کار قلمزن (یا قلمزن منبت) شیئی را که باید روی آن قلمزنی شود با آمیخته ای از قیر و خاکستر گرم پر می کند که پس از خنک شدن سفت می گردد، به طوری که آن را می توان برید و شکل داد، معهذا آن قدر انعطاف دارد که وقتی قلمزن با قلم خود فلز را به عقب می زند راه می دهد. برای اشياء تخت مثل سینی، دوری و غیره یک تخته چوبی به اندازه ظرف مزبور انتخاب و دو و نیم تا پنج سانتیمتر قیر و خاکستر روی آن می کشند و سینی و یا شیئی فلزی را گرم کرده روی آن می چسبانند.

روش فنون تزیین فلزات با استفاده از قلمزنی

در فنون تزیین فلزات و کار که به ترتیب پیش گفته آماده شد، آن را روی کنده چوبی که در اصفهان یعنی مرکز صنایع دستی ایران، خیلی کوتاه است و به زمین فرو رفته است می گذارند. قلمزن کار را با یک تسمه چرمی که دور آن شیئی و زانوانش بسته شده است گیر می دهد و در حالتی که زانو زده است پشت آن قرار می گیرد و آن شیئی را محکم فشار می دهد. وقتی که لازم شود که کار را بردارد زانوی خودش را بلند می کند و بدین ترتیب تسمه شل می شود و در آوردن آن آسان می گردد.

در شیراز این کنده بلندتر است و یک تخته نشیمنی به کنار آن وصل شده است. قلمزن در فنون تزیین فلزات پایش را روی تسمه چرمی گذاشته فشار می دهد و کار را پایین نگه می دارد. و قسمتهایی را که باید آرایش شود نخست با آمیخته ای از گچ و آب و سریش که زود خشک می شود رنگ می کنند. و نقشه و طرح مورد نظر را با مداد روی این زمینه می کشند با پرگار دایره ها را می کشند و روی آن را با فواصل مساوی از حاشیه تقسیم می کنند.

قلمزنی در اصفهان از جمله فنون تزیین فلزات گرانقدر

در اصفهان کارهای زیادی را به صورت انبوه و پشت سرهم با فنون تزیین فلزات انجام می دهند. معمولا نقشه را روی کاغذ کشیده و خطوط اصلی را با سوزن سنبه می کنند. این الگو را روی زمینه آمیخته گچ که در بالا اشاره شد قرار داده و با کیسه خاک زغال روی آن گرد زغال می پاشند. حال قلمزن آماده است که کار خود را با قلم و چکش قلمزنی که یک طرف آن صاف و طرف دیگر نیز است شروع کند. هر نوع طرح یک نوع قلم منبت کاری ویژه خود دارد. قلمهای منبت کاری را از فولاد آبداده (خشکه) می سازند.

پس از این دو عمل فلز باید خشک شده و تافته و یا نرم گردد. پس از اینکه آن را از تخته چسب جدا کردند روی کوره گرم می کنند و در مورد ظروف میان تهی، قیر و آمیخته آن را گرم کرده بیرون می ریزند. اگر قرار باشد نقش آن را برجسته کنند، قسمت های مورد نظر را از پشت با چکش و با قلم خوشه برجسته می کنند. برای روسازی بار دیگر قیر به کار می برند. خطوط اصلی را تصحیح می کنند، با قلم سایه انداز روی آن را سایه می اندازند و زمینه آن را دوباره چکش کاری می کنند تا دانه های یکنواخت داشته باشد این کار با قلمی که آن را قلم «یک تو» می نامند و ته گرد کوچکی دارد انجام می شود، برای دانه های ظریفتر از سنبه استفاده می کنند.

انواع قلم های قلمزنی

قلمهای ویژه دیگر این کار در فنون تزیین فلزات و روسازی یا کار مرسوم عبارتند:

• قلم دوتو که دارای دو دایره هم مرکز (متحدالمرکز) است؛
• قلم درختی که دارای انتهای بیضی است؛
• قلم بادامی که به آن شکل بادام را دارد؛
• و قلم مویی که خطوط موازی مویی و قلم گرسواد كة خطوط متقاطع را علامت گذاری می کند.

اگر قرار باشد قسمتی از آن مشبک شود با قلم نوک تیز (قلم نیم بر) که اندازه های مختلف دارد به شكل خطوط راست یا منحنی در همین مرحله انجام می شود.

سوهانکاری صاف و پرداخت نهایی

در ادامه بار دیگر قیر را بر می دارند و ناهمواری ها (پیلیس) را در فنون تزیین فلزات با سوهانکاری صاف می کنند. قطعه را بار دیگر تابیده و سپس شستشو می دهند. سیم را اغلب با دوده چراغ و نفت یا با گوگرد سیاه می کنند پرداخت آخری رویه نقره نقش های برجسته را درخشان کرده و زمینه آن را سیاه باقی می گذارد تا تضاد داشته باشد.

قلم کندن یا قلم عکسی

در شمال ایران روش دیگری در فنون تزیین فلزات به کار برده می شود کنده کاری را هم به طور کلی قلمزنی می نامند. ولی اگر بخواهیم که واژه درست آن را گفته باشیم باید آن را با قلم کندن نامید که معنی اش کنده کاری با قلم است. در این بخش از کشور فلز در حقیقت به تکه های کوچکی بریده می شود. در اصفهان این نوع کار را قلم عکسی می نامند. در تهران، قم، کاشان و اصفهان اكثر کنده کاران هر دو روش را به کار می برند و اغلب ترکیب این دو روش وقتی به کار می رود که روی سطح قلمزنی شده حکاکی شود تا جزییات خطوط و سایه ها به طرز جالبی مشخص گردد.

در محلهایی که حکاکی می کنند برای برداشتن سواله ها دو روش مختلف را توام می سازند. در شمال کشور مثل تبریز و زنجان و تهران ابزار کنده کاری دسته های چوبی دارد. حکاک قلم را با فشار دادن روی دسته آن به داخل فلز فرو می کند. در مرکز ایران یعنی اصفهان و کاشان ابزار حکاکی شبیه به قلم های منبت کاری است به جز اینکه این ابزار لبه های تیزی دارد که با زاویه ۶۰ درجه بریده شده اند و همیشه روی سنگ سمباده آن را تیز می کنند. حکاک با ضربات مرتبی که با چکش سبک وارد می آورد قلم خود را حرکت می دهد و خطوط نقشه را دنبال می کند.

مشبک سازی

یک نوع دیگر از فنون تزیین فلزات سوراخدار کردن یعنی مشبک یا شبکه سازیست که از مصدر شبک عربی گرفته شده است و معنی آن در عربی تورسازی است. این کار اغلب به وسیله حکاک انجام می شود ولی اگر کار به اندازه کافی باشد یک کارشناس یعنی مشبک کار آن را انجام می دهد. در اصفهان و تهران این نوع کارها روی اشیایی همانند عودسوز (مشبک قلعه)، حباب چراغ و گلدان صورت می گیرد.

برای مطالعه در خصوص جواهر سازی، زرگری و نقره کاری به مقاله مربوط به آن مراجعه کنید.