لوازم بافت شال: آشنایی با مواد اولیه شال‌بافی کرمان

لوازم بافت شال: آشنایی با مواد اولیه شال‌بافی کرمان

در ساختار لوازم بافت شال از الياف متنوعی استفاده می‌شود که ابریشم، پنبه و پشم مهم‌ترین این الیاف هستند. عمده‌ترین ویژگی الیاف مورداستفاده در صنایع دستی بوم آورد بودن آن‌هاست؛ به‌عبارت‌دیگر تمامي الياف مورداستفاده در منسوجات سنتی مانند شال ترمه کرمان عموماً در همان محل بافت یا از نواحی مجاور تهیه می‌شوند. البته شاید در برخی از منسوجات بومی مناطق مختلف نیز، مواد اولیه از مناطق دیگر حتی سایر کشورها وارد می‌شد که باید تعداد این موارد بسیار اندک و نادر باشد؛ بنابراین می‌توان این پیش‌فرض را قبول کرد که اکثر مواد مورداستفاده در هنرهای سنتی رایج در ایران از همان منطقه قابل تهیه است.

پشم و کرک در لوازم بافت شال

لوازم بافت شال کرمان مواد اولیه خود را از طبیعت کرمان دریافت می‌کند. یکی از مهم‌ترین محاسن و ویژگی‌های شال ترمه کرمان مواد اولیه آن یعنی پشم است؛ به‌عبارت‌دیگر شال ترمه کرمان به شال پشمی معروف است. البته وقتی از پشم ذکر نام می‌کنیم لیفی زمخت و خشن در ذهن متصور می‌شود. این در حالی است که شال کرمان از پشم‌های ظریف و ریزی تحت عنوان کرک بافته می‌شد. امروزه کرک از پشم تفکیک می‌شود و به‌صورت کاملاً مجزا موردبررسی قرار می‌گیرد اما در برخی از اسناد و مدارک قدیم، کرک کرمان هشت عنوان پشم ذکر شده است.

شهرت پشم ایرانی

کرک و پشم کرمان یکی از مرغوب‌ترین کرک و پشم‌های ایران است که از قدیم‌الایام در لوازم بافت شال شهرت جهانی داشته است. طوری که بسیاری از سیاحان عربی مرغوبیت پشم کرمانی را ستوده‌اند. یکی از معروف‌ترین سیاحان غربی تاورنیه است که در عهد صفویه از ایران بازدید کرده و پشم کرمان را یکی از نادرترین پشم‌های جهان دانسته است. وی در بخشی از سفرنامه خود در وصف پشم گوسفندان کرمانی چنین اظهارنظر می‌کند:

صادرات پشم ایران به فرانسه

اما این‌یک قسم کرک بسیار نازک اعلا و پرقیمت بود که من از ایران به پاریس می‌بردم و تا آن‌وقت کرک و پشم به آن خوبی و ظرافت و نظافت در پاریس ندیده بودند. بنابراین بعضی مردمان محترم اهل خبره از من خواهش کردند به‌دقت تحقیق کنم که این پشم‌ها از کجا می‌آیند. در اواخر سنه ۱۶۴۷ در سفر سیم به ایران در اصفهان یکی از زرتشتیان یا پارسیان قدیم را ملاقات کردم که آتش‌پرست هستند، از وضع این پشم از او تحقیقات نمودم، او نمونه‌ای به من نشان داد. معلوم شد که منبع اصلی این قسم پشم ایالت کرمان است که همان کارمانیا قدیم باشد.

نگهداری پشم

در کوه‌های مجاور شهر که به اسم ایالت نامیده می‌شود علف‌هایی می‌روید که این خاصیت به آن‌ها اختصاص دارد، گوسفندهایی که در آن کوه‌ها از ماه ژانویه تامه از علف‌های تازه چرا می‌کنند تمام پشم بدنشان به‌خودی‌خود باز می‌شود و بدن گوسفند را چنان عریان می‌کند که به بره خوک شیر شبیه می‌شوند که پشم بدنشان را با آب جوش پاک‌کرده باشند. به‌طوری‌که ابدا محتاج نمی‌شوند پشم آن‌ها را چنانچه در فرانسه معمول است با قیچی بچینند، پس‌ازآن پشم‌ها را می‌زنند، خشن و درشت آن‌ها از بین می‌رود و کرک لطیف و نازکی باقی می‌ماند که بعد از جمع‌آوری اگر بخواهند به‌جایی حمل‌ونقل کنند باید روی آن آب‌نمک بپاشند که بید نیفتد و فاسد نشود.

نحوه استفاده از پشم‌ها

آن پشم‌ها را ابداً رنگ نمی‌کنند، بالطبيعه رنگشان خرمایی روشن با فلفل نمکی خاکستری است؛ سفیدش بسیار کم یافت می‌شود و خیلی گران‌تر است؛ به جهت اینکه هم نادر است و هم مصرف زیاد دارد، قضات، علما و طلاب همه شال کمر تحت الحنک سفید استعمال می‌کنند، در وقت نماز عمامه را به سر می‌گذارند و غیرازآن موقع، دور گردن می‌پیچند، مثل زنهای فرانسه که شال‌ها را به گردن می‌اندازند.

تمام گبرها در ایالت کرمان متوطن شده و تجارت این پشم متعلق به آن‌هاست که تهیه‌کرده به فروش می‌رسانند. از این پشم شال می‌بافند که در ایران به کمر می‌بندند و یک نوع پارچه لطیف نازکی هم از آن ترتیب می‌دهند که به پارچه ابریشمی شبیه می‌شود. من دو طاقه از آن شال‌های خیلی لطیف اعلا به فرانسه آورده یکی را به ملکه والدہ مرحومه شاه (آن دوطريش) و دیگری را به (مادام لادوشس دورلئان) تقدیم کردم.

نقش اقلیم و جغرافیا دلیل مرغوبیت پشم گوسفندان

در بسیاری از منابع، دلیل مرغوبیت پشم گوسفندان کرمان در بین سایر لوازم بافت شال را به اقلیم و جغرافیای محل نسبت می‌دهند. استاد محمدابراهیم باستانی پاریزی در مقاله «شعر گلنار»، خشکی هوا و کمبود رطوبت را دلیل مرغوبیت پشم گوسفندان کرمانی می‌داند. همان‌طور که مشاهده شد، تاورنیه در دوران صفوی علت این مرغوبیت را نوع تغذیه یا خوراک این گوسفندان می‌داند اما نکته قابل‌توجه نژاد گوسفندان بومی کرمان است که شاید بر سایر عوامل ارجحیت داشته باشد. نژاد گوسفندان کرمانی از نوعی است که کرک و پشم آن‌ها از مرغوبیت بالایی برخوردار است. علاوه بر این، نوعی بز در کرمان زیست می‌کند که در کنار موهای آن کرکی وجود دارد که درخشندگی آن مشابه الياف ابریشم است.

امروزه کاربرد الیاف کرک و پشم کرمان بیشتر به بافت فرش معطوف می‌شود اما متأسفانه بسیاری از این گوسفندان و پشم آن‌ها به صورت‌های مختلف از کشور خارج می‌شوند و کشورهای رقیب ایران در فرش، مانند پاکستان و چین از آن‌ها در تولید فرش‌هایی با طرح ایران استفاده می‌کنند و مرغوبیت فرش خود را با استفاده از پشم ایرانی بالاتر می‌برند درنتیجه بازارهای فرش ایران را دچار رکود می‌کنند. استفاده از پشم به‌عنوان الياف قالی از هزاران سال قبل رایج بوده اما کاربرد این لیف، در منسوجات فاخر و نفیس سلطنتی و لوازم بافت شال چندان سابقه طولانی ندارد.

پشم، در تاریخ نساجی ایران در قالب پارچه از شهرت چندانی برخوردار نبوده است و بیشتر منسوجات فاخر ایرانی از جنس ابریشم و الياف فلزی مانند زری و گلابتون تهیه می‌شدند. شاید شال ترمه ازجمله معدود منسوجاتی باشد که لیف پشم را در تولید پارچه‌ای فاخر و نفیس به کار گرفته است.

ساختار اصلی پشم در بین لوازم بافت شال

پشم به‌عنوان یکی از لوازم بافت شال ازجمله الياف پروتئینی حیوانی است که ساختار اصلی آن از یک نوع پروتئین به نام کراتین تشکیل‌شده است. پشم خام گوسفند، مقادیر زیادی مواد ناخالص از قبیل واکس، عرق بدن حیوان، غبار و خرده‌های گیاهی دارد که بعد از چیدن پشم این مواد باید از پشم جدا شود. ساختار میکروسکوپی پشم از ۴ لایه اصلی تشکیل‌شده است:

1. کیوتیکل یا برون لایه: این بخش همان فلس‌های سطح لیف پشم است و هرقدر این فلس‌ها یکنواخت‌تر و مرتب‌تر باشند پشم مرغوب‌تر است. پشم و کرک گوسفندان کرمانی و کشمیری کیوتیکل بسیار یکنواخت و مرتبی دارد.
2. کورتکس: ۳ قسمت اعظم لیف را ناحیه کورتکس تشکیل می‌دهد و این ناحیه بیش از ۹۰ درصد ماده تشکیل‌دهنده پشم را شامل می‌شود.
3. مدولا: در برخی از الیاف ضخیم پشم و مو یک ناحیه مرکزی به نام مدولا وجود دارد که از سلول‌های بسیاری به شکل چندضلعی تشکیل‌شده‌اند. از میان فضای مدولا کانال‌هایی حاوی هوا عبور می‌کند که در برخی از موارد سلول‌های مدولا می‌میرند و یک کانال خالی در مغز لیف ایجاد می‌شود.
4. اپیکیوتیكل: به غشای نازکی که روی فلس‌های لیف پشم را پوشانده اطلاق می‌شود. اپیکیوتیکل وظیفه جذب آب کلر یا آب برم و درنتیجه تورم لیف را بر عهده دارد. این جذب مایع توسط نیروی اسمزی صورت می‌پذیرد.

تجزیه شیمیایی پشم نشان می‌دهد که پشم شسته شده از عناصر کربن، هیدروژن، ازت، گوگرد و اکسیژن تشکیل‌شده است. پشم ازجمله اليافی است که مقاومت کششی بالایی دارد اما حرارت بالا موجب از بین رفتن این مقاومت می‌شود.

مهم‌ترین ویژگی‌های الیاف پشم

ازجمله مهم‌ترین خواص فیزیکی پشم می‌توان به‌عنوان لوازم بافت شال به:

• نازکی و ظرافت الياف،
• چین‌خوردگی یا مجعد بودن،
• خاصیت پوسته خارجی،
• خاصیت الاستیکی یا ارتجاعی،
• طول الياف،
• درخشندگی و شفافیت الیاف،
• خاصیت گرمی و الکتریسیته،
• استحکام و خاصیت جذب رطوبت اشاره کرد.

از مهم‌ترین ویژگی‌های الیاف پشم، خاصیت ارتجاعی یا الاستیسیته آن‌هاست به‌طوری‌که در حالت خشک در حدود ۳۵ درصد و در حالت جذب رطوبت در حدود ۷۵ درصد قابلیت افزایش طول و برگشت به حالت اول را داراست. لیف پشم در مقابل اسیدهای غليظ حل می‌شود اما در محیط‌های اسیدی رقیق و اسیدهای ضعیف مانند اسید استیک و اسیدسیتریک تغییری در لیف پشم ایجاد نمی‌شود. احتمالاً به همین دلیل برای رنگرزی لیف پشم از این اسیدها استفاده می‌شود.

با توجه به اینکه ازجمله لوازم بافت شال پشم است، باید توجه داشت که محلول‌های قلیایی می‌توانند بر الياف پشم تأثیر فراوان داشته باشند که میزان این تأثیر به درجه حرارت، میزان غلظت قلیا، زمان تماس با قلیا و همچنین نوع قليا متغیر است. به‌طورکلی مواد قلیایی در حرارت بالا خاصیت ارتجاعی پشم را کاهش می‌دهد؛ به همین دلیل توصیه می‌شود البسه پشمی در دمای بالا با صابون شست‌وشو نشود. مواد اکسیدکننده به‌ویژه برخی از سفیدکننده‌ها تأثیر بسیار منفی بر الياف پشم دارند که استفاده از آن‌ها برای سفید کردن پشم توصیه نمی‌شود.

ویژگی‌های پشم‌های مرغوب

یکی دیگر از ویژگی‌های جالب‌توجه پشم در جایگاه لوازم بافت شال جذب آب به میزان قابل‌توجهی است و از این ویژگی می‌توان در رنگرزی الیاف پشم استفاده کرد. پشم دارای کیفیت‌های مختلفی است که به نوع نژاد گوسفند و محل رویش پشم در بدن گوسفند و برخی عوامل دیگر وابسته است. به‌طورکلی مهم‌ترین ویژگی‌های پشم مرغوب به‌قرار زیر است:

1. یکنواختی ظرافت و یا به‌عبارت‌دیگر قطر یکسان؛
2. طول زياد الياف و یکنواختی طول الياف در یک دسته پشم؛
3. تمیز، سفید و براق بودن پشم؛
4. تمیزی پشم و عاری بودن آن از مواد زائد؛
5. سالم بودن پشم ازنظر خصوصیات فیزیکی آن؛
6. کم بودن خاصیت مدولایی پشم؛
7. یکنواخت بودن پشم‌ها تا حد امکان؛
8. نرم و لطیف بودن پشم زیردست؛
9. مجزا و منفرد بودن دسته‌های پشم ضمن نزدیک بودن.

کرک

کرک یکی از زیرمجموعه‌های الیاف پشم است که ازجمله لوازم بافت شال به شمار می‌آید. کرک ساختار شیمیایی و فیزیکی شبیه به پشم دارد، اما ازلحاظ مرغوبیت جزء الياف درجه بالا محسوب می‌شود. تفاوت عمده ساختاری پشم و کرک در قطر الياف و ساختار فلس‌های لیف پشم است. قطر الياف کرک بسیار نازک و ظریف است که زیر پشم‌های گوسفند رشد می‌کند. کرک بیشتر در ناحیه زیر بغل و گردن گوسفندان و تمامی پوشش بدن بزهای ناحیه کرمان و کشمیر قابل‌مشاهده است. البته بدن بز عموماً از مو پوشیده شده است. در بین موهای بدن بز الياف ظریف و ریزی وجود دارد که به آن‌ها کرک می‌گویند.

در کشمیر، نوعی بز وحشی با نام علمی کابراهیرکوس وجود دارد که در کوهستان‌های هیمالیا زندگی می‌کند. بدن این جانور در فصل سرما، از نوعی کرک بسیار مرغوب پوشیده می‌شود. با فرارسیدن فصل بهار، این جانور به مناطق با ارتفاع کمتر مهاجرت و با مالیدن بدن خود به صخره‌ها و تنه درختان، کرک‌ها را از بدن جدا می‌کند. درگذشته بومیان منطقه در این فصل به بیشه‌ها و جنگل‌های حاشیه هیمالیا در کشمیر می‌رفتند و این کرک‌های طبیعی و مرغوب را جمع‌آوری می‌کردند. از این الیاف شال‌های بسیار نفیس و مرغوب کشمیری تهیه می‌شد که بیشتر به‌عنوان لباس پادشاهان کاربرد داشت.

در قدیم با شانه زدن بدن بز و گوسفند کرک‌های ریز و لطیف به دندانه‌های شانه گیر می‌کرد و به این طریق کرک از بدن حیوان جمع‌آوری می‌شد. اما امروزه عملیات جداسازی کرک از پشم در فرایندی به نام مو کشی در کارخانه‌های صنعتی صورت می‌گیرد.

فرآیند آماده‌سازی پشم و کرک برای بافت شال

پشم و کرک جهت استفاده در بافت شال به‌عنوان لوازم بافت شال، پس از چیده شدن برای شست‌وشو آماده می‌شوند، زیرا در پشم مقداری مواد ریز مایکروسکوپی و میکروسکوپی وجود دارد که طی مراحل شست‌وشو از پشم جدا می‌شود. از قدیم رسم بر این بود که قبل از چیدن پشم، حیوان را به مدت ۵ تا ۱۰ دقیقه در آب می‌شستند تا مقداری از آلودگی‌های پشم مانند خاک و خرده‌های گیاه از آن زدوده شود و سپس عملیات پشم‌چینی آغاز می‌شد. بعد از چیده شدن پشم، این الیاف دوباره با مواد شوینده شست‌وشو می‌شد و سپس عملیات حلاجی و نخ‌ریسی بر روی الیاف انجام می‌گرفت و نخ‌های پشمی و کرکی ریسیده شده بارنگ‌های کاملاً گیاهی رنگرزی می‌شدند.