سماور ساز پیشه و هنری کاربردی در میان صنایع دستی

سماور ساز پیشه و هنری کاربردی در میان صنایع دستی

سماور ساز پیشه و هنری کاربردی در میان صنایع دستی مقاله ای است که به کارهای یک سماور ساز در حیطه هنر ها و صنایع دستی پرداخته و برخی از ملزومات آن را بیان می کند. سماور ساز یا دواتگر یا رویگر اکثر روی برنج کار می کند ولی گاهی اوقات هم با آلیاژ نیکل و نقره کار می کند که در آن صورت وی را ورشوساز می گوییم. کلمه دواتساز و دواتگر از کلمه کهن نوشت افزاری به نام دوات که ترکیبی از جای مرکب و جای قلم و قلمتراش بوده بدست آمده است.

این قلمدان ها که اغلب روی آن بسیار خوب آرایش و تزیین شده بود جای خود را امروز به خودنویس های غربی داده اند. محصول عمده دواتگر امروزه سماور است و آن ظرفی است که در سده نوزدهم هنگامی که آشامیدن چایی متداول شد از روسیه به ایران آمد.

نوشابه معمولی که پیش از چایی به کار برده می شد قهوه بود، هنوز هم چایخانه را قهوه خانه می گویند. سماور ساز ها هنوز یک نوع قهوه ریزی کوچک درست می کنند و حتی ظرف کوچکتری به نام قهوه جوش می سازند که گاهی اوقات آن را کتری می نامند.

دیگر تولیدات سماور ساز ها

1. منقل

یکی دیگر از محصولات متداول دواتگران یا سماور ساز ها منقل است که در زمستان برای گرم کردن اطاق ها و پختن غذای مختصر از آن استفاده می کنند. بدنه منقل از تعدادی از ورقه های برنجی قلمزده یا ساده تشکیل شده است که به شکل چند ضلعی به هم متصل شده اند و آستر آن آجرهای نسوز است و زیر آن پایه های برنجی قرار دارد.

2. منقل بخاری

یک نوع دیگر منقل دارای پنجره ای روی خاکستر دان است. این را منقل بخاری یا منقل فرنگی می نامند که در واقع بین منقل و اجاق فرنگی است. این منقل فرنگی به بادزدن احتیاج ندارد و آشپزهای بازار معمولا آن را به کار می برند.

3. تاوه یا تابه

سماور ساز ها یک نوع اجاق آشپزی کوچک که با ذغال گرم می شود و به اسم تاوه یا تابه معروف است نیز می سازند.

4. سینی و نعلبکی

محصولاتی که تا حالا نام بردیم محصولاتی است که جزء لوازم خانگی است اما استادی سماور ساز ها در ساختن سینی و نعلبکی های کوچک است که در خانه ها برای کارهای مختلف به کار برده می شود. سینی های نوع بهتر آن قلمکاری با حکاکی می شود یعنی منظره ای روی آن کنده و یا چند خطی روی آن می نویسند. کارهای حکاکی را اغلب صنعتکار دیگری به اسم قلمزن انجام می دهد. گرانترین و قیمتی ترین آنها مرصعات سیم و مس است.

5. آفتابه

از آنجایی که احکام قرآن به مسلمان حکم می کند که پس از اینکه به مستراح می رود خود را خوب بشوید یک نوع ظرف به نام آفتابه در هر آبریزگاه وجود دارد. آفتابه های معمولی را امروز مسگرها می سازند و بهتر از آن را سماور ساز ها ؛ سماور ساز انواع مختلف این آفتابه ها را می سازد و یک دست آن به نام آفتابه لگن معروف است، که در وسط لگن آن – پنجره مشبکی است به نام کفگیر. این آفتابه لگن در موقع شام یا ناهار به کار برده می شود. یک نفر لگن را در یک دست گرفته و با یک دست دیگر آب را از آفتابه روی دست کسی که بخواهد غذا بخورد می ریزد.

سایر فراورده هایی که توسط سماور ساز ساخته می شود عبارتند از گلدان، زیرسیگاری، شیردان، تنگ، قاشق و چنگال.

ابزار های سماورسازان

ابزار سماور ساز ها در واقع همانند ابزار مسگران است. آنها چند سندان ویژه خود دارند که عبارتند از:

1. سندان موش بریده؛
2. سندان شتر گلو؛
3. و یک سندان سنگین تر که در زمین فرو کوبیده اند به نام قلواربوزا؛
4. و سندانی شبیه به آن ولی کوچکتر که سر آن تخت است به نام میخ نیمه؛
5. و یک سندان میان وزنی به نام قلوه ای وسط.

برای این نوع کارها تمام چکش ها خوب پرداخت شده و رویه آنها کمی خمیده است، یکی از این چکش ها سینه دار چهارسو نامیده می شود که روی آن چهارگوش است. دیگری سینه دار تنهاست که روی آن گرد است. و دیگری سینه دار دکمه ای است و آن چکش کوچکی است که نوک آن دکمه ای است.

سایر همکارن دواتگران

زیردست سماور ساز های پرکار اصفهان و سماور سازان معروف بروجرد، صنعتگران دیگری کار می کنند از قبیل سوهانکاران و پرداخت کاران یا فرچه کاران. سوهان کار قطعات ریخته شده مربوط به سماور مانند دسته سماور، شیر سماور، ته سماور (کرسی)، پایه های سماور و بخار کش، دسته آفتابه و سایر چیزهای دیگر را از ریخته گر می خرد. سوهانکار در دکان سماور ساز پشت تخته سوهانکاری نشسته قطعات ریختگی را سوهان کرده و سوراخ های پرچ شده را با مته كمانه مته کرده پرچها را آماده کرده و با حدیده دنده می کند. کاری که بدین ترتیب درست شد به سماور ساز داده می شود.

کوره های سماورسازی

سماور ساز در لحیم نقره دادن بیشتر از مسگر مهارت دارد. او چند کوره بزرگ و کوچک لحیم کاری در دکانش دارد؛ کوچکترین کوره او به صورت بوته ای است که هوای مورد نیاز خود را از دم های پوستی (دمدولی) به همان نوعی که تئوفیلوس شرح داده است، بدست می آورد. برای اینکه چرم دم را تهیه کنند پوست بز را بدون اینکه شکمش را پاره کنند، از دم تا سر بیرون می کشند.

پس از اینکه برای نرم کردن آن را داخل پیه دباغی کردند، انتهای هر چهارپای آن را می بندند و گردن آن را روی لوله در کوره سوار می کنند. شکاف عقب آن را با دو تا چوب دم یا پنجه، که هر کدام ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر طول دارد، مجهز می کنند. این پنجه ها دارای جای شست و انگشت است.

در موقع کار کردن با آن، شاگرد سماور ساز چوب های دم را کاملا باز کرده و در همان زمان هم پوست بز را بالا می برد و بدین ترتیب تا آنجا که می تواند هوا درون آن می کند. پس از اینکه به آخرین حد خود رسید چوب ها را کاملا به هم نزدیک می کند تمام پوست را به طرف سر دم فشار می دهد و بدین طریق هوای داخل آن به سوی کوره می رود. واقعا شگفت انگیز است که چگونه مقدار کمی هوا با مهارت به کوره ای که کارهای مشکل را سماورسازی در آن به مرحله بحرانی رسیده است دیده می شود.

کوره های بزرگتر مجهز به دم فانوسی هستند که همیشه به صورت زوجی کار می کند تا جریان هوا دائمی باشد.

پرداخت سماور

سماور ساز برای پرداخت کار خود دقت زیادی به خرج می دهد و آن را روی چرخ پرداخت که با تسمه کار می کند یا روی کمان انجام می دهد. ابزاری که سماور ساز برای پرداخت به کار می برد شامل رنده های ویژه ای است مثل رنده نیم بر، رنده تخت، و رنده کج و هرجا که بتواند کار خودش را با ماسه تریپولی و گرد اکسید آهن (خاک رس یا گل ماشی) بسیار درخشان می کند. امروز اینکار را به پرداخت کننده ای که دارای ماشین های پرداخت است واگذار می کنند.