نخ ابریشم طبیعی و جایگاه آن در صنایع دستی بافتنی

نخ ابریشم طبیعی و جایگاه آن در صنایع دستی بافتنی

نخ ابریشم طبیعی نوعی از الیاف حیوانی است که به وسیله کرم ابریشم کرم صدپا تولید می شود. این کرم که از تخم پروانه ابریشم است از برگ درخت توت تغذیه می کند. به این ترتیب که تخم پروانه در یکی از مراحل دگردیسی به کرم تبدیل می شود. این کرم غده هایی در دهان دارد که مایعی از آنها ترشح می شود. این ترشحات به محض خروج از دهان كرم، منجمد گردیده و چون به صورت پیوسته و لاينقطع از منفذ خیلی باریکی خارج می شود، بعد از انجماد به صورت نخ ابریشم طبیعی ظاهر می شود.

کرم، نخ ابریشم طبیعی را مانند محفظه ای به دور خود می‌تند و در داخل آن قرار می گیرد. بعد از این که خروج مایع و تنیدن تار پایان یافت، پس از مدتی کرم ابریشم که به صورت پروانه درمی آید، پیله را سوراخ می کند و از آن خارج می شود. حال برای اینکه به ابریشم آسیبی نرسد، پروانه ها را به وسیله گرما و یا بخار آب، با دمای ۶۰ درجه، خفه می کنند تا موقع خروج به تارهایی که پیله را تشکیل داده اند صدمه وارد نشود. البته تعدادی از پروانه ها را به منظور تخم گذاری مجدد، زنده نگه می دارند.

نخ ابریشم طبیعی و مصنوعی (ویسکوز)

چنانکه توضیح داده شد، نخ ابریشم طبیعی یکی از الیاف طبیعی است که در طبیعت وجود دارد. البته ابریشم مصنوعی هم تولید می شود. بنابراین الیاف ابریشم رشته های باریک مویی شکلی است که به صورت الیاف طبیعی و مصنوعی وجود دارد. الياف طبیعی ابریشم از به هم پیوستن و یا به هم تابیدن الياف به هنگام جوشاندن پیله های کرم ابریشم به دست می آید. شناسایی الیاف طبیعی از طریق لمس کردن، سوزاندن و یا مشاهده به وسیله میکروسکوپ ممکن است. بوی حاصله از سوزاندن ابریشم طبیعی مانند سوختن مو یا شاخ حیوانات است.

بقچه قلاب دوزی رشت

سجاده سیاه دوزی با نخ ابریشم، قدمت: حدودا ۱۳۰۶ ه.ق، تکنیک دوخت: بخیه ساده

نقش جقه، حاشيه شال، تکنیک دوخت: شلال ساده و دوخت بست رومانی

الیاف ابریشم مصنوعی (ویسکوز) در زیر میکروسکوپ به الیاف نخ ابریشم طبیعی شباهت دارد. با این تفاوت که در برش طولی الیاف مصنوعی، خطوط سایه مانند بسیاری دیده می شود. همچنین الیاف ابریشم مصنوعی کانال های طولی موازی محوری دارد و خطوط روی آن نامنظم است. قطر الياف مصنوعی از قطر الیاف طبیعی بیشتر است. همچنین سطح مسطح این الیاف، گرد یا بیضوی و کناره های آن مضرس است. نخ نیز از به هم پیوستن یا به هم تابیدن این الیاف به دست می آید.

روش ابریشم کشی

برای تهیه نخ ابریشم طبیعی پیله ها را در آب گرم می ریزند و به وسيله دستگاه مخصوص ابریشم کشی، الیاف ابریشم پیوسته را که گاهی بین چهل تا ۱۲۰ متر است به دست می آورند. از این الیاف برای بافتن و یا دوختن انواع صنایع دستی بافتنی استفاده می شود. هر قدر الیاف ابریشم بلندتر باشد، رنگش شفاف تر است. پیله ها را باز می کنند و معمولا هر پانزده تار نخ ظریف پیله به هم تابیده می شود و نخ ابریشم به دست می آید. الیاف ابریشم، هادی حرارت نیست و به علت وجود پروتئین، حرارت را در خود نگه می دارد. به همین خاطر، پوشاك ابریشمی برای زمستان مناسب تر است، ولی به دلیل لطافت و نازکی الیاف و پارچه های سبك و لطيف در تابستان نیز استفاده می شود. .

انواع ابریشم دوزی

ابریشم دوزی یکی از انواع دوخت های تزیینی صنایع دستی است که با نخ ابریشم طبیعی به روی پارچه های گوناگون انجام می شود. بنابراین هر دوختی که با نخ ابریشم تابیده و نتابیده (خامه) با هر نقشی و هر تکنیکی انجام شود و تصویر و یا طرحی را مجسم سازد، ابریشم دوزی نامیده می شود. ابریشم دوزی ها بر اساس نوع دوخت و نمادهای خاص و کاربردهای ویژه از جایگاه والا و تنوع بسیاری برخوردار هستند. ابریشم دوزی های موجود در کشور را می توان به پنج دسته تقسیم کرد:

پیله کرم ابریشم

کرم ابریشم قبل از تنیدن پیله و بعد از دگردیسی

دسته اول

ابریشم دوزی هایی که تمام زمینه پارچه با نخ ابریشم طبیعی و دوخت پر می شود و زمینه پارچه به هیچ وجه قابل رؤیت نیست. در این نوع ابریشم دوزی، زمینه جدیدی پدید می آید که پیام و فرهنگی را به نمایش می گذارد. مانند ابریشم دوزی ممقان تبریز که زمینه پارچه معمولا پارچه دبیت مشکی است و با رنگ های زیبا پر می شود و ویژگی های قومی خاصی را مطرح می سازد که شبیه آن در هیچ نقطه کشور به چشم نمی خورد. همچنین در برخی از ابریشم دوزی های کردهای شمال خراسان، معمولا زمینه اصلی پارچه اصلا قابل رؤیت نیست.

دسته دوم

ابریشم دوزی هایی که بخش کمی از زمینه پارچه قابل رؤیت است، مانند ابریشم دوزی ارومیه، ابریشم دوزی سنگسر (مهدی شهر) سمنان، ابریشم دوزی سیستان (زابل) و اصفهان، همچنین ابریشم دوزی های بیرجند، مشهد، رشت و خرم آباد.

دسته سوم

ابریشم دوزی هایی که به همراه نخ گلابتون و نخ خوس به صورت ترکیبی دوخته می شود و زیبایی خارق العاده ای را به وجود می آورد. این نوع دوخت بیشتر در خراسان، کاشان و یزد کاربرد داشته و معمولا برای تزیینات لباس عروسان، سربندها، روسری های شال ها، لب طاقی ها، حاشیه پرده ها، سفره قندها، ننوها (گاهواره های سنتی)، رویه کفش های زنانه، کلاه نوزاد و لباس های تشریفاتی درباریان و اربابان استفاده می شده است.

دسته چهارم

در این دوخت معمولا زمینه اصلی پارچه با ابریشم دوزی و نقوش گل های اسلیمی و ختایی به صورت افشان، پر می شود. قسمتهایی از زمینه داخلی گلها، بته جقه ها و نقوش سروی، نخ کشی می شود و پس از نخ کشی با انواع شبکه دوزی تزیین می گردد که زیبایی و ظرافت این نمونه از تزیین با نخ ابریشم طبیعی واقعا غیرقابل توصیف است. این نوع ابریشم دوزی ها که به همراه چشمه دوزی، سکمه دوزی و توری گلدوزی انجام می شود پیشینه تاریخی بسیاری دارد و متأسفانه تاریخ دقیق آن را نمی توان حدس زد، اما آنچه مسلم است در آغاز رواج آیین مقدس اسلام که در ایران پوشش و حجاب اهمیت ویژه ای یافت ، این هنر از رونق خاصی برخوردار شد.

استفاده از پوشيه جهت پوشاندن چهره زنان به دلایل مذهبی، اجتماعی و سیاسی و تفكيك زنان و مردان در مجامع، تالارها و مساجد و یا حتی در دربار پادشاهان استفاده از پاروان های شبکه دوزی شده یکی از نمونه های بارز وجود این نوع ابریشم دوزی است. پس از آن تزیینات به روی لباس ها و روبالشی ها و بقچه ها از ابتکاراتی است که هنرمندان به آن دست زده اند. امروزه آباژورها، رومیزی ها، روتختی ها و انواع وسایل کاربردی دیگر از نمونه های بسیار زیبایی هستند که می توان به آنها اشاره کرد. این نوع ابریشم دوزی فقط در بیرجند (مرکز خراسان جنوبی) و اصفهان مشاهده می شود که قدمت نمونه اصفهانی با يك حدس قریب به یقین، به عصر صفوی و مهاجرت هنرمندان از اقصا نقاط کشور به این شهر بازمی گردد. هنرمندان در اصفهان با فراغ بال و در کمال آسایش و رفاه توانستند نوآوری هایی را به این هنر زیبا بیفزایند و نقطه عطفی در این هنر ارزشمند به وجود آورند.

تفاوت این ابریشم دوزی در دو منطقه ذکر شده اصفهان و بیرجند در این است که در بیرجند، هنر ابریشم دوزی و شبکه دوزی فقط با نخ خامه و همیشه با استفاده از نقوش سروی به لحاظ مقدس بودن این نقش به صورت شبکه دوزی ساده انجام می شده است و معمولا هم این نوع تزیین در انحصار جانمازها، سجاده ها، جلدهای قرآن، بقچه ها، و سوزنی های عروسان قرار داشته و به هیچ وجه از ابریشم رنگی نیز استفاده نمی شده و زمینه پارچه و نخ هر دو سفید بوده است. اما در اصفهان گاهی پارچه و نخ ابریشم طبیعی، رنگ های متفاوتی داشته و کاربرد این دوخت تزیینی نیز برای بسیاری از وسایل اعم از رومیزی، روتختی، روبالشی، آباژور و غیره بوده و هست. این درخت در اصفهان با قلاب دوزی تلفیق شده و هنر جدیدی را پدید آورده است.

از آنجا که امروزه دسترسی به نخ ابریشم طبیعی و تهیه آن مشکل است و نخ های وارداتی با تنوع بسیار و ارزان در بازار وجود دارد، در اغلب دوخت ها از نخ های دمسه که استحکام و ثبات رنگ خوبی دارند، استفاده می شود. بنابراین به این نوع دوخت، ابریشم دوزی اطلاق نمی شود و به غلط، اصطلاح گلدوزی باب شده است. اما آنچه مسلم است، هيچ يك از ابریشم دوزی های شاخص کشور را نمی توان با این نخها دوخت. چون هر چقدر هم از نظر کیفیت مرغوب باشد، برق و جلا و دوام ابریشم های طبیعی را نخواهد داشت. زیرا ابریشم های سنتی ایران با استفاده از رنگ دانه های گیاهی از چنان دوام بالایی برخوردار است که در نمونه های قدیمی باقی مانده با اینکه بخشی از پارچه آسیب دیده، قسمت هایی که با نخ ابریشم دوخته شده ، همچنان زیبا و درخشان باقی مانده است.

دسته پنجم

ابریشم دوزی هایی که اساسا در آنها رنگ به کار گرفته نمی شود و موسوم به خامه دوزی (خامک دوزی) است. این نوع ابریشم دوزی ها که معمولا با تغییر جهت دادن دوخت در زمینه پارچه سایه روشن ایجاد می کند و معمولا روی کلاه و پیراهن های مردانه در خراسان جنوبی و منطقه سیستان مورد استفاده قرار می گیرد، چون با نخ ابریشم طبیعی نتابیده به رنگ سفید دوخته می شود، خامک دوزی نامیده می شود. جهت دوخت ها به صورت عمودی و افقی، مورب، جناغی و حصیری است. برای تزیین کلاه ها نیز اشکال گوناگون را به وسیله بخيه و یا شلال ساده ، دوردوزی می کنند. امروزه کلاه حجاج، تقلیدی از همان کلاه هاست که در گذشته، مغان آن را بر سر می گذاشته اند.

تفاوت ابریشم دوزی ها در ایران

طرح های ابریشم دوزی

یکی از ویژگی های سوزن دوزی های ایران (به خصوص ابریشم دوزی ها) تنوع نقش و نگار در آنهاست. همین ویژگی، وجه تمایز ابریشم دوزی های یک منطقه با منطقه دیگر است. به طور مثال، قلاب دوزی و ابریشم دوزی رشت، مشهد و اصفهان هر سه شیوه دوختشان یکی است، یعنی در هر سه منطقه با قلاب و نخ ابریشم طبیعی، دوخت انجام می شود. اما نقوش قلاب دوزی مشهد با ابریشم دوزی و قلاب دوزی اصفهان و رشت کاملا متفاوت است. زیرا هنرمندان هر منطقه با توجه به ابزاری که در محل زندگی شان در دسترس بوده، در پدید آوردن آثار هنری خود دست به ابتکار و خلاقیت زده اند.

علاوه بر موقعیت زیستی و جغرافیایی افراد، وجود امکانات و اوضاع اقتصادی نیز در این امر بی تأثیر نبوده و نیست. به طور مثال قلاب دوزی های مشهد همیشه به روی پارچه های ماهوت با رنگ های سبز پشمی، زرشکی و مشکی و همچنین روی پارچه مخمل ارغوانی و قرمز انجام می شده و از نخ های ابریشم نتابیده با رنگ های ملایم و نقوش بته جقه ای (قهر و آشتی، مادر فرزندی) گیاهان و گل های افشان، جهت تزیین لب طاقيها، والانها، پرده ها، روانداز اسب ها و پرده های خانه های اشرافی و تالارها، روتختی ها، بقچه ها، سوزنیها و غیره استفاده می شده است. در حالی که در رشت از نخ ابریشم طبیعی تابیده با نقوش گیاهی و به صورت لچک ترنجی و گلهای ختایی و برگ های اسلیمی افشان استفاده می شود. و زمینه پارچه، کمتر قابل رؤیت است.

کلاه ابریشم دوزی مردان کرد کلات، مجموعه شخصی نگارنده، قدمت: حدودا ۱۳۱۴ ه.ق، تکنیک دوخت: پر مستقیم فشرده و دوخت بست

ابریشم دوزی ارومیه، رومیزی کوچک به قطر cm ۳۲، اجرای نگارنده، تکنیکهای دوخت: دندان موشی درجه ای، برگ دوطرفه

تفاوت قلاب دوزی و ابریشم دوزی اصفهان

قلاب دوزی و ابریشم دوزی های اصفهان به صورت موضوعی از هم تفکیک می شوند.

• یک دسته از قلاب دوزی ها که به روی پارچه های لطیف نخی و ابریشمی با نخ ابریشم دوخته می شد و معمولا زندگی مردم را در يك مراسم خاص مثلا حنابندان عروس، کوچ عشایر و یا موضوعات بزمی و شکارگاهی، مجالس شاهانه و داستان های ادبی و عرفانی روایت می کرده اند.
• دسته دیگر که به همراه شبکه دوزی، توری گلدوزی و یا سکمه دوزی، زینت گر آباژورها، پرده ها و پاراوان ها، رومیزی ها و… است. که زیبایی خیره کننده این دوخت، شهره جهانی دارد و منحصرا در اصفهان مشاهده می شود.

وجه مشترک قلاب دوزی مشهد، رشت و اصفهان

به طورکلی، وجه مشترک قلاب دوزی مشهد، رشت و اصفهان را شاید فقط در يك چیز می توان دید و آن هم چیزی نیست جز نخ ابریشم طبیعی و عناصر طبیعت که شامل گلهای زیبا و برگ های پیچ در پیچ ختایی است. اما وجه تمایز ابریشم دوزی های این سه شهر در این است که هنرمندان ابریشم دوز هر شهر پس از اینکه به این هنر پرداخته اند، تكنيك های دوختی دیگر را نیز در کنار دوخت اصلی یعنی قلاب دوزی به کار گرفته اند و با توجه به اوضاع زیستی که قبلا بدان اشاره شد، استفاده از عناصر طبیعت و رنگ آمیزی های متنوع و زیبا را در اثر خود به اوج شکوفایی و خلاقیت رسانده اند.

کلاه خامه دوزی (خامک دوزی مردانه) بیرجند، تکنیک های دوخت: زنجیره باز، دندان موشی و ساتن دوزی

ابریشم دوزی ممقان تبریز، رومیزی به قطر cm ۴۰، تکنیکهای دوخت: بست عمودی، برگ دوطرفه، دندان موشی مدور، زنجیره ساده زیگزاگ فشرده و زنجیره ساده

خامه دوزی دمپای شلوار زنانه زابل، مجموعه شخصی نگارنده، تکنیکهای دوختی ساتن دوزی همراه شبکه دوزی

ابریشم دوزی همراه گلابتون دوزی ، ساتن دوزی، ساقه دوزی و دوخت بست

در بیشتر قلاب دوزی ها و ابریشم دوزی های مشهد از نقش جقه در کنار گلها و برگ های ختایی و یا نقش سرو مقدس، گل های چهارپر و هشت پر، برگ های کنگره ای و نقش خورشید استفاده شده است. علاوه بر این، تمامی پرچم های مذهبی با اسماء متبرکه و روانداز مرقد مطهر حضرت رضا(ع) و پرده های زیبای ورودی های حرم مطهر با دوختن آیات به همراه گل های افشان از ویژگی های قلاب دوزی و ابریشم دوزی های این شهر است که نمونه های این پرده ها در خزانه حضرت موجود است و تعداد انگشت شماری از تکه های كوچك تر آنها در موزه فرش آستان قدس رضوی در معرض دید گذاشته شده است.

انحصار گل شاه عباسی در ابریشم دوزی رشت

اما در قلاب دوزی و ابریشم دوزی رشت انحصار از گل شاه عباسی و برگها و گل های ختایی با نقش کوچك ترنجی با گل های افشان، بازوبندی، بندرومی، بته جقه، گل بادامی، سروچه، محرماتی راست وکجا، گل های شاه عباسی و طرحهای اسلیمی استفاده می شود. حال این تنوع نقش و نگار در ابریشم دوزی های ایران، نگارستانی را بنیان نهاده است که هیچ نقطه جهان یارای برابری با آن را ندارد.

ابریشم دوزی های سایر نقاط ایران

ابریشم دوزی های ممقان تبریز و ارومیه، با اینکه هر دو منطقه در شمال غربی کشور هستند، به لحاظ نقش ها با یکدیگر کاملا متفاوت اند و بهتر است بگوییم به غیر از استفاده از نخ ابریشم طبیعی هر کدام ویژگی های خاص خودشان را دارند. همچنان که ابریشم دوزی های سیستان با بلوچستان، کردستان با کاشان، بیرجند با ترکمن صحرا، گرگان با شمال خراسان و غیره ویژگی های متمایزی نسبت به مناطق دیگر دارند که تفسیر نقوش آنها از حوصله این بحث خارج است. فقط اشاره اندکی به این تفاوت ها این نکته را به ذهن متبادر می سازد که تنوع نقش در واقع بیانگر گوناگونی اندیشه، آرزو، رنج، شادی و عشق هنرمندانی است که با پدید آوردن نقشها تاریخ زندگی انسان را در تاروپود پارچه ها به یادگار گذاشته اند. هر يك از عناصر نقش، بیانی است برای احساسات افراد در زندگی انسان دیروز و امروز.

نمونه هایی از ابریشم دوزی با نخ ابریشم

گلابتون دوزی و ابریشم دوزی کاشان، کوسن با دوخت بست

رومیزی با تزیین گل اشرفی و حاشیه ژور پاپیونی و ژور تار عنکبوتی، قدمت: حدودة ۱۳۵۲ه.ش،

جانماز خامه دوزی بیرجند، تکنیک: دندان موشی

خامه دوزی سیستان و بلوچستان

کلاه خامه دوزی نهبندان، قدمت: حدود سال ۱۳۴۲ ه.ش، بخیه ساده و ساتن دوزی

آباژور قلاب دوزی و چشمه دوزی اصفهان، قدمت: حدودا ۱۳۴۰ ه.ش،

رومیزی با ژور دو میله و دوخت تارعنکبوتی، ابعاد: cm ۷۰×۹۰، قدمت: حدودا ۱۳۰۴ ه.ق،

روبالشی گلدوزی شده با نقش پرنده و شاخه گل (ساتن دوزی، ظریف دوزی) روستای درخش، بیرجند، معاصر در این روستا از نقش پرنده و ریز ماهی در سوزن دوزی ها و قالی بافی بسیار استفاده می شود.

کیف پول ابریشم دوزی شده منطقه راز و جرگلان بجنورد، قدمت: حدودا سال ۱۳۱۰ ه. ش،

دستمال ابریشم دوزی (خامه دوزی) با حاشیه منجوق دوزی سرخس، این دوخت متعلق به افغانی های ساکن در این منطقه است، قدمت: حدودا ۱۳۲۰ ه.ش، ابعاد: ۴۰×۴۰ cm،

قسمتی از پرده ابریشم دوزی مشهد و قلاب دوزی مشهد، عکس برگرفته از کتاب Word Textiles,John Gillow&Bryan sentance

عکس برگرفته از کتاب The Encyclopedia of Embroidery Techniques

کلاه ابریشم دوزی با نقش سرو در کله گی و حاشیه، قدمت: حدودا ۱۳۱۰ ش، قوچان، تکنیک ها: پر فشرده مستقیم، دندان موشی، دوخت ترکیبی، دوخت بست و دندان موشی مورب

رو قوری (قلاب دوزی و معرق پارچه) رشت، قدمت: حدودا ۱۳۰۴ ق،

رومیزی گلدوزی شده، سال ۱۳۲۷ ش، مشهد،