سوغات و صنایع دستی ایران : اثرات اقتصادی و اجتماعی

سوغات و صنایع دستی ایران : اثرات اقتصادی و اجتماعی

صاحب نظران معتقدند که سه عامل عمده در پیدایش، تداوم تولید و رونق سوغات و صنایع دستی ایران از دیرباز تا کنون نقش داشته است که عبارت اند از:

1. وجود اقتصاد مبتنی بر کشاورزی و دامداری که ضمن در دسترس قرار دادن مواد اولیه نباتی و حیوانی برای تولید انواع گوناگون صنایع دستی، اوقات فراغت و بیکاری های فصلی را نیز موجب می شود. که در مجموع می تواند برای صنایع دستی، زمینه های مناسبی برای تولید و اشتغال را فراهم سازد.
2. تنوع شرایط اقلیمی و آب و هوایی و وجود آداب، رسوم و سنن گوناگون و متفاوت در مناطق مختلف که می تواند در پدید آوردن صنایع دستی متنوع با طرح ها و نقوش جالب و پرتنوع مؤثر باشد.
3. علاقه ذاتی ایرانیان به هنر، به ویژه به هنرهای بومی و سنتی، که می تواند با زمینه ساز تولید و یا عامل مؤثری برای خرید پرفروش ترین صنایع دستی باشد.

افزون بر دلایل مذکور، می توان علاقه دختران و بانوان هنرمند ایرانی را به کار و سوغات و صنایع دستی ایران در کنار کارهای روزمره یا اصلی، و اینکه از گذشته های دور تا به امروز تولیدات صنایع دستی جنبه های مصرفی و کاربردی به طور توأمان با زیبایی و تزیین داشته است را نیز از جمله علل توسعه و رونق صنایع دستی در ایران دانست.

بررسی تحولات سوغات و صنایع دستی ایران در سطح جهان

در بررسی تحولات سوغات و صنایع دستی ایران در سطح جهان، با توسعه روزافزون آن در نیمه دوم قرن بیستم مواجه می شویم. زیرا تحولات اقتصادی و اجتماعی دوران پس از جنگ جهانی دوم، از جمله رشد فزاینده جمعیت، سیاست تأمین اشتغال کامل به وسیله دولت ها به ویژه رقابت در زمینه توسعه اقتصادی و افزایش درآمد سرانه در کشورهای در حال توسعه، مسائل گوناگونی را مطرح واتخاذ تدابیری فوری را اجتناب ناپذیر ساخت.

• الگوپذیری از کشورهای پیشرفته و صنعتی

یکی از راه حل ها و ظاهرا ساده ترین آنها، الگوپذیری از کشورهای پیشرفته و صنعتی کردن ممالک در حال توسعه و در میان آنها سوغات و صنایع دستی ایران بود. از این رو در آغاز، همه منابع مالی و انسانی در این راه بسیج و تمامی تمهیدات به کار گرفته شد. ولی نتایج به دست آمده جز در پاره ای موارد، چندان موفقیت آمیز نبود. زیرا اجرای طرح های عظیم صنعتی به موازات مزایایی که داشته و دارد نمی توانست مشکل اساسی ممالک در حال توسعه را که ایجاد کار و اشتغال دائم برای توده های وسیع انسانی است به طور کامل حل کند. چرا که اولا اجرای طرح های بزرگ صنعتی نیاز به سرمایه گذاری های کلان دارد که با استفاده از ماشین آلات سنگین و متخصصان خارجی امکان پذیر است و ممالک در حال رشد با منابع ارزی محدود خود، امکانات زیادی در این زمینه نداشته و ندارند.

• استفاده آلات جدید

ماشین آلات جدید اغلب با استفاده از اتوماسیون کامل و با معدودی کارگر فنی اداره می شود و نقش فعالی در ایجاد کار و بالا بردن سطح اشتغال در حوزه سوغات و صنایع دستی ایران ندارند. کشورهای در حال توسعه، معمولا بافت اقتصادی خاص خود را دارند. زیرا بخش قابل ملاحظه ای از نیروی انسانی آنها در خدمت کشاورزی و دامپروری است و فعالیت های صنعتی نیز با بازدهی ناچیز در قلمرو صنایع مونتاژ محدود می شود و این خصوصیات همراه با ویژگی های دیگر همچون درصد بالای رشد جمعیت، پایین بودن میزان برداشت محصول در واحد سطح و نداشتن بسیاری از امکانات زیربنایی موجب شده است. که این گونه ممالک نتوانند با اقتباس از الگوهای توسعه اقتصادی کشورهای پیشرفته به موفقیت قابل ملاحظه ای دست یابند.

با توجه به این واقعیت و اینکه ممالک در حال توسعه – که اکثرا دارای فرهنگ و تمدن کهن و قدیمی بوده و از صنایع دستی پر پیشینه ای هم برخوردارند به خوبی احساس کردند که روز به روز به فاصله آنها با کشورهای پیشرفته افزوده می شود، کوشش کردند که از امکانات بالقوه موجود خود برای پر کردن لااقل بخشی از این فاصله استفاده کنند و برخی از کشورهای در حال توسعه به ویژه از نیمه دوم قرن بیستم صنایع دستی را به عنوان یک رشته مکمل در اقتصاد خود مورد حمایت و تقویت قرار دادند و از این رهگذر به نتایج مطلوبی دست یافتند.

این موفقیت برخی از ممالک پیشرفته را نیز بر آن داشت که به صنایع دستی توجه بیشتری داشته باشند. موفقیت های به دست آمده در کشورهای هند، پاکستان، چین و مکزیک از کشورهای گروه نخست و پیشرفت هایی که در کشورهای فرانسه، ایتالیا و یونان از ممالک گروه بعدی حاصل شده است، گواه خوبی بر این مطلب است.

• نقش صنایع دستی در بالا بردن سطح اشتغال

بدون تردید یکی از دلایل مهم در توجیه جنبه های مثبت سوغات و صنایع دستی ایران مربوط به اثرات آن در مبارزه با انواع بیکاری است. بیکاری یکی از مسائل پیچیده و بغرنج کشورهای رو به رشد است که مولود افزایش سریع جمعیت است. در بین انواع بیکاری متداول ترین آن در ممالک در حال توسعه، بیکاری پنهان است. مخصوصا در آن دسته از کشورها که هنوز ساختمان جامعه کشاورزی و روستایی به صورت سنتی و کهن باقی مانده است.

بیکاری پنهان به صورت مشاغلی همچون ماشین شویی، گل فروشی در خیابان، سیگارفروشی و حتی نیروی کار کاملا زاید در مشاغل کشاورزی، به چشم می خورد. لذا ضرورت دارد امکانات اشتغال برای این نیروی ظاهرا دارای کار ولی واقعا بیکار فراهم شود چرا که در غیر این صورت بخش خدمات کاذب گسترش فوق العاده ای خواهد یافت و یا آنکه با ورود ماشین آلات کشاورزی، بیکاری پنهان به بیکاری کاملا آشکاری تبدیل می شود که اگر امکان به کارگیری افراد در محیط روستا نباشد، ناچار نیروی کار به مهاجرت دست خواهند زد و مهاجرت بی رویه به شهرها خود به خود – به صورتی که هم اکنون در کشورمان شاهد آن هستیم – معضلات فراوانی را پدید خواهد آورد و مشکلات موجود در زمینه های بهداشت، آموزش، مسکن و … را نیز شدت می بخشد.

• جلوگیری از مهاجرت بی رویه کشاورزان به شهرها

خوشبختانه امروزه با امکانات گسترده ای که در زمینه فروش داخلی و صدور سوغات و صنایع دستی ایران به کشورهای خارجی وجود دارد، می توان برای این نیروی زاید در بخش کشاورزی، شغل و درآمد ایجاد کرد و از مهاجرت بی رویه آنان به شهرها جلوگیری کرد. حتی هرگاه بخش کشاورزی دارای نیروی انسانی زیاد نباشد، باز به علت خصوصیات بارز فعالیت مزبور که فصلی بودن آن است، کشاورز در مدتی از سال (حدود چهار تا شش ماه) بیکار و غیر مولد است که با مکانیزه شدن کشاورزی این زمان افزایش یافته و گاه به هشت ماه نیز می رسد و مسلم است که باید برای ماه های بیکاری کشاورزان و خانواده آنان فکر اساسی شود. زیرا در غیر این صورت با توجه به بیکاری آنان از یک طرف و ناکافی بودن درآمد حاصل از کشاورزی برای اداره خانواده پرجمعیت روستایی از طرف دیگر، روستاییان چاره ای جز مهاجرت به شهرها نخواهند داشت.

امروزه به تجربه ثابت شده است که ایجاد امکانات رفاهی نظیر: آب، برق، جاده و برخی از تسهیلات آموزشی و بهداشتی به تنهایی برای ماندن جمعیت در روستاها کافی نیست بلکه عامل مهم و اساسی، ایجاد اشتغال و درآمد برای ماه های بیکاری و فراغت روستاییان است.

• عدم نیاز به سرمایه گذاری زیاد

صنایع دستی با قابلیت ها و خصوصیات ویژه خود از جمله عدم نیاز به سرمایه گذاری زیاد و امکان ایجاد و توسعه آن در مناطق روستایی به ویژه در داخل محل سکونت روستاییان می تواند چنین نقش مهمی را به نحو مطلوب ایفا کند. چنانچه در حال حاضر نیز، در تعداد زیادی از روستاها کشاورزان و خانواده شان با پرداختن به تولید سوغات و صنایع دستی ایران و تولید محصولاتی نظیر:

• قالی،
• گلیم،
• رودوزی،
• پارچه های دست بافت،
• سفال،
• حصیر بافی،
• و غیره.

به درآمد جنبی قابل توجهی دست یافته اند و همین امر عامل مهمی در جلوگیری از مهاجرت آنان به شهرها بوده است. افزون بر آن در برخی از مناطق (نظیر مناطق کویری) به سبب فقدان امکانات کشاورزی و یا فعالیتهای صنعتی به صورت جدید، صنایع دستی و خانگی می تواند مهم ترین منبع کار و اشتغال باشد.

نقش صنایع دستی در ازدیاد درآمد سرانه

امروزه در بین کشورهای مختلف جهان، تلاش برای ازدیاد درآمد سرانه به صورت رقابتی پایان ناپذیر در آمده است. و چنین به نظر می رسد که اگر کشورهای جهان سوم حتی بتوانند فاصله و شکاف کنونی را که بین آنها و ممالک پیشرفته صنعتی وجود دارد حفظ کنند در برنامه های خود توفیق حاصل کرده اند. از این رو تردیدی نیست هر عاملی که به افزایش درآمد سرانه کشورهای در حال توسعه کمک کند، درخور اهمیت است و صنایع دستی به علت داشتن مزایایی نظیر کار طلب بودن آن، سادگی تکنیک و عدم احتیاج به آموزش فنی وسیع و تأثیر فوق العاده آن در افزایش سطح اشتغال و غیره بیش از هر فعالیت اقتصادی دیگر زمینه برای توسعه و پیشرفت دارد.

به خصوص در مناطق روستایی و عشایری سوغات و صنایع دستی ایران می تواند به عنوان دومین منبع درآمد و در پاره ای از مناطق کشور حتی به عنوان مهم ترین عامل کار و درآمد به حساب آید. خوشبختانه در دهه های اخیر با توسعه، راه های ارتباطی و شبکه حمل و نقل، امکان دسترسی روستاییان به بازار آنلاین صنایع دستی و هنری خیلی بیشتر از سابق شده و با صرف کمترین هزینه و در کوتاه ترین مدت می توان فرآورده های دستی را به متقاضیان شهری عرضه کرد.

نقش صنایع دستی در تولید ملی

از آنجا که تولید سوغات و صنایع دستی ایران اساسا متکی به منابع داخلی است، از این رو به طور معمول بیش از نود درصد ارزش داده ها در این رشته که به طور عمده شامل نیروی کار، مواد اولیه مصرفی و ابزار و وسایل کار است در داخل کشور قابل فراهم شدن است و طبعا هر گونه افزایش در میزان تولید و فروش فرآورده های دستی اثر مستقیمی در ازدیاد «تولید ناخالص ملی» (G.N.P) دارد.

لذا امروزه برخی از ممالک در حال توسعه که در حقیقت صاحبان اصلی صنایع دستی هستند. به جای صادر کردن مواد خام نفتی پنبه، پشم، کنف، پوست، چوب، ابریشم و غیره تلاش بر آن دارند که این گونه مواد را به محصولات دستی که تجربه و تبحر در ساخت و پرداخت آن را دارند. تبدیل کرده و فراورده های تولید شده خود را که دارای ارزش افزوده فوق العاده ای است به کشورهای پیشرفته صادر کنند.

متاسفانه به علت فقدان آمار و اطلاعات دقیق از میزان تولید سالانه محصولات صنایع دستی در کشورهای رو به رشد که تا حد زیادی ناشی از اهمیت عامل خود معرفی این فرآورده ها در مناطق روستایی و عشایری و عدم عرضه آن در بازار است.

برآوردها و تخمین ها در مورد سوغات و صنایع دستی

تعیین سهم واقعی سوغات و صنایع دستی ایران در مجموع تولیدات ملی کشورهای جهان امکان پذیر نیست. ولی به برخی از برآوردها و تخمین ها در این مورد می توان اشاره کرد. از جمله آن که صنایع دستی چوبی هند در درآمد ملی هند سهمی معادل چهارده درصد را دارا بوده است و بسیاری از کشورهای رو به رشد سهم صنایع دستی در درآمد ملی را بین هشت تا شانزده درصد ذکر کرده اند. متاسفانه و بر اساس آخرین برآوردها سهم صنایع دستی در درآمد ملی ایران حدود پنج درصد است. این رقم در مقایسه با برخی ممالک و نیز در قیاس با پیشینه و امکانات بالقوة این «هنر – صنعت» ناچیز است.

نقش صنایع دستی در توسعه صادرات

از جمله مشخصات کشورهای در حال توسعد، اقتصاد تک محصولی و اتکا به یک یا ندرتا چند قلم محدود کالاهای صادراتی است. ضمن آنکه اغلب این گونه ممالک صادر کننده مواد خام نظير: نفت، گاز، پنبه، قهوه، مس، کنف، و نظایر آن هستند. متأسفانه تجربیات به دست آمده از بازرگانی بین المللی نشان داده، با مختصر کاهش در بهای جهانی این مواد، به یک باره تراز پرداخت های ممالک صادر کننده این گونه مواد دچار عدم موازنه می شود. و گاه حیات اقتصادی آنها را تهدید به نابودی می کند.

تجربه تلخ ناشی از کاهش شدید بهای جهانی نفت در چند سال قبل مؤید این مطلب است. از طرفی بنیان اقتصادی ممالک در حال توسعه به گونه ای است که برای اجرای برنامه های توسعه اقتصادی و اجتماعی و حتی در مواردی برای تأمین حداقل نیازهای خود به ارز احتیاج دارند که این امر در گرو امکان صدور مواد و محصولاتشان به خارج است.

لذا توسعه صادرات اعم از صدور مواد خام، کالاهای نیمه ساخته و سوغات و صنایع دستی و در نتیجه ایجاد درآمدهای ارزی، از شرایط اساسی توسعه اقتصادی است. در سال های اخیر صدور محصولات صنایع دستی نه تنها توسط کشورهای جهان سوم بلکه توسط برخی از ممالک پیشرفته نیز مورد توجه خاص قرار گرفته، به ویژه کشورهای مهد صنایع دستی می کوشند تا با اتخاذ تدابير حمایتی و سیاست های تقویتی موجبات رشد و توسعه صادرات صنایع دستی – که یکی از اقلام مهم صادراتی آنها به حساب می آید – را فراهم کنند.

عوامل صدور گسترده سوغات و صنایع دستی

موفقیت های به دست آمده در زمینه صدور گسترده محصولات دستی ناشی از عوامل زیر است:

1. عدم مشابهت و فقدان جنبه رقابتی فرآورده های دست ساز با تولیدات صنعتی کشورهای پیشرفته. در این خصوص باید گفت که کشورهای پیشرفته به عنوان تقاضا کننده مطرح بوده و کشورهای در حال توسعه حکم عرضه کننده را دارند (بر خلاف کالاهای صنعتی).
2. ارزانی نسبی قیمت صنایع دستی به علت پایین بودن سطح دستمزدها در ممالک در حال توسعه.
3. بالا بودن قدرت خرید «تمایل نهایی به مصرف» مردم در کشورهای پیشرفته و علاقه آنان به خرید و استفاده از اشیای هنری – مصرفی.
4. رعایت برخی ملاحظات اجتماعی و سیاسی از طرف کشورهای پیشرفته که موجب تعیین سهمیه و معافیت های گمرکی برای سوغات و صنایع دستی ایران شده است.

میزان صادرات صنایع دستی

در حال حاضر حجم تجارت جهانی صنایع دستی در سال حدود هفده میلیارد دلار است و کشور چین، به عنوان بزرگترین صادرکننده صنایع دستی در دنیا، در هر سال حدود پنج میلیارد دلار از انواع صنایع دستی تولیدی خود را به دیگر ممالک صادر می کند. میزان صادرات سوغات و صنایع دستی ایران در سال ۱۳۸۲ حدود ششصد و بیست میلیون دلار (پانصد و نود میلیون دلار آن فرش بوده است) می باشد. بیشترین میزان صادرات صنایع دستی ایران در سال ۱۳۷۳ با حدود 1.7 میلیارد دلار بوده است.

فرازمانی و فرامکانی بودن صنایع دستی

صنایع دستی به عنوان هنری دینی – دنیوی صاحب نظران و اندیشمندانی که در حوزه هنرهای دینی فعالیت دارند، نظير «شوان فریتهوف»، «کوما راسوامی»، «رنه گنون»، «تیتوس بورکهارت» «سیدحسین نصر» و دیگران هنرهای سنتی را هنری مقدس میدانند. و بر این عقیده هستند که این گونه آثار به سبب آنکه حالتی تجریدی داشته، فرازمانی و فرامکانی بوده و اگرچه توسط فرد یا افراد مشخصی تولید می شود، امضای فردی و هویت مشخصی ندارد، لذا آثاری که در عرصه معماری چون:

• مقرنس؛
• آینه کاری؛
• کاربندی؛
• کاشیگری؛

و در عرصه دیگر هنرهای سنتی (هنرهای صناعی) همچون قالی بافی، سفال سازی، فلزکاری و غیره پدید می آید در زمره هنرهای دینی و مقدس قرار دارد. برخی از صاحب نظران نیز با توجه به آنچه گفته شد و نیز اینکه بخشی از هنرهای سنتی نظیر هنرهای صناعی تماما و افزون بر جنبه های زیبایی، از کاربرد یا کارکردهای مشخصی برخوردار است، آنها را در ردیف هنرهای دینی – دنیوی قلمداد می کنند.

به هر حال باید توجه داشت که اوج معنویت هنری، تبلور عینی فرهنگ و اندیشه های ژرف فردی و کمال ذوق و سلیقه را در آثار صنایع دستی هر کشور می توان مشاهده کرد که هر کدام می تواند سفیر شایسته و مناسبی برای معرفی فرهنگ یک کشور باشد. از این رو، آثار صنایع دستی را می توان «تولید فرهنگی» قلمداد کرد چرا که هر قطعه آن نمایانگر آداب، رسوم، سنت ها و در مجموع فرهنگ بومی و معنوی کشور محل تولید آن است.

نقش صنایع دستی در توسعه گردشگری مبادلات فرهنگی

همان طور که گفته شد، سوغات و صنایع دستی ایران یکی از مظاهر فرهنگی و هنری محسوب می شود. نظر به اینکه هر فرآورده دستی بازگوکنند: خصوصیات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی کشور محل تولید است، می تواند هم عامل مهمی در شناساندن فرهنگ و تمدن به حساب آید. و هم آنکه موجبی برای جلب و جذب گردشگران قلمداد شود.

امروزه دیگر تنها آثار تاریخی وسیله جذب گردشگر به ممالک در حال توسعه که اکثرا دارای تمدنی کهن هستند، نبوده بلکه همراه آن فرآورده های دستی با طرح ها و اصالت های ویژه خود مطرح است و می تواند مکمل دیدنی های تاریخی هر کشور باشد. تا آنجا که در برخی از کشورها که مهد صنایع دستی هستند، در کنار مراکز تولید عمده محصولات صنایع دستی، امکانات گردشگری فراهم شده تا گردشگران ضمن اقامت در این گونه مراکز از نزدیک با چگونگی تولید مصنوعات دست ساخته آشنا شوند.

ایجاد مراکز فروش یا عرضه سوغات و صنایع دستی ایران در جنب آثار تاریخی و باستانی و نیز گنجاندن برنامه بازدید از مراکز تولید و فروش صنایع دستی – آنچنان که امروزه در ممالکی نظیر چین و مالزی به انجام رسیده – نیز از جمله مواردی است که در بالا بردن فروش صنایع دستی مؤثر است. به این ترتیب ملاحظه می شود که صنایع دستی و صنعت گردشگری بر یکدیگر اثر متقابل داشته و می توانند موجبات رشد و توسعه یکدیگر را فراهم سازند. برایکسب اطلاعات بیشتر در مورد پرفروش ترین صنایع دستی و امکانات بالقوه آن به نوشته ی مربوطه مراجعه کنید.