قالی و قالی بافی صفویه : پررونق ترین دوره قالیبافی ایران

قالی و قالی بافی صفویه : پررونق ترین دوره قالیبافی ایران

قالی و قالی بافی صفویه : پررونق ترین دوره قالیبافی ایران مقاله ای است که عصر صفوی را به عنوان پررونق ترین دوره قالیبافی ایران در حوزه صنایع دستی و هنر های سنتی معرفی می کند. علت این امر را باید در اقدامات بنیادینی دانست که برای برنامه ریزی و سازماندهی تولید، بهبود کیفیت، نظارت و در مجموع مدیریت صحیح فرش صورت گرفت. در این مقاله ضمن اشاره به تحولات ایجاد شده در زمینه قالی و قالی بافی صفویه که از تهیه مواد اولیه تا ایجاد کارگا ههای بزرگ و متمرکز را در بر می گرفت، ویژگی های قالی های این دوره از جمله طرحهای مورد استفاده، بررسی می شود.

بیشک قالی ایران پر رونق ترین عصر خود را در دوره صفویه گذرانده است و از آن دوران شاهکارهای با ارزشی، مشتمل بر صدها تخته قالی و قالیچه، به جای مانده. که هم اکنون زینت بخش مراکز هنری جهان است. یا در مجموعه های نفیس شخصی و خانوادگی نگهداری می شود.

بررسیهای تاریخی و پژوهشهای انجام شده درباره قالی و قالی بافی صفویه ، مؤید آن است که زیباترین قالی های ایران در زمان شاه تهماسب و به ویژه در دوره شاه عباس بزرگ بافته شده است. و شهرهای تبریز، همدان، کرمان، هرات، کاشان، جوشقان و اصفهان از مهم ترین مراکز قالیبافی ایران بوده است. همچنین به نظر می رسد که قدیمی ترین قالی موجود ایرانی پس از «فرش پازیریک» قالی بافته شده به دست غیاث الدین جامی با طرح لچک ترنج باشد که در اواخر قرن نهم هجری قمری بافته شده است.

درخشش قالی ایران در دوره صفویه

برای آگاهی از آنچه موجب درخشش قالی و قالی بافی صفویه شد، به طوری که این هنر ارزشمند را در عالی ترین سطح مطرح کرد، ضروری است به اقدامات بنیادین انجام شده برای توسعه تولید، بهبود کیفیت، برنامه ریزی و سازماندهی تولید، نظارت و بازبینی و در مجموع مدیریت فرش و نیز ویژگیهای اساسی و مهم قالیهای عصر صفویه به لحاظ طرح و نقشه بپردازیم.

پرورش گوسفندان برای تولید پشم مورد نیاز قالی قالی بافی صفویه

در دوره صفویه با انجام اقداماتی برای آماده سازی مواد اولیه، ابزار کار و تمهید مقدمات تولید و در پی بررسی های دقیق کارشناسی، مناطق مهم تولید پشم مناسب برای بافت قالی، شناسایی و بر این اساس پشم گوسفندان حوالی استان فعلی کرمانشاه فعلی برای بافت قالی های با رجشمارهای پایین تا متوسط و پشم گوسفندان حوالی سبزوار و بخش های دیگری از استان خراسان برای بافت قالی های با رجشمارهای بالا انتخاب می شد. بر همین اساس نیز پرورش گوسفندان در مناطق مذکور برای تولید پشم مورد نیاز انواع قالی تداوم یافت. همچنین برای تولید قالی های ابریشمی و نیز بافت قالیهای زربفت و سیم بفت هم تدارکات لازم صورت پذیرفت.

رنگ و رنگ آمیزی های صفویه

یکی از نکات اساسی در قالی و قالی بافی صفویه که در افزایش کیفیت قالیهای تولیدی بسیار مؤثر بوده است، رنگ و رنگ آمیزی آنهاست. لذا برای تنوع بخشیدن به رنگ و مهم تر از آن ثبات رنگ الیاف مصرفی، به صورت اصولی اقدام شد و رنگرزان و کارگاههایی که تخصص لازم را در رنگرزی خامه و ابریشم با ملونه طبیعی داشتند، به کار گرفته شدند. ضمنا پس از بررسیهای دقیق کارشناسی، گیاهان و مواد معدنی رنگزا شناسایی و نسبت به کاشت، کشت و پرورش یا استخراج رنگ از آنها اقدام شد. همچنین برای بهبود بخشیدن به کیفیت تولیدات، در زمینه اصلاح دار و ابزار و وسایل کار – شانه، قیچی، چاقوی قالیبافی، قلاب، و غیره – تخصص های لازم به کار گرفته شد و حرفه های خاص و در واقع مشاغل جانبی قالیبافی به وجود آمد.

ایجاد کارگاه های بزرگ و متمرکز قالی بافی و تولید قالی در ابعاد بزرگ

در دوره صفویه هنر قالی ایران نه تنها مورد توجه فوق العاده مردم داخل کشور قرار داشت که با استقبال بی سابقه هنردوستان در دیگر ممالک جهان نیز رو به رو شد. و حتی سفارش های قابل ملاحظه ای از سوی دولتها و حکومت های خارجی برای این کالا به ایران می رسید. لذا ضرورت تولید به موقع باکیفیت و تأمین سفارش ها، ایجاب می کرد کارگاه های بزرگ قالیبافی که امکان نظارت مستمر و رعایت جنبه های کیفی بافت را تضمین می کرد، به وجود آید.

برخی صاحب نظران حتی هم اکنون نیز با احداث کارگاه های متمرکز قالیبافی مخالف بوده و آن را مغایر با استقلال کاری و حفظ آرامش کامل هنرمند و ادامه بافت در زمان دلخواه بافنده میدانند. اما در عین حال مزایای پرشمار و متعدد کارگاه های بزرگ را که ضمن امکان استمرار تولید و حفظ کیفیت، بافت قالی های بزرگ و بزرگ پارچه را ممکن می گرداند، نباید نادیده گرفت.

بررسی های به عمل آمده مؤید احداث کارگاههای متعدد و بزرگ و متمرکز قالی بافی در مراکز شهرها بزرگ از جمله در شهرهای اصفهان، کاشان و تبریز در دوره صفویه است. گفتنی است افزایش میزان تقاضاهای داخلی و خارجی برای قالی، از جمله در اندازه های بزرگ تر از قالیچه، باعث شد تا قالی بافی از هنری صرفا ایلیاتی و روستایی به تدریج به هنری فراگیر در سطح کشور تبدیل شود و در شهرها نیز همچون مناطق روستایی و عشایری رونق و رواج یابد.

رونق و رواج طراحی قالی بر اساس نقشه و بر مبنای طرحی از پیش اندیشیده شده

تا پیش از دوره صفویه، تولید قالی به طور عمده به صورت ذهنی یا با الهام از طرح و نقشه قالی دیگری انجام می شد. ولی در عصر صفویه، طراحی قالی و تهیه نقشه به عنوان دستور و راهنمای بافت مورد توجه قرار گرفت. و حتی به صورت حرفه ای مستقل در آمد و هنری فاخر قلمداد شد. بر اساس مستندات موجود، هنرمندانی چون کمال الدین بهزاد هراتی، علیرضا عباسی، میرک و سلطان محمد نقاش از طراحان بزرگ قالی در دوره صفویه بوده اند و حتی طراح قالی مشهور اردبیل را استاد کمال الدین بهزاد هراتی دانسته اند.

جالب توجه است که در طراحی قالی و قالی بافی صفویه و تهیه نقشه در هر مرکز و هر منطقه از مراکز و مناطق شاخص قالی بافی ایران، گلها و گیاهان، پرندگان و حیوانات، عقاید و اعتقادات و سلایق و علایق همان منطقه در قالب نگاره و رنگ مد نظر قرار می گرفت. به گونه ای که حتی هم اکنون نیز به رغم برخی کج سلیقه گی ها، با توجه به نگاره، نقش و رنگ آمیزی هر تخته قالی می توان محل تولید آن را شناسایی کرد.

مدیریت بی نظیر در عرصه تولید و صدور قالی در دوره صفویه

بی شک بخش مهمی از اعتبار و حسن شهرت و درخشش قالی و قالی بافی صفویه، مرهون مدیریت آگاه، دلسوزانه و دقیقی است. که در زمینه تهیه مواد اولیه، ساخت ابزار کار، رنگرزی، طراحی، بافت و تکمیل و نهایتا فروش داخلی و صادرات قالی های دوره صفویه اعمال میشد. چرا که در هیچ یک از مراحل مربوط به تمهید مقدمات کار، تولید و فروش قالی این دوره تکث و کاستی مشاهده نمی شود.

ویژگی های قالی های صفویه از نظر طرح قالی های دوره صفویه را بر اساس طر حهای آن در گروه های زیر طبقه بندی کرده اند:

• طرح ترنج دار

طرح ترنج دار از نخستین طرح هایی است که بر قالی و قالی بافی صفویه منعکس شده است. در این طرح، مرکز ترنج در واقع مرکز قالی است که آن را نشانه ای از آغاز حیات همه موجودات از مبدأ اصلی آفرینش و رجعت آنان به سوی آن یگانه هستی بخش دانسته اند. در قالی معروف اردبیل (مشهور به شیخ صفی) که در سال 946 هجری قمری به دست مقصود کاشانی بافته شده است. این طرح به زیبایی و در حد کمال قابل رؤیت است.

ترنج طلایی رنگ فرش تاریخی اردبیل پوشیده از ترکه های ظریف اسلیمی با شانزده کلاله جانبی محصور شده است که این امر زیبایی خاص و ویژگی ای استثنایی به قالی مذکور بخشیده است. این قالی بی نظیر در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود.

از مشهورترین قالی های ترنج دار دوره صفویه همچنین می توان به قالی ترنج دار «موج دریا» از مجموعه قالی های موجود در موزه صنایع دستی وین (اتریش) و قالی معروف به «چلسی» که به نام خریدارش مشهور شده است و نیز قالی ترنج دار با منظره حیوانات در موزه میلان (ایتالیا) اشاره کرد.

• طرح گلدانی

در این طرح، متن قالي غالبا با شاخه های اسلیمی و ترکه های گلدار یا خطوط هندسی به مساحت های لوزی یا مربع به طریقی تقسیم می شود. که زمینه فرش مشبک و توری مانند به نظر می رسد. در داخل هر یک از این مساحت های کوچک در قالی و قالی بافی صفویه نیز گلدانی مملو از گل یا نقش دسته گلی دیده می شود. طرح گلدانی، غالبا طرحی یک سویه است که ممکن است تصاویری از حیوانات وحشی و شکارچیانی سوار بر اسب نیز بر متن فرش بافته شود. آرتور پوپ، ایران شناس مشهور آمریکایی، عقیده دارد که اصل این طرح از جوشقان است.

• طرح شکارگاه

در قالی و قالی بافی صفویه این سبک معمولا صحنه هایی از شکار و طبیعت را به طرح و نقش آورده است. صاحب نظران تعداد قالی های بافته شده بر اساس این طرح را هجده تخته دانسته اند. قالی معروف به «صحنه شکارگاه» موجود در موزه وین، یکی از شاخص ترین قالی ها با این طرح است. طراح این قالی «سلطان محمد» و محل بافتش کاشان بوده است. در متن قالی نقوش حیواناتی از قبیل شیر، گورخر، و غیره و شکارچیانی که در تعقیب آنها هستند، دیده می شود.

• طرح درخت و بته

در قرن دهم هجری (شانزدهم میلادی) با استفاده از نقش ترنج و تصویر حیوانات و اشکال درختان و بته ها، طرح جدیدی برای بافت قالی ابداع شد که به درخت و بته مشهور شد. برخی قالی های بافته شده در قالی و قالی بافی صفویه، دارای طرحی یک سویه است و برخی دیگر طرحی دوسویه دارد که می توان از هر جهت درختان و بته ها را در راستای دید مشاهده کرد.

کارشناسان عقیده دارند که تمامی قالیهای بافته شده از این طرح، آن هم به گونه یک سویه، در قرون دهم و یازدهم هجری (شانزده و هفدهم میلادی) در شمال غربی ایران و کردستان بافته شده است.

• طرح گلدانی هراتی

شهر هرات، پایتخت دربار تیموریان، اولین مرکز بافت قالی با طرح های گلدار به این سبک بوده است. حاشیه این گونه قالیها با طرحی متمایز از طرح زمینه طراحی شده است که در آن غالبا نقش قوری چای یا سماور، نگاره اصلی و غالب طرح را تشکیل میدهد. بیشتر قالیهای گلدار سبک هراتی فاقد اشکال پرنده و حیوان است.

• طرح باغی

باغ را که با جوی های آب، استخر، گلها و گیاهان و بعضا ماهی ها و اردک های شناور در استخر مشخص می شود. نشانه و سمبلی از بهشت دانسته اند و می دانیم که هنرمندان عصر صفوی در معماری شهر اصفهان، نقش های روی پارچه ها و نیز نگارهها و رنگ های قالی، به ویژه در طرح باغی، به دنبال به تصویر کشیدن بهشت بوده اند.

• طرح سجاده ای (محرابی)

این طرح به طور عمده در اندازه قالیچه ای و با مشخص کردن جهت قبله روی دستبافته، تولید شده و برای به جای آوردن نماز کاربرد داشته است. در این طرح از قالی و قالی بافی صفویه ، نگاره های حیوانی دیده نمی شود و گاه در قسمت بالای طرح، مزین به آیات قرآنی است.

طرح محرابی (جانمازی) با نقشه یک دوم بافته می شود و به عبارت دیگر دارای تقارن چپ و راست است. در این طرح، گل ها و درختان متعدد در حاشیه و بعضا متن قالی بافته می شود تا بر زیبایی آن افزوده شود. قالی های با طرح سجاده ای در دوره صفویه بسیار زیاد بافته شده است.

• طرح قالی های لهستانی (پولنزی)

در بهار سال ۱۹۰۱ میلادی سیگیسموند سوم فرمانروای لهستان به بازرگانی ارمنی به نام موراتو ویتس مأموریت داد تا برای کاخهای سلطنتی لهستان، سفارش بافت هشت تخته قالی نفیس از ابریشم زربفت و سیم بفت را به هنرمندان قالیباف ایران بدهد. که او کاشان را برای تولید این قالیهای نفیس و استثنایی انتخاب کرد. قالی های مذکور که دارای هویت خاص و طرحی ویژه است، هم اکنون در موزه رزیدنتس مونیخ (آلمان) نگهداری می شود.

زیبایی، نفاست، کیفیت منحصر به فرد و طرحهای استثنایی قالی های مذکور باعث شد که از آن پس دربار لهستان مرتب سفارش بافت این گونه قالیها را – که در تاریخ فرش بافی جهان به قالیهای پولنز یا قالیهای لهستانی معروف است – تکرار کند. و از این رهگذر مجموعا سیصد تخته قالی پولنز در شهرهای کاشان، اصفهان و جوشقان در قالی و قالی بافی صفویه زمان شاه عباس و جانشینانش بافته شد.

این قالیها که به طور عمده در ممالک اروپایی نگهداری می شود، از شاهکارهای قالی و قالی بافی صفویه محسوب می شود که کمال ذوق و هنر ایرانیان را در قالیبافی به منصه ظهور رسانده است. گفتنی است که از قالیهای پولنز، چهار تخته در مرقد مطهر حضرت علی علیه السلام و سیزده تخته هم در ایران نگهداری می شود.

برای مطالعه در مورد مباحثی چون:

• آسیب شناسی فرش : تغییر ماهیت وکاربردهای غیرمتعارف؛
• اقتصاد فرش دستباف : حیات فرهنگی ایران؛
• جایگاه فرش در هنر، فرهنگ، اقتصاد و صنعت ایران.

به مقالات مربوطه مراجعه کنید.