نقاشی روی چوب : هنر ماندگار اصفهان

نقاشی روی چوب : هنر ماندگار اصفهان

در دوره صفوی نقاشی روی چوب هم همگام با سایر هنرها رشد و شکوفایی داشت. اما امروزه به دلیل کمبود نمونه هایی از این هنر کمتر به آن پرداخته می شود. بنابراین در این نوشته سعی شده تا با بررسی همین نمونه های اندک به نکات تازه ای دست یابیم. منابع مطالعاتی در این زمینه عبارت اند از:

1. درها و صندوقهای چوبی مقابر بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل؛
2. سقفهای چوبی نقاشی شده در ایوان کاخهای چهل ستون، هشت بهشت و سایر ابنیه تاریخی اصفهان؛
3. فنون مورد استفاده در نقاشی روی چوب و نیز نقوش و نگاره های نمونه های به جای مانده؛
4. عناصر کاربردی نقاشی روی چوب و نگاره های عصر صفوی؛
5. سفرنامه های جهانگردان و اسناد موجود در زمینه هنر نقاشی روی چوب.

نگاهی به پیشینه تاریخی نقاشی روی چوب عصر صفوی

در مبحث نقاشی روی چوب لازم به ذکر است که پس از انتقال پایتخت ایران از قزوین به اصفهان در عصر صفویه و احداث ابنیه باشکوه و باغهای مصفا در این شهر، هنرهای وابسته به معماری نیز رونقی چشمگیر یافت و به منظور هر چه با شکوه تر کردن قصرها و سایر بناها اعم از مذهبی، حکومتی و غیره تزیینات درونی و برونی آنها اهمیت وافر یافت. یکی از هنرهایی که در این روند رشد قابل توجهی یافت، تزیین سطوح چوبی شامل در و پنجره، سقف، مبلمان و غیره بود که در این نوشته سعی شده است هر یک از این اقلام مورد بررسی قرار گیرد.

قبل از پرداختن به موضوع مورد نظر لازم است کلیاتی درباره هنر نقاشی روی چوب و مختصری از پیشینه آن ارائه شود. به علت ناپایداری چوب در طول زمان و به خصوص ناپایداری رنگ روی بستر چوبی، پوسیدگی چوب و عدم دسترسی به نمونه های لازم، کار تحقیق روی آثار ساخته شده از چوب مشکل است. اما آنچه از شواهد و قراین بر می آید، قبل از دوره صفوی اوج هنر نقاشی روی چوب در دوره تیموری (اواخر قرن ۱۵ و اوایل قرن ۱۶ میلادی) بوده است.

در این دوره نقاشی روی چوب در ابعادی گسترده روی درها، به صورت نقاشی های مذهبی بر زمینه های رنگی، انجام می شده، اما به نظر می رسد در دوره صفوی به دلیل پیدایش تنوع در تزیینات مربوط به چوب، از قبیل طرحهای گره چینی با شیشه های الوان، منبت کاری (کنده کاری روی چوب)، خاتم سازی و استفاده از فلزاتی مانند طلا، نقره، فولاد و غیره در پوشش و تزیین در و پنجره های چوبی، از حجم نقاشی روی در و پنجره ها کاسته شد و در اکثر موارد جای خود را به نقاشی روی مبلمان و سقفهای چوبی داد.

منابع مطالعاتی در زمینه منابع قابل رجوع در زمینه نقاشی چوب

منابع قابل رجوع در زمینه نقاشی روی چوب به طور عمده عبارت اند از آثار چوبی به جای مانده از عصر صفوی، مینیاتورهای مکاتب اصفهان و تبریز در دوره صفوی و نظریات جهانگردان و محققین در این زمینه. با توجه به معماری دوره صفوی، مشخص می شود که تزیینات چوبی در تمامی بناها به ویژه بناهای ییلاقی نقش مهمی را بر عهده داشته اند و در این بناها به میزان قابل توجهی از تذهیب و نقاشیهای لاکی روی چوب استفاده می شده است؛ همچنین طرحهای مورد استفاده با سایر هنرها و تزیینات مشابهت و تطابق داشته است.

مروری بر نگاره های این دوره نشان می دهد که تختهای شاهی، مبل یا صندلیها، میزها، حتی چهار پایه های کوچک چوبی که افراد بر آن نشسته اند، درها، چارچوبها و به طور کلی تمامی وسایل چوبی به تصویر کشیده شده، همه پوشیده از نقش و رنگ و تزیینات باشکوهی است. که مبین تکنیک بالای کار نقاشی روی چوب است. رنگهای آبی لاجوردی و نقوش اسلیمی و ختایی و طرحهای تذهیب و تشعیر گونه ای که بر این وسایل چوبی نقش بسته است، زاییده تخیلات نقاش و نگارگر آن دوره نیست، بلکه نشات گرفته از مشاهده او از دنیای واقعی پیرامونش است.

تزیین که منبع اصلی و جان مایه پرفروش ترین صنایع دستی خانگی است تنها سبب لذت چشم یا تفرج ذهن نیست، بلکه مفهومی بسیار عمیق تر دارد؛ ادراک مبهم ولی اساسی هنرمند ایرانی از دنیای اطراف خود با نقوش و اشکال تزیینی و نمادین در قالب اثر هنری نمایان می شود که در دوره صفوی با توجه به مجموع شرایط و عوامل موجود، این ویژگی به بالاترین درجه كمال خود می رسد. بر اساس چنین شواهد و مدارکی می توان نقاشيها و نگاره های دوره صفوی را یکی از منابع مهم مطالعاتی نقاشی روی چوب این دوره به حساب آورد.

1. سقفها و ستونها

کمپفر، جهانگردی که در عصر صفوی به اصفهان سفر کرد، در مورد تزیینات ابنیه و نقاشی روی چوب می نویسد:

سقفها، ستونها، دیوارها، شبکه پنجره ها، آلاچیقها و طاقها همه با دستهای خستگی ناپذیر به افراط تمام تزیین و نقاشی شده است؛ آن هم بیشتر در مایه آبی با طلاکاریهایی در داخل آن.

در حال حاضر نمونه های بسیار کمی از این هنر در ایران باقی مانده است. سقفهای چوبی نقاشی شده دوره صفویه عموما سقف فضاهای بیرونی مثل ایوانها یا سر سقف اطراف حاشیه (شیر سرها) را شامل می شود. عدم استفاده از سقفهای چوبی نقاشی شده در فضاهای داخلی شاید به دلیل وجود سقفهای قوسی شکل در داخل بنا بوده است.

دو نمونه بارز نقاشی روی چوب سقف ایوانهای کاخ چهل ستون و هشت بهشت است. هرچند این سقفها در دوره های بعد کم و بیش مرمت شده است، اما سقف ایوان چهل ستون، به خصوص قسمت میانی ایوان بالای حوض مرمر) کمتر دچار دگرگونی شده است. در سالهای اخیر لایه های مرمتی دوره های متأخر پاکسازی شده تا آنجا که به رنگهای اصلی و ته رنگهای دوره صفوی رسیده است. این سقفها اصولا به صورت کاذب و دو جداره به صورت گره چینی ساخته شده است و در برخی موارد همراه با نقاشی روی چوب از آیینه کاری هم استفاده شده است. در سفرنامه کاره‌ری آمده است:

کمی دورتر از این محوطه میدان نقش جهان ساختمان مکعب شکلی دیده می شود که سه طرف آن باز است. و سقف این ساختمان از چوبهایی ساخته شده که در نهایت صنعت و ظرافت بریده و به طور مخصوص رنگ آمیزی شده است. بیست ستون چوبی نقاشی و منبت کاری شده بسیار ظریف زیر این سقف قرار گرفته است.

گل و بوته ها

گل و بوته ها از جمله نقش مایه های مورد استفاده در نقاشی روی چوب سقفهای دوره صفویه است. این نقش مایه ها که بسیار ساده ارائه شده است، عموما درشت و خشن بوده و قابل مقایسه با نقوش موجود روی درهای چوبی نیست. به نظر می رسد هنرمند صفوی از پرسپکتیو بصری و رنگی آگاه بوده و بنا بر فاصله بین سقف بلند و بیننده، از پردازش ظریف نقوش و ریزه کاریها در سقف پرهیز کرده است. بنابراین، نحوه اجرای این نقوش را نباید با نقاشی روی درهای چوبی مقایسه کرد.

در شیر سرهای ایران چهل ستون بوته های درشت گل که روی زمینه زرد کار شده قابل مشاهده است. از این نوع گلها در تزیین ازاره بنا نیز استفاده شده است. در برخی موارد نقاشی گل و بوته روی زمینه طبیعی چوب به کار رفته و گلهای چهارپر یا پنج پر با رنگ سفید نقاشی شده اند.

رنگ های به کار رفته نقاشی چوب سقف ها

كل رنگ های به کار رفته در زمینه سقفهای مزین به نقاشی روی چوب در دوره صفوی رنگهای قرمز مایل به قهوه ای، آبی لاجوردی، زرد و سبز است که روی این سطوح رنگی، از نقش مایه های گل و برگ استفاده شده است.

2. درها و پنجره ها

پروفسور پوپ در شاهکارهای هنر ایران می نویسد:

«در هنر ایران درها چه در مسجد، چه در قصر، همیشه مورد توجه بوده است و مهم ترین هنرمندان، چه منبت کار، چه نقاش و چه زرگر عالی ترین نمونه هنر خود را در این زمینه به جای گذاشته اند».

تزیین در و پنجره چوبی در این دوره به محل استفاده آنها بستگی داشت. علاوه بر آن، مصالح تزیین و ابتکارات زمان ساخت نیز در کیفیت این نقش و نگارها مؤثر بود. مهم ترین درها متعلق به مساجد، مقابر، آرامگاه های بزرگان، قصرهای حکام و خانه های اشراف بود که در نهایت ظرافت و زیبایی ساخته می شد. معمولا تزیینات روی سطح در و پنجره ها با تزیینات سایر قسمتهای ساختمان نیز مرتبط بود.

به طور کلی در مورد نقاشی روی چوب درهای چوبی دوره صفوی می توان گفت که این نقاشیها بسیار ظریف و به دقت نقاشی روی کاغذ بوده و کاملا متفاوت از نقاشی روی دیوار است. چه بسا در آن زمان درها به عنوان تابلوی نقاشی تلقی می شده و هنرمند تمام تلاش خود را به کار می بسته تا تابلویی نقاشی روی در به وجود آورد؛ کما اینکه مشاهده می کنیم درها دارای حاشیه، لچک و ترنج، جدول بندی، پیچکها و اسلیمیهای بسار ظریف است و بسان تابلویی ظریف جلوه گری می کنند.

سایر هنر ها بر روی در و ها و پنجره ها

چنانچه درها علاوه بر نقاشی دارای تزیینات دیگری مانند منبت کاری، خاتم کاری یا گره چینی بود، هنرمند سعی در بیشتر جلوه دادن آن داشت. به طور مثال زمینه را با گل و برگهای منبت کاری شده رنگ آمیزی می کرد یا با خط کشیهای رنگی در اطراف فرم های گره چینی شده و همچنین ایجاد نقوش گل و برگ در میان فضاهای خالی خاتم کاری، به کار غنای بیشتری می بخشید.

آرتور پوپ معتقد است:

نمونه هایی از ادغام دو تکنیک منبت کاری و نقاشی روی چوب را می توان در شیراز و اصفهان مشاهده کرد.

نمونه دیگری از این کار نیز در مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی قابل ملاحظه است. پروفسور آرتور پوپ با اشاره به چهار در از درهای کاخ چهل ستون که دو تا از آنها از تالار تختگاه به اتاقهای خصوصی و تالار بار عام گشوده می شده که اکنون یکی از آنها در موزه ویکتوریا و آلبرت و دیگری در موزه متروپولیتن نگهداری می شود و در مقابل این دو در که متضمن تصاویر انسان و جانوران است، دو در دیگر دارای نقوش گلهای افسانه ای و پرندگان است، می نویسد:

روی یکی از درهای کاخ چهل ستون نقوش پرندگان و گلهایی مشاهده می شود که به نظر می رسد تحت تأثير نقاشیهای چینی بوده است، چون شاه عباس به هنر چین علاقه مندی نشان می داده است.

شاردن معتقد است پرندگان و گلهای این آثار چندان طبیعی و واقعی ترسیم نشده است و به واسطه علاقه شاه عباس به هنر چین در ایندوره می توان تأثیر هنر چین را در این نقش مایه ها مشاهده کرد.

رنگ ها و طرح های منظره سازیهای در ها

در انواع این منظره سازیها و سایر طرحها و نقاشی روی چوب درها، از رنگ های متفاوتی استفاده می شد. در تصویرسازی باغها، مجالس بزم، شکار و غیره تقریبا انواع طیفهای رنگی به کار می رفته است. اما در تصویر درهایی که مزین به اسلیمی و ختایی است، از رنگ لاجورد یا قرمز به عنوان زمینه کار استفاده می شده و نقوش نیز به رنگ طلایی بوده است.

اندازه های معین و قواره درهای چوبی

درهای چوبی دوره صفوی معمولا دارای اندازه های معین و قواره (استاندارد) بوده است که این قواره با استاندارد عبارت بوده است از :

1. ارتفاع در (به جز درهای ورودی و تشریفاتی) یک گز و سه گره (کمی کمتر از ۱۸۵ سانتیمتر) و به ندرت به دو گره تمام (۲۱۳ سانتیمتر) می رسیده است.
2. پهنای در از پشت چارچوب به ترتیب ۱۴ گره (حدود93.5 سانتیمتر)، یک گز و دو گره (۱۲۰ سانتیمتر) و یک گز و شش گره (۱۵۸ سانتیمتر) بوده و بزرگ ترین اندازه، یک گز و دو گره (۱۷۲ سانتیمتر) بوده است.

به طور کلی درهای ورودی اتاقها، بقعه ها و در و پنجره های مشبک اغلب دو لته متقارن بوده است. سعی بر آن بوده که لته ها زیاد پهن نباشد تا در موقع باز شدن فضای اتاق را نگیرد. هر لت در شامل سه قالب بوده است:

• یک قالب مربع در بالا،
• یک قالب مربع در پایین،
• و یک قالب مستطیل در وسط.

یکی از این نمونه درها که مزین به نقاشی روی چوب است، دری است در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی که بخشهایی از آن هنوز سالم مانده است.

3. تخت شاهی و مبلمان

تختهای شاهی از آثار فاخر دوره صفوی و مزین به تزیینات خاصی از جمله نقاشی روی چوب بوده است. متأسفانه ظاهرا از این گونه آثار نمونه ای در ایران به جای نمانده است. فقط بررسی نگاره های آن دوره مشخص می کند که تختهای شاهی و سایر وسایل چوبی که مکمل چیدمان مجالس رسمی بوده است. از جمله آلاچیقها، تکیه گاههای بالای تخت شاهی، مبل و صندلیهایی که افراد بر آن نشسته اند، عموما دارای سطوح طلاکاری شده ای است که نقوش اسلیمی و ختاییهای رنگی (نقوش برگرفته از طبیعت) بر آن نقش بسته است. طرحها و نقوش روی تکیه گاه تخت شاهی نسبت به سایر قسمتها استادانه تر و مفصل تر بوده است.

هانری رنه دالمانی در سفرنامه خود آورده است که:

مسلما این نقوش از ابتکارات خود آنهاست. این صنعتگران ماهر از مطالعات دقیق و خصوصا از نمونه هایی که طبیعت در دسترس آنها گذاشته است به این ابتکارات نائل شده اند.

با مرور نگاره های دوره های متقدم تر صفوی مشاهده می شود که مبلمان چوبی نقاشی و تزیین شده دوره صفوی نشات گرفته و ادامه کارهای دوره های قبل به ویژه دوره تیموری است. با این تفاوت که در کارهای دوره صفوی طرح و نقشها پیچیده تر و مفصل تر شده است.

نمونه هایی از تختهای شاهی از دوره صفوی در موزه های مسکو

همان طور که قبلا اشاره شد، از مبلمان و تختهای دارای نقاشی روی چوب دوره صفوی اثری در ایران باقی نمانده است. ولی ظاهرة تعدادی از این گونه وسایل در موزه های مسکو وجود دارد. اما اجمالا می توان به نمونه هایی از این آثار از جمله تخت، صندلی، چارپایه، جعبه جواهرات و غیره اشاره کرد که ظاهرا به نقاشیهای لاکی مزین است و مناظری از باغها، درختان و گلها را به تصویر کشیده است. پروفسور آرتور پوپ درباره این آثار معتقد است:

برخی از این نقوش تحت تأثیر هنر اروپایی قرار دارد و مشابه نقوشی است که روی کاشیهای ازاره کلیسای «مریم» و «بيت لحم» در جلفای اصفهان استفاده شده است. رنگهای به کار رفته در این آثار بسیار غنی و متنوع است و هنرمندان با استفاده از تکنیک لاک و الكل کاری سعی در شفافیت بخشیدن به نقوش را داشته اند. در مبلمان صفوی موجود در موزه مسکو رنگ زرد طلایی و قرمز بیشترین رنگ مورد استفاده بوده است. در برخی موارد نقوش بر زمینهای قرمز، سیاه یا طلایی نقاشی شده است که در نقش مایه های اصلی از تمامی رنگها استفاده شده است.

4. صندوقهای چوبی مقابر

نوع دیگری از آثار نقاشی روی چوب و تزیین دوره صفوی صندوقهای پوشش دهنده مقابر آن زمان بوده که در ساخت آن از انواع صنایع دستی روی چوب مانند خاتم کاری، منبت، شبکه بری، معرق و نقاشی استفاده می شده است و میزان تزیینات هر یک نیز متناسب با مقام و شئونات متوفی بوده است. بارزترین نمونه به جای مانده از این آثار در ایران صندوق قبرهای بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی است که در ساخت و پرداخت آنها از ظرافت کاریهای ماهرانه ای مانند گره چینی، منبت، خاتم، مشبک عاج، مینا کاری و از جمله نقاشی روی چوب استفاده شده است.

به این ترتیب که با استفاده از رنگ برخی زمینه های نقوش منبت کاری شده نقاشی و رنگ آمیزی شده است. در قسمتهای گره چینی حاشیه ها و اطراف گره ها نیز خط کشی رنگی شده است تا فرم و نقش گره زیباتر و چشمگیرتر جلوه کند.

مراحل فن اجرا نقاشی روی چوب به  روش های سنتی

فن اجرا نقاشی روی چوب طی دو مرحله کامل می شود:

• اول، بوم سازی و آماده سازی سطح چوب؛
• دوم تهیه لايه تدارکاتی.

به طور کلی، چوب نیز همچون تکیه گاه های دیگر به دلیل ناهمواری، زبری و جاذب بودن، قابلیت این را ندارد که نقاشی مستقیم روی آن انجام گیرد. به همین دلیل در روشهای سنتی، سطح آن را به وسیله لایه های زمینه یا تدارکاتی برای نقاشی آماده می کردند.

مواد مورد استفاده در تهیه لایه تدارکاتی برای نقاشی عبارت بوده است از:

• روغن بزرک

برای جلوگیری از نفوذ رنگ به داخل خلل و فرج چوب، گاه سطح چوب را با روغن بزرک کاملا اشباع می کردند. روغن بزرک ریشه گیاهی دارد و مناسب ترین روغن برای نقاشی روی چوب است. ولی قابلیت خشک شدن آن خیلی کم است که اگر همراه با روغن خشک کننده مصرف شود، این اشکال نیز برطرف می شود. این روغن برای اشباع و جلا دادن چوب بسیار کاربرد داشته است. لایه تدارکاتی، پس از اشباع با روغن بزرک که به صورت مخلوطی از چسب حیوانی و گچ بود، روی چوب کشیده می شد.

• روغن کمان

روش دیگر این بود که سطح را با سنباده های بسیار ظریف می ساییدند تا خوب هموار شود. بعضی از هنرمندان ابتدا روی سطح چوب را روغن کمان زده و پس از واشور کردن با لعاب سریشم برای از بین بردن چربی روغن کمان، به نقاشی روی آن می پرداختند. روغن کمان نوعی ورنی است که از مخلوط سندروس و روغن بزرک و در مواردی رو غن جلا به دست می آید.

برای تهیه روغن کمان، مخلوط مذکور را حرارت می دهند که هر چه مدت و شدت حرارت بیشتر باشد، روغن به دست آمده تیره تر و خرمایی شده و هرچه، حرارت کمتر باشد، روغن به دست آمده شفاف تر می شود. میزان سندروس نیز در تغییر رنگ روغن مؤثر است. هرچه میزان سندروس بیشتر باشد، رنگ حاصله قرمزتر و هر چه میزان روغن بیشتر باشد، رنگ حاصله روشن تر می شود.

• سفید آب شيخ

این سفید آب از جمله ابداعات شیخ بهایی است. گاه هنرمند روی چوب را با سفید آب شيخ بوم کرده و سپس نقاشی می کرد. به این صورت که روی چوب را خوب صیقل داده و سفید آب سرب مخلوط شده را با بست روی آن می زدند. پس از آنکه قشر سفید رنگ خوب خشک می شد، روی آن را با سنباده ظریف می ساییدند تا کاملا هموار شود. بعضی نقاشان روی این سطح سفید را روغن کمان می زدند و پس از آنکه با لعاب سریشم واشور می کردند، به نقاشی روی چوب مبادرت می کردند. برخی دیگر مستقیما روی همان قشر سفید آب نقاشی می کردند.

رنگ های مورد استفاده در نقاشی روی چوب عموما رنگ دانه های طبیعی و معمولی همان رنگهایی که در نقاشی روی کاغذ مورد استفاده قرار می گرفت، که بایست با مدیومهای لازم مخلوط و به کار می رفت. پس از اتمام نقاشی معمولا سطح کار را با روغن کمان یا روغن جلا پوشش می دادند که معمولا چند لایه روغن روی هم زده می شد.

برای مطالع بیشتر در مورد انواع دار قالی به مقالات مرتبط رجوع کنید.