نگار گری ایرانی : طبیعت نگاری در مکتب ترکمانان تبریز

نگار گری ایرانی : طبیعت نگاری در مکتب ترکمانان تبریز

در نگار گری ایرانی : طبیعت نگاری در مکتب ترکمانان تبریز در پی بررسی عوامل تأثیرگذار بر شکل‌گیری مکتب نگار گری ایرانی و بررسی ویژگی‌های طبیعت‌پردازی در نگاره‌های مکتب نگارگری ترکمانان تبریز هستیم.

پیشینه تاریخی و تحولات سیاسی بستر نگار گری ایرانی در عصر مغول

لازم به ذکر است که در مبحث نگار گری ایرانی وضعیت تاریخی و اجتماعی ازجمله موارد اثرگذار در خرید صنایع دستی و بازار آثار هنری بوده است. قرا یوسف در تعاملات سیاسی روزگار خویش ناچار تا مدت‌ها با سلطان احمد جلایر که مخالف تیمور بود متحد شده بود و هر دو بارها علیه تیمور جنگ کردند (پناهنده شدن این دو نفر به دربار عثمانی در حمله تیمور به قلمرو ایشان، زندانی شدن در زندان سلطان مملوکی مصر که این دو قرارهایی راجع به تقسیم قلمرو با یکدیگر داشتند و این مسائل باعث شد این دو نفر در کنار هم قرار گیرند.) این ارتباط و تعامل بین دو سلسله آل جلایر و قره قویونلوها، در نقل‌وانتقال و آثار فرهنگی نگار گری ایرانی بی‌تأثیر نبوده است، بااینکه سلطان احمد جلایر در جنگ قدرت بازنده اصلی بود و به دست قرایوسف کشته شد، ولی میراث هنری او در حقیقت بین دو فاتح یعنی تیمور و قرایوسف تركمان تقسیم شد و بعدها در انگیزش هنری بین قراقویونلوها مؤثر افتاد.

بعد از مرگ، شاهرخ، جهانشاه علاوه بر آذربایجان به عراق عجم و عرب، نیز دست یافت و در سال ۸۵۷ ه. ق بر اصفهان و فارس مستولی شد. بدین‌سان، شهر شیراز کانون هنری مکتب نگار گری شیراز به دست ترکمانان افتاد و پیربوداق فرزند، جهانشاه حاکم آنجا شد. این شهر در دوره تیموری بین دو تن از شاهزادگان دست‌به‌دست گشت. نخست، اسکندر میرزا فرزند عمر شیخ که کارگاه هنری بزرگی ترتیب داد و هنرمندان بغداد آل جلایر و سایر مناطق را به این جمع فراخواند، و گلچین‌های زیبایی در این کارگاه‌ها به وجود آمد.

ورقه و گلشاه، اثر عبدالمومن خویی، سلجوقی، سده ۶ ه.ق آذربایجان، محل نگهداری کتابخانه طوپقاپی سرای استانبول

نگار گری ایرانی در عصر سران تیموری

بعد از شورش اسکندر میرزا و کشته شدنش به دست لشکر شاهرخ، ابراهیم میرزا تیموری حاکم این خطه، شد، او نیز نگار گری ایرانی اسکندر میرزا را ادامه داد. برخی از هنرمندان به هرات منتقل شدند ولی ابراهیم میرزا توانست تعدادی از هنرمندان را در این شهر برای کارهای هنری نگهدارد. بعد از مرگ شاهرخ و گسترش حملات جهانشاه، این شهر به دست ترکمانان افتاد و پیربوداق حاکم شده و در جریان این هنرپروری قرار گرفت و آثاری زیبایی ارائه شد.

جهانشاه با ادامه حملات به قلمرو تیموری، در سال ۸۶۱ ه. ق وارد هرات شد و مدت ۶ ماه بر خراسان حکومت کرد. در این اوضاع سیاسی مغشوش، تعدادی از هنرمندان هرات راهی شیراز و دربار پیربوداق شدند. برخی نگاره‌های بازمانده نشان از تأثیر هرات بر نگاره‌های این دوره دارد و بدین ترتیب سبک و شیوه هرات بر مکتب شیراز تأثیر گذاشت. بعد از شورش پیربوداق علیه پدر و انتقال وی به بغداد، دوباره در جریان هنری بغداد قرار گرفت و به حمایت از هنر نگار گری ایرانی پرداخت.

از طرفی برخی از فرمانروایان ترکمانان قره قویونلو و آق قویونلوها خود نیز دارای طبع هنری بودند یا در حمایت از کتاب‌آرایی و دیگر هنرها می‌کوشیدند. در میان ترکمانان قره قویونلو جهانشاه و پیربوداق، از حامیان اصلی بودند و در میان آق قویونلوها اوزون حسن و دو پسرش خلیل و یعقوب میرزا در حمایت از هنرهای کتاب‌آرایی می‌کوشیدند.

نقش ادبیات فارسی در فرهنگ و هنر دوره تیموری

فرمانروایان قره قویونلو به ادب فارسی اظهار علاقه کرده و منشیان زبردست فارسی‌گوی و مورخان و ادبای بزرگ و شاعران استاد را در دربار خود گردآوردند؛ جهانشاه که پادشاهی مقتدر و فاتحی قهار بود، دیوانی به دو زبان ترکی و فارسی دارد و در شعر به «حقیقی» تخلص می‌کرد و به شاعر نامی آن دوره «جامی» ارادت داشت و دیوان خود را نزد وی فرستاد و جامی وی را ستود و او را «شاه حقیقی» نامید. پسر وی پیربوداق هم شعر می‌گفت و در اشعارش «بوداق» تخلص می‌کرد. همچنین از شاهزادگان بزرگ در حمایت از نگار گری ایرانی به شمار می‌رود. در میان شاهزاده خانم‌های قره قویونلو کسانی چون دختران اسکندر میرزا به نام آرایش بیگم و شاه سرای بیگم به فارسی شعر می‌سروده‌اند.

دربار آق قویونلوها هم مرکز بزرگ هنرپروری و تجمع دانشمندان بزرگی بود. از دانشمندان این دوره مولانا علی قوشچی است که نخست در رصدخانه الغ‌بیگ بود و بعد به دربار اوزون حسن وارد شد. دیگری عبدالحی نیشابوری، خوشنویس و منشی دیوان بوسعید تیموری بود و پس از پیروزی اوزون حسن برابر ابوسعید در ظل عنایت او قرار گرفت. دربار خلیل نیز میعادگاه سخن‌سرایان بزرگ بود و شاعرانی چون بابا فغانی، اهلی شیرازی و امیر همایون در آنجا گرد آمده بودند. عبدالرحمن جامی نیز موردعنایت يعقوب بیگ بود و مزایای زیادی از طرف وی برای جامی فرستاده می‌شد، جامی نیز منظومه سلامان و ابسال را به نام يعقوب سرود.

فیل‌ها، منافع الحيوان، ایلخانی، ۶۹۸ ه.ق، مراغه، محل نگهداری کتابخانه مورگان نیویورک

اوج هنر درباری ترکمانان

يعقوب در تبریز حامی بزرگ کتاب‌آرایی بود و درباری بسیار باشکوه و مراکز هنری نگار گری ایرانی مجهزی داشت و هنرمندان زیادی نیز در این کارها مشغول بودند. از هنرمندان این کارگاه می‌توان شیخی یعقوبی، درویش محمد و نقاش جوان و هنرمند برجسته سلطان محمد تبریزی و محمد سیاه‌قلم و… را نام برد، نگار گری این دوره را می‌توان اوج هنر درباری ترکمانان انگاشت. از این دوره آثار تاریخی برجای نمانده است، ولی بر اساس نوشته ونیزیان و مورخان آن دوره می‌توان از کاخ «هشت‌بهشت» که در دوره اوزون حسن ساخته‌شده بود و در آن دیوارنگاره‌های بس زیبا از مجالس رزم و بزم اوزون حسن کشیده شده بود، نام برد. این آثار تا دوره اسماعیل میرزای صفوی باقی بود. سلطان یعقوب خود شعر می‌سروده و گلچینی به نام «دیوان یعقوبی» داشته است.

مکتب ترکمان سه کانون برجسته هنری داشته، تبریز، شیراز و اصفهان و در دو مقطع، روند گسترش و ساماندهی هنر کتاب‌آرایی را از دوره آل جلایر و تیموریان به بعد ادامه داد.

طبیعت‌پردازی تا پیش از دوره ترکمانان تبریز

طبیعت در نگار گری ایرانی همواره رکن اصلی نظام سازمان‌دهی تصویر و مبانی زیباشناسی آن بوده است. طبیعت در مکاتب مختلف نگارگری گاهی تنها زمینه‌ای برای بیان داستان و زمینه عملکرد عناصر داستان بوده و در درجه دوم اهمیت قرار می‌گرفت و گاهی نیز طبیعت بر داستان و پیکره تفوق می‌یافت و داستان بهانه‌ای برای هنرنمایی هنرمند در طبیعت سازی می‌شد. مکتب ترکمان تبریز نیز مکتبی بود که طبیعت در آن عنصر اصلی نگاره به شمار می‌رود. برای دست یافتن به ویژگی‌های طبیعت نگاری این دوره لازم است که به‌صورت اجمالی طبیعت نگاری مکاتب قبل از این دوره بررسی شود.

روند تأثیرات نقاشی چینی در نگار گری پایان سده ۸ ه.ق

در این مقطع چینی با خالص‌ترین فرم آن ظاهر می‌شود. حیوانات و گیاهان به شیوه طبیعت‌گرایانه اجرا می‌شوند. گیاهان به‌عنوان پرکننده فضا نیستند، بلکه به خارج کادر تصویر کشیده می‌شوند. با ادامه روند تأثیرات نقاشی چینی در نگار گری ایرانی اواخر این دوره، نقش منظره اهمیت پیدا می‌کند و عناصر طبیعی مانند شکل کوه، تنه گره‌دار درختان، شکل ابرها، شکل پولکی و کاکل‌دار آب، اشکال قراردادی آتش و دود، شکل حیوانات افسانه‌ای اژدها و سیمرغ دارای ریشه چینی هستند.

در پایان سده ۸ ه.ق هنرمند نگارگری با رقم جنید در بخش غربی (تبریز و بغداد) فصل جدیدی در منظره سازی تصاویر نسخه‌های خطی گشوده و درک نوینی از فضا ارائه می‌دهد. به‌این‌ترتیب که با استفاده از پرسپکتیو آزاد چینی و افزودن آن به عوامل تزیینی گذشته به افق بازتری دست‌یافته و به‌جای پلان‌های مرسوم خطی منطبق بر یکدیگر، پلان‌های مورب را پشت سرهم قرار می‌دهد و نیز با کوچک کردن ابعاد نقوش انسانی بر عظمت طبیعت می‌افزاید. تبدیل صخره‌ها به اشکال غریب انسانی و حیوانی، بالا بردن خط افق به سمت بالای صفحه، شکست کادر تصویر به‌وسیله عناصری از طبیعت، استفاده از سفیدی کاغذ در نقش فضای باز و تشعیر به‌عنوان نوعی از تصویرگری از ابداعات دوره جلایری در طبیعت‌پردازی است. تمایل به نمایش شاعرانه و عارفانه طبیعت در نگار گری ایرانی این دوره دیده می‌شود.

کشته شدن گرگ شاخ‌دار توسط بهرام گور، شاهنامه ایلخانی ۷۱۰ه.ق ، محل نگهداری موزه هنر دانشگاه هاروارد آمریکا

قرن نهم هجری قمری مکتب نگارگری هرات

در قرن نهم هجری قمری مکتب نگارگری هرات تیموری فعال می‌شود. نقاشی از طرفی بانفوذ تازه نقاشی چینی عهد مینگ روبه‌رو می‌شود و از سوی دیگر، ادامه شیوه غرب و آثار جنید و معاصرانش در تبریز و بغداد را شاهدیم و تقریباً تمام ویژگی‌های طبیعت سازی جلایری را به ارث می‌برند. همچنین از شیوه نگار گری ایرانی شیراز نیز بهره می‌جویند. تپه‌ها با شیب ملایم به‌طور پراکنده از گل و گیاه پوشیده شده است. نقاشان به نمایش دنیای طبیعی علاقه بیشتری دارند، به‌طوری‌که طبیعت نقشی دراماتیک را ایفا می‌کند. صخره‌های اسفنجی با رنگ‌های غنی رنگ‌آمیزی می‌شود و در نشان دادن نوع درختان دقت زیادی شده است.

و اما با تسلط ترکمانان بر بخش غربی ایران شاهد ظهور برخی ویژگی‌های در نمایش طبیعت در نگار گری ایرانی هستیم. در شیراز تحت سلطه ترکمانان، توجه کمی به طبیعت می‌شود و تصاویر طبیعت در درجه دوم اهمیت قرار می‌گیرد و صرفاً برای پر کردن فضای نگاره به‌ویژه زمینه آن مورداستفاده است و به جنبه روایی داستان بیشتر توجه می‌شود. تپه‌ها بسیار ساده و با دو یا چند منحنی نشان داده‌شده و شکل صخره‌ها به‌صورت اسفنجی است که لبه آن‌ها را به‌صورت دندانه‌ای قلم‌گیری کرده‌اند. ابرها، به‌صورت توده بزرگ و فشرده اسفنجی رسم می‌شوند و فضاسازی ساده و قرینه‌ای را در نگاره‌ها شاهد هستیم.

طبیعت‌پردازی در مکتب نگارگری ترکمانان تبریز

طبیعت ارائه شده در آثار این مکتب، تجسم فضای خیالی و شاعرانه ادبیات در قالب نگار گری ایرانی است. همین امر به عناصر طبیعی نگاره‌ها حالتی رازگونه بخشیده؛ باآنکه عناصر طبیعی در این نگاره‌ها همواره نمادین نیستند، بدون آشنایی با فضای رازآلود طبیعت در ادبیات عرفانی و نیز توجه به سنت‌های دیرپای بیان تصویری نگارگری نمی‌توان به عمق این نگاره‌ها راه یافت. مثلاً باآنکه درختان در مقایسه با مکاتب پیشین شکلی طبیعی‌تر دارند، همچنان بر مبنای هندسه‌ای پنهان سامان‌یافته‌اند.

«بهرام گور در کوشک زرد» شیخی، خمسه نظامی، ۸۸۶-۹۱۰ ..ق، تبریز، موزه توپقاپو سرای استانبول،

نگارگر در طراحی نظام شکلی، درختان و تنه‌های اصلی و سپس برگ‌ها و شکوفه‌ها را به نحوی سازمان‌دهی کرده است که هم ضرباهنگی یکدست داشته باشند و هم اشکال منفی مطلوبی در کنار اشکال مثبت پدید آید و هم‌شکل درخت تابع هندسه دورانی بته‌جقه است. ترکیب بته‌جقه‌ای در طرح سروهای کوهی آشکارتر و در طرح سایر درختان نهان‌تر است.

گرایش به‌نوعی واقع‌نمایی در مکتب ترکمانان تبریز

گوناگونی بافت ها، گرایش به‌نوعی واقع‌نمایی و دقت در تفاوت گل‌ها و بوته‌های مختلفی که در طبیعت وجود دارد، انواع درختان و درختچه‌ها مانند سرو، صنوبر، کاج، سروهای کوهی و درختچه‌های پرشکوفه حتی درختچه‌های خشک، از مشخصه‌های این مکتب است. در نگاره‌های این دوره شاهد بسط و گسترش و فراتر رفتن تصویر از محدوده کادرشان هستیم که نوعی ارتباط میان فضای داخل و خارج نگاره و ارتباط میان عالم خیال و درون نگارگر با جهان خارج برقرارشده است، این فضا بندی شبیه نگاره‌های چینی است که طبیعت را در یک فضای خلأ مانند نشان می‌دهد، با این تفاوت که طبیعت در این نگاره‌ها بدون تکیه‌گاه و به‌صورت شناور ارائه شده است.

خط کناره همیشه حفظ‌شده است، سفیدی کاغذ نقش فضای باز را ایفا می‌کند، ولی به‌وسیله قراردادی غیربومی این قسمت مانند نقاشی‌های چینی سفید باقی‌مانده است، درحالی‌که قسمت‌های داخلی خطوط کادر، آسمان به رنگ طلایی و آبی است. در این نگاره‌ها شکست کادر تصویر با عناصری چون کوه، صخره‌ها یا بوته یا درخت صورت می‌گیرد. قاب نگاره‌ها نسبت به قبل کشیده‌تر و در جهت بالا و عمود نشان داده‌شده‌اند. نگارگران ترکمان با رعایت تناسب در اندازه و فاصله میان اجزای تصویر چون پیکره‌ها، اجزای معماری، جزییات منظره و… همه‌چیز را و درنهایت هماهنگی و دقت در فضای تنگ و ریز نگاره‌های خود جای‌داده‌اند.

جنگ اسفندیار با گرگ‌ها، شاهنامه بایسنقری، هرات، ۸۳۳ ه.ق محل نگهداری کتابخانه کاخ گلستان تهران

نبرد حضرت علی با اژدها، فرهاد، خاوران نامه، ۸۸۱ ه.ق، شیراز، موزه هنرهای تزیینی تهران

اهمیت بیشتر به عناصر آسمانی

در نگار گری ایرانی مکتب ترکمانان تبریز سطح دشت را چمن‌زارهایی وسیع پرکرده است و بوته‌های پرپشت و کومه‌ای در فضای این دشت‌ها با گونه‌هایی متنوع، پراکنده و در زمینه سبز تیره جلوه گری می‌کنند. گل‌های زنبق با ساقه‌ای ظریف و برگه‌ای شمشیری بلند و گل ختمی با برگ‌هایی درشت و شکوفه‌های خوشه‌ای روی تنه ساقه‌ها با کشیدگی بیشتری نمایش داده‌شده‌اند. اندازه شکوفه‌ها و گل‌ها در دوره ترکمان بزرگ‌تر از دوره‌های قبل طراحی و نمایش داده‌شده‌اند. هنرمند نگارگر ترکمان تبریز، سطح چمنزار را با استفاده از پرداز نقطه‌ای و خطوط ظریف پرداز، ساخت‌وساز کرده و سطح چمنزار و گل‌ها را مخملی کرده است.

معمولاً برای این‌که به عناصر آسمانی اهمیت بیشتری بدهند، آسمان را فراخ‌تر و بارنگ‌های طلایی و لاجوردی نمایش می‌دهند. در نگاره «خسرو در کنار در کاخ شیرین» به دلیل حضور درختان بلند و نمایش عظمت بنا سطح خط افق را پایین آورده‌اند و فضای بیشتری را به آسمان شب داده‌اند و خطوط افق عمدتاً به‌صورت صخره‌ای نمایش داده‌شده‌اند.

نکته دیگر در این نگاره‌ها، قرار گرفتن کوشک‌ها در دامنه تپه‌های رنگارنگ نگاره است. کوشک‌ها در این نگاره‌ها درون کادری هستند که آسمان شب در آن قرار دارد و طبیعت در بیرون از کادر و در روشنایی روز نقاشی شده است.

پویایی القاگر حضور باد

در نگاره‌های این دوره، ابرها به شکل توده‌ای بزرگ با نقوش حلزونی، چنگال دار و شعله سان ترسیم‌شده و با خطوط ظریف قلم‌گیری شده‌اند که امتداد درازشان از پایین به سمت پایین کشیده شده است. ابرهای به نمایش درآمده در نگار گری ایرانی غیرواقعی به نظر می‌رسند. در نگاره‌های متعدد آن نیز شکل مارپیچی و متحرک آن‌ها، نشان از پویایی‌شان داشته و القاگر حضور باد در فضاست. ابرهای سپید و طلایی و شعله سان و سرکش عنصر تزیینی پرقدرتی را به نحو شگفت‌انگیز به نمایش گذاشته‌اند.

شکل‌های آرمانی حیوانات

هنرمندان دوره ترکمان در طراحی حیوانات نیز سعی در نمایش شکل‌هایی آرمانی و زیبا از آن‌ها کرده‌اند. بدین‌صورت که آن‌ها را با تنهای کشیده و ظریف‌تر نشان داده‌اند، به جزییات دقت بیشتری شده است، ساخت‌وساز حیوانات نیز با وسواس زیادی اجراشده است. در یک نمونه از همین تفاوت‌ها در حیوانات در نمایش اسب‌ها، آن‌ها را با اندامی کشیده و پاهایی ظریف نمایش داده‌اند، اما سر آن‌ها نسبت به تناسبات بدنشان کوچک‌تر از حد معمول نشان داده‌شده است. صخره‌ها اغلب بخش مهمی از شکل یکپارچه نگاره را تشکیل می‌دهند.

حاشیه‌های جادویی آن‌ها، خطوط موجی آن‌ها، حرکت‌های موجی شکلشان، حالت مرجانی آن‌ها و رنگ‌های فوق‌العاده و کاملاً غیرواقعی‌شان یکی از اصیل‌ترین خلاقیت‌ها را در ترکیب شکل ظاهری هنرهای تصویری ایجاد می‌کند و بهرنگ‌های آبی تیره، فیروزه‌ای، سبز، سرخ و سفید و غیره هستند. صخره‌ها ازلحاظ طراحی، شکل و رنگ غنی و پویا هستند. این صخره‌های مرجان و تک‌سنگ‌ها در مناظری خیالی حجم دار شده‌اند. کوه‌ها و صخره‌های درهم‌تنیده به شکل حیوان یا انسان درآمده‌اند. و از رنگ‌های غنی و تیره برای رنگ‌بندی صخره‌ها استفاده‌شده است. پرداخت و قلم‌گیری آن‌ها نیز با دقت بیشتری انجام‌شده و به‌جای خطوط شکل ساز، از لکه‌های رنگی برای شکل‌دهی صخره‌ها استفاده‌شده است.

بهرام در گنبد سبز، شیخی، خمسة نظامی، ۸۸۶-۹۱۰ ه.ق تبریز، محفوظ در موزه توپقاپوسرای استانبول

هنرمند از روش خیس در خیس در ساخت‌وساز صخره‌ها سود برده است و همراه با آن برای پرداز از نقطه و خط استفاده کرده است. نگار گری ایرانی این دوره با پرداختن بیشتر به جزییات، محیطی شکوهمند و عالی برای روایت داستان خویش ایجاد کرده است.

اختلاف فاحش در ارائه دو زمان شب و روز

در مکتب ترکمان تبریز با ترکیبات نامتعارفی روبرو هستیم، بدین‌صورت که با اختلاف فاحشی در ارائه دو زمان متفاوت شب و روز در یک‌لحظه، در درون و خارج کادر روبرو هستیم. معمولاً درون کادر را با آسمان آبی لاجوردی شب نشان داده و در بازنمایی روز از رنگ کاغذ یا رنگ طلایی استفاده کرده‌اند و نگارگر فضای خارج را با ادامه دادن لبه‌های صخره‌ها وسعت داده است.

ترکیب‌بندی‌های بزرگ

در این مکتب، ترکیب‌بندی‌های بزرگ‌تری اجرا می‌شود و برخورد جدیدی با طبیعت صورت می‌گیرد. اگر در مکتب ترکمان شیراز، طبیعت در مرحله دوم اهمیت قرار داشت، در اینجا نقش اصلی در فضای نگاره به طبیعت سپرده می‌شود و داستان در مرحله دوم قرارگرفته و بهانه‌ای برای هنرنمایی هنرمند در طبیعت سازی شده است. اهمیت طبیعت ناشی از طبیعت بیابان‌گرد و شاد این اقوام است. در این مرحله طبیعت باحالت پرجنب‌وجوشی ترسیم‌شده است و استفاده از رنگ‌های غنی و پراحساس بر این شور و شعف می‌افزاید که در دوره صفوی تبریز (سلطان محمد) این نوع برخورد به اوج می‌رسد.

این هنرمندان به مدد دستیابی به اصول پیشرفته هنرهای تجسمی و روش‌های هندسی در ترکیب‌بندی به قدرت خارق‌العاده‌ای در تجسم محیط کوهستانی یا نمایاندن بنای کاخ (بیرونی و درونی) در یک فضای نامحدود دست‌یافته‌اند.

تولد اسکندر، خمسه نظامی، ۹۰۵ ه.ق، تبریز، محفوظ در ایندیا آفيس، منبع نگاره از کتاب Persian paintings in India office library

در بررسی نگار گری ایرانی «خسرو مقابل در کاخ شیرین» به سبب تعدد پیکره‌ها، گوناگونی اجزای تصویر، کثرت روابط و تعدد وقایع در نگاره‌ها، ساختار فضای بین سیاه‌تری به وجود آمده است. بدین‌سان با آفریدن ترکیب‌بندی‌های چند لتی، فضا در نگاره‌های ترکمان تنها یک فضای دوبعدی ساده نیست و گاه سه‌بعدی به نظر می‌رسد. درحالی‌که فضای نگاره‌های پیشین تخت و دوبعدی است. در نگاره خسرو و شیرین، گنبد با بیرون آمدن از کادر و در ارتباط قرار گرفتن با فضای بیرون کادر ترکیب‌بندی، ساختار نگاره را به‌هم‌ریخته است.

رویداد اصلی را در کنار رویدادهای فرعی

نگارگران ترکمان تبریز به دلیل بازنمود کامل دنیای پیرامونشان رویداد اصلی را در کنار رویدادهای فرعی و شخصیت‌های اصلی را در کنار شخصیت‌های فرعی قرار داده‌اند. شخصیت‌های اصلی داستان در نگاره‌های ترکمان بزرگ‌تر از شخصیت‌های فرعی داستان نمایش داده‌شده‌اند درحالی‌که در نگاره‌های دوره‌های قبل، شخصیت‌ها در همان اندازه پیکره‌های فرعی نشان داده‌شده‌اند.

نگارگران تبریز خیال‌پردازی قوی‌تری نسبت به مکاتب پیشین خود داشته‌اند. در نگار «خسرو بر در باغ شیرین» بنای طلایی‌رنگ گویی به فرشی با زمینه لاجورد چسبیده است، فرشتگانی که این فرش را به دنبال خود می‌کشند و بالا می‌برند؛ فضایی مقدس و انتزاعی آفریده‌اند. خسرو خود در بیرون این فرش قرارگرفته است و گویی نظاره‌گر این عالم خیالی است. نگارگر در نشان دادن هم‌زمان هر دوعالم ماده و خیال تعمد داشته و برای این کار از تباین فضایی یا فضاهای متباین استفاده کرده است. او عالمی خیالی را تصویر کرده که آکنده از صور عالم مادی است.

در نگاره‌های دوره ترکمان (نسخه خمسه نظامی ۱۵۰۵ م) شاهد رنگ‌هایی به‌مراتب غنی‌تر و درخشان تر هستیم که با افزودن درجات مختلف مشکی به رنگ هایی قدرتمند مانند قرمز، آبی به دست می‌آید. رنگ‌هایی مانند شرابی، یشمی و زرشکی یا فیروزه‌ای، سرمه‌ای و قرمز شنگرفی حاصل این ترکیبات هستند. این ترکیبات رنگی، ترکیبی پرنشاط و پر جنب‌وجوش و سرشار از حیات به نگاره‌ها می‌دهند.

نگاره «فرهاد شیرین و اسبش را بر دوش می کشد»، خمسه نظامی، ۹۰۱ه.ق، تبریز، محفوظ در مجموعه کی پر

خلاصه بحث

اهمیت طبیعت در درجه اول

در نگار گری ایرانی دوره ترکمانان تبریز طبیعت در درجه اول اهمیت قرارگرفته است و نمایش منظره بر انسان برتری یافته و داستان بهانه‌ای برای هنرنمایی هنرمند در طبیعت‌پردازی شده است. تپه‌ها و کوه‌ها، مکانی پر جنب‌وجوش برای زندگی حیوانات و شکار یا سکونت‌گاهی آرام برای مجالس درباری شده است. در مکتب تبریز ترکیب‌بندی‌های بزرگ‌تر و سنجیده‌تر به کار گرفته می‌شود و منظره‌پردازی‌های متنوع و چندگونه وارد آن می‌شود و شیوه‌ای از طراحی رایج یافت که در آن به خط تأكید کمتری شده است. فن رنگ گذاری خیس در خیس در صخره نگاری باب می‌شود.

حجم دار شدن مناظر خیالی

برخی از عناصر و اجزای تصویر به‌ویژه عناصر غیرانسانی مانند حیوانات، صخره‌های اسفنجی و مرجانی، تکه سنگ‌ها، شاخ و برگ درختان در مناظر خیالی حجم دار شده‌اند. به نظر می‌رسد، نگارگر ترکمان به مدد دستیابی به اصول پیشرفته هنرهای تجسمی به قدرت خارق‌العاده‌ای در تجسم محیط کوهستانی و نمایاندن بنای کاخ در یک فضای محدود دست‌یافته است.

پرداختن بیشتر به جزییات

این نگارگران با پرداختن بیشتر به جزییات و ایجاد ترکیب‌بندی شکوهمند و عالی، محیط داستان را غنی‌تر کرده‌اند. هنرمندان ترکمان تقریباً تمامی دستاوردهای مکاتب پیشین نگار گری ایرانی چون جلایری، شیراز و مکتب تبریز دوره ایلخانی را به ارث برده و در نگاره‌های خویش به کار گرفته‌اند. ایشان با دستیابی به اصول پیشرفته هنرهای تجسمی و ترکیب‌بندی‌های رنگی، از تخیل قوی‌تری در نمایش صحنه‌ها برخوردار بودند. حال‌آنکه در دوره پیشین مانند جلایری این خیال‌پردازی کمتر است و هنوز وابستگی به عالم ماده وجود دارد.

ساختار فضایی پیچیده‌تر

به سبب تعدد پیکره‌ها، گوناگونی اجزای تصویر، کثرت روابط و تعدد وقایع در نگاره‌ها نسبت به گذشته، ساختار فضایی پیچیده‌تری به وجود آمده است. بدین‌سان با آفریدن ترکیب‌بندی چند سطحی؛ فضا در نگاره‌های ترکمانی تنها یک فضای دوبعدی ساده نیست و گاه سه‌بعدی به نظر می‌رسد، درحالی‌که در نگاره‌های مکاتب پیشین، فضا به‌نوعی تخت‌تر و دوبعدی است.