صنایع دستی مراکش : یادگارهایی از شمال آفریقا

صنایع دستی مراکش : یادگارهایی از شمال آفریقا

صنایع دستی مراکش یکی از یادگارهایی از شمال آفریقا است که چشمان هر بیننده ای را خیره می کند. کشور مغرب در شمال غربی آفریقا قرار گرفته و دارای ۴۲۰ هزار کیلومتر مربع مساحت می باشد. سلسله جبال أطلس از جنوب غربی به سمت شمال شرقی این کشور امتداد یافته و در حقیقت آن را به دو منطقه ی آب و هوایی به نسبت معتدل و نیز گرم و خشک تقسیم کرده است. در نتیجه قسمت عمده ی شهرها و مراکز فعالیت در حد فاصل سواحل اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه با کو ههای اطلس و دامنه های آن واقع شده است.

گفته می شود که نژاد مردم مغرب مانند کشورهای الجزایر، تونس و لیبی در اصل از مهاجران آسیای صغیر و شرق مدیترانه (فنیقیه) یا سوریه و لبنان امروزی که حدود ۲۵۰۰ سال پیش به آنجا وارد شده و با نژاد سیاه (بومیان آفریقایی) آمیزش یافته اند، تشکیل شده است. نژاد مذکور را رومی ها بربری (Barbari) به معنای بیگانه می نامیدند. جمعیت مراکش حدود ۲۸ میلیون نفر بوده که نزدیک به ۳۵ درصد آن در شهرها زندگی می کنند.

زبان اولیه ی مردم، زبان برتر بوده که امروزه هم در مناطق بیابانی رایج است ولی پس از استقرار اسلام در این کشور، عربی به عنوان زبان رسمی شناخته شد، البته به علت پیوندهای فرهنگی و اقتصادی مغرب با فرانسه، زبان فرانسه در کلیه ی شهرها متداول است.

مراکش پس از استقلال از سلطه ی کشور های اروپایی

مغرب که حدود یک قرن تحت الحمایه ی فرانسه بود، در سال ۱۹۵۶ میلادی به استقلال کامل رسید. حکومت این کشور پادشاهی و رباط پایتخت آن بوده ولی بنادر کازابلانکا  یا دارالبيضاء مهم ترین مرکز خرید صنایع دستی و تجاری مغرب محسوب می شود.

اقتصاد مغرب بیشتر متکی بر کشاورزی و فعالیت های معدنی بوده به طوری که فسفات و سایر مواد کانی، مهم ترین منبع درآمد ارزی و پس از آن، صدور مركبات به علت نزدیکی به بازار مصرف اروپا و صادرات فرش و صنایع دستی مراکش در مرتبه ی سوم قرار دارد. صنعت جهانگردی نیز چهارمین تامین کننده ی ارز این کشور می باشد. البته برخی صنایع جدید نیز در حد تامین نیاز داخلی به طور عمده در بندر کازابلانکا و اطراف آن استقرار یافته است. وجود صنایع دستی مراکش در بافت جامعه ی روستایی این کشور باعث ادامه ی حیات آن گردیده به طوری که حدود پنج میلیون نفر از این بخش زندگی خود را تامین کرده و دولت به طور جدی از آن حمایت می نماید.

صنایع دستی مراکش علاوه بر منشأ بومی از تمدن ژمی و اسلامی (دوره ی تسلط مسلمین بر اسپانیا با آندلس) و بالاخره از هنر آفریقای سیاه تغذیه شده است.

عناصر هنری در صنایع دستی مراکش

به طور کلی تزییناتی که در بناها و صنایع دستی مراکش مشاهده می شود، دارای عناصر هنری عربی می باشد که با عناصر هنر بربر در هم آمیخته است. با این همه می توان گفت که در شهرها و مناطق روستایی در گرایش بسیار متفاوت از جهات فنی و فرهنگی مشاهده می شود. در شهرها به ویژه شهرهای شمالی مانند فاس، تأثیر متقابل فرهنگ آندولس و زندگی شهری مغرب به چشم می خورد به نحوی که شهر فاس را از بسیاری جهات می توان کوردوبای دوم نامید.

اصالت صنایع دستی مراکش که مربوط به قرن هشتم تا پانزدهم میلادی است، در ساختمان خانه ها و حتی باغ ها هنوز هم ادامه دارد. به طوری که این تزیینات در برخی موارد خانه ها را به کاخ ها شبیه ساخته است.

صنایع دستی مراکش را به طور عمده می توان به شرح زیر طبقه بندی نمود:

قالیبافی در صنایع دستی مراکش

به استناد برخی مدارک، سابقه ی قالیبافی در مغرب به قرن های ۱۴ و ۱۵ میلادی می رسد. البته قالی بربر دارای نقش های هندسی و فاقد گره بوده است. در حال حاضر بافت قالی به دو گونه صورت می گیرد:

1. یکی در کارگاه های بزرگ شهرها به شکل تقریبا صنعتی با هدف صادرات که تولیدات مزبور منطبق با تقاضای بازارهای خارجی و مقررات جاری کشور در این باره است. از سال ۱۹۱۹ میلادی یک نوع برچسب تضمین دولتی برای اثبات اصالت و کیفیت قالی های مغرب به پشت آنها الصاق می شود. تولیدات تعاونی ها نیز تحت نظارت بوده و باید دارای شناسنامه باشد.
2. دسته ی دوم، قالی هایی است که توسط صنعتگران در خانه ها و مناطق روستایی تولید شده و فاقد این ویژگی می باشد.

قالی های دسته ی اول دارای مشخصات زیر است:

• پشم مصرفی حتما از بدن دام چیده شده باشد (پشم دباغی نباشد).
• رنگرزی الیاف با مواد گیاهی نظیر نیل، حنا، روناس و یا با مواد حیوانی (قرمزدانه) انجام شده باشد.
• تار و پود هر دو از پشم باشد.
• بافت قالی با دست انجام گرفته و دارای گره باشد.

فرش های تولیدی در رباط

فرش های تولیدی در رباط در میان صنایع دستی مراکش بهترین کیفیت را داشته و دارای طرح های گل و بوته است که از طرح های متداول در آسیای صغیر الهام گرفته و توسط ترک های عثمانی به آنجا انتقال یافته است. این فرش ها دارای زمینه ی قرمز لاکی و یا آجری و ترنج وسط می باشد. در طرح های قالی رباط، تکامل زیادی نسبت به گذشته به چشم می خورد زیرا سابقا ترنج وسط به شکل لوزی و یا مربع ساده بود، امروزه نه تنها ترنج از حالت هندسی و ساده خارج شده بلکه اطراف آن را نیز گل ها و پرندگان احاطه کرده است. حاشیه نیز به صورت نوارهای متعدد و موازی گاهی با آشکال هشت ضلعی رنگارنگ مشاهده می شود. طرح بوته و برگ ها از عناصر غنی کننده بوده و مجموعه ی این طرح را گاهی با نام باغ ایرانی می شناسند که درختان گوناگون، خیابان کشی منظم و جوی آبی نیز در وسط آن جریان دارد.

نوع گرهی بکار رفته در فرش های تولیدی رباط از نوع متقارن، به اصطلاح ترکی است. مراکز عمده ی قالیبافی عبارتند از شهرهای:

• رباط،
• ساله،
• طنجه،
• فاس،
• و مراکش.

میزان فرش های تولیدی دارای برچسب در سال ۱۹۸۵ میلادی معادل 1.660.000 متر مربع بوده است.

سفال و سفالگری مراکش

ساخت اشیاء سفال و سرامیک در صنایع دستی مراکش مانند بسیاری از نقاط جهان متداول است. بهترین سرامیک در ناحیه یی به نام صافی تولید می گردد. در این ناحیه بیش از ۶۰ کارگاه به طور دایم فعالیت دارند. خاک مصرفی دو نوع است:

1. یکی رس قرمز رنگ که از محل تهیه می شود.
2. دیگری خاک سفید یا کائولن که از فرانسه خریداری می گردد.

عموما ترکیبی از این دو نوع خاک را مورد استفاده قرار می دهند، البته تلاش هایی نیز صورت گرفته تا بتوان از خاک کائولن (Kaolinite) موجود در شهر آقادیر استفاده کرد. لعاب های مصرفی دارای ترکیبات سرب بوده که برای خنثی کردن آن نیاز به ۹۸۰ تا ۱۰۲۰ درجه ی سانتیگراد حرارت است. در حالی که درجه ی پخت اولیه حدود ۹۶۰ درجه بوده و در صورتی که با کائولن مخلوط شود به ۱۰۰۰ درجه می رسد.

برای شکل دادن به گل، هنرمندان صنایع دستی مراکش و سفالگران از چرخ استفاده کرده و یکی از محصولات آنها که به علت تشویق دولت به حفظ معماری سنتی، از رونق کافی برخوردار شده، ساخت سفال سقف به رنگ سبز روشن می باشد. سایر اشیاء نظير حباب چراغ به صورت مشبک، گلدان به صورت کنده کاری و نقاشی و بالاخره انواع ظروف مصرفی نظیر پارچ و لیوان، زیر سیگاری، شمعدان و غیره است. این گونه اشیاء با رنگ های آبی و سفید تزیین یافته ولی امروزه رنگ غالب قرمز و آبی می باشد. سوخت کوره ها از هیزم تامین می گردد.

ویژگی های سفال ها در مراکش

در شهر ریف واقع در شمال کشور، زنان به سفالگری اشتغال داشته و برای این کار بدون استفاده از چرخ و تنها به کمک دست و به صورت فتیله در آوردن گل و چیدن بر روی هم و شکل دادن به آن، اشیاء گوناگونی می سازند. رنگ خاک های مصرفی برحسب لایه های مختلف خاک در معدن، شامل قهوه ایی، قرمز و نخودی می باشد. از این رو برحسب رنگ خاک، جهت تزیین و نقاشی روی اشیاء از رنگ های متفاوتی استفاده می شود.

شهرک سرامیک ساله

مجتمع کارگاه های سرامیک ساله در اولجا با فاصله ی کمی از این شهر قرار گرفته که به صورت شرکت صنایع دستی مراکش اداره می شود. علاوه بر سه کوره ی پخت سرامیک که مخصوص اعضاء تعاونی است، حدود ۴۰۰ کارگاه دیگر نیز هر کدام برای خود دارای کوره ی اختصاصی بوده که همین امر تنوع زیاد محصولات را موجب شده است. خاک رس مصرفی از معدنی در اطراف تهیه می شود که در قسمت زیرین به رنگ قرمز و در قسمت بالاتر به رنگ نخودی است. کوره ها را معمولا با سوخت هیزم شامل شاخ و برگ درخت اکالیپتوس حرارت می دهند.

روی اشیاء ساخته شده با خاک نخودی رنگ را با استفاده از اکسیدهای فلزی، در رنگ های مختلف تزیین می کنند. سطح اشیاء گاه به صورت کنده کاری و در مواردی به شکل برجسته طراحی می شود. نقوش به کار رفته شامل گل و گیاه و نقوش هندسی است. در ناحیه ی بوقيرات در نزدیکی سیاله نیز سرامیک های بسیار زیبایی ساخته می شود که حاصل همکاری مردان و زنان این سامان می باشد. به این نحو که ساخت بدنه از طریق چرخ کاری توسط مردان و تزیینات روی اشیاء به وسیله ی زنان صورت می گیرد. رنگ این گونه تولیدات معمولا زرد روشن است.

شهرک سرامیک فاس

در شهر فاس نیز یک شرکت تعاونی صنایع دستی مراکش میان ۳۶ نفر از صنعتگران ایجاد شده ولی تعداد بی شماری هم مستقلا برای خود کار می کنند. در محل تعاونی، تأسیسات جدید شامل کوره ی برقی، ماشین سنگ شکن، ماشین گل سازی و نیز آسیاب برقی برای تهیه ی لعاب نصب شده است. در این ناحیه علاوه بر ساخت اشیاء گوناگون تزیینی و مصرفی با نقوش سنتی گل و گیاه و استفاده از اکسیدهای فلزی نظیر کبالت و اکسید سرب – هم اعضای تعاونی و هم صنعتگران غیر عضو قسمت عمده یی از فعالیت آن ها روی تولید قطعات سرامیک مربع شکل کوچک جهت تحویل به صنعتگران معرق کار که تعاونی آنان نیز در کنار آنها قرار دارد، متمرکز شده است. در سایر نواحی (عموما در نقاط جنوبی کشور) نیز سرامیک سازی با ویژگی های خاص خود رواج دارد.

کاشی معرق که در اصطلاح محلی به آن زليجا می گویند، در تزیین خانه ها، هتل ها، میادین شهرها و غیره مصرف شده و از مشخصات سبک معماری مغرب است.

سایر رشته های هنرهای مراکش

سایر رشته های عمده ی صنایع دستی مراکش شامل:

• معرق چوب با استفاده از فلز و صدف در شهر اساويرا (Essaouira).
• ساخت اشیاء مسی و برنجی: در شهر مراکش.
• نقره سازی و ملیله ی طلا و نقره: در اساويرا.
• بافت پارچه های پشمی، پنبه یی و زری: در شهر فاس.
• گره چینی چوب: در شهر فاس.

و بالاخره تولید محصولات چرمی نقاشی شده، نقاشی روی چوب، حصیربافی و سبد بافی، گچبری، معرق فلز یا مرصع کاری و سوزن دوزی می باشد.

علاوه بر سازمان های بین المللی صنایع دستی، ارگان دولتی مسئول توسعه ی صنایع دستی، وزارت صنایع دستی و امور اجتماعی است. شرکت های تعاونی تولید و فروش محصولات، شبکه ی اصلی صنایع دستی مراکش را تشکیل داده که برای توسعه ی فعالیت خود از کمک های دولت به شکل تامین محل، تجهیزات و ابزار کار، تسهیلات مالی و بازاریابی استفاده می کنند.

به علاوه در شهرهای عمده ی تولید کننده ی صنایع دستی، مجتمع های خاصی نیز در ساختمان هایی که دارای اعتبار فرهنگی می باشد تأسیس گردیده که صنعتگران برجسته در هر رشته جهت ارایه ی روش های تولید در آنجا متمرکز شده و می توانند در این مراکز اقدام به فروش محصولات خود بنمایند. مراکز مزبور در شهرهای رباط، ساله، مراکش، فاس، کازابلانکا، اوجدا، اقادیر و چند شهر دیگر، عامل عمده یی برای جذب جهانگردان می باشد. در شهر رباط علاوه بر مجتمع یاد شده، یک مرکز احیاء طرح های سنتی و آموزش طراحی و نیز موزه ی صنایع دستی مراکش استقرار دارد.