هنر خاتم در شرق : آسیا و آفریقا گهواره خاتم کاری

هنر خاتم در شرق : آسیا و آفریقا گهواره خاتم کاری

هنر خاتم در شرق و به ویژه در هند همانند سایر زوایای تاریخ پر رمز و راز این سرزمین آمیزه ای از ابهام و اسرار است. تحقیقات گسترده مورخان و پژوهشگران در خصوص اصل و ریشه این هنر در هند نتایج چندان مستندی به دست نداده و اغلب آنان به ذکر احتمالات و حدسهای خود اکتفا کرده اند. بسیاری از مورخان و هنرمندان هندی در خصوص هنر خاتم در شرق و خاستگاه هنر خاتم معتقدند که این هنر برای نخستین بار در ایالت آندرا پرادش ظهور کرده و از آنجا به سایر نقاط هند از جمله ایالت گوجرات گسترش یافته است.

از طرفی نیز، برخی از هنرمندان هندی شاغل در این حرفه معتقدند که هنر خاتم در شرق حدود هفتصد سال پیش در ایران ظهور کرده و از طریق مهاجران و تجار به هند وارد شده است. این گمان با بررسی های تاریخی، بویژه به علت همزمانی سیطره مغول بر ایران و هند چندان دور از واقعیت به نظر نمی رسد. هنر خاتم از بدو ورود به این سرزمین مورد توجه هنرمندان و اشراف بوده است، بویژه در دوره حکومت شاه جهان در هند (۱۵۳۷ ق) که ساخت اشیاء زینتی، بویژه ابزار و ادوات جنگی اعم از شمشیر، خنجر و انواع غلافها و نیزه های خاتمکاری شده رونق خاصی داشته است.

هنر خاتم در هند

امروزه هنر خاتم در شرق و هند، گرچه با گذشته قدری متفاوت است، هنوز هم علاقه مندان و دوستداران خود را دارد. ساخت انواع میزها، انواع جعبه ها و اشیاء زینتی و تزیین آنها با خاتم همچنان در کشور هند با استقبال خوبی روبه روست و هنرمندان این بلاد با به کارگیری قطعات چوب، عاج، فلز و سنگ های قیمتی به خلق آثار با ارزش خاتم مشغولند. باید اشاره کرد که شیوه ساخت خاتم در هند بسیار ساده تر از شیوه کار در ایران است و تفاوت فاحشی با خاتم شناخته شده در ایران دارد. گرچه این تفاوت در گذشته های دور از نظر شیوه اجرا و مواد مصرفی کمتر بوده است اکنون تفاوت کار و ساخت خاتم آنچنان آشکار است که گویی هنری که در هند رواج دارد، کاملا متفاوت با هنر خاتم کاری ملل دیگر است.

اکنون در هند گونه ای از هنر خاتم که بیشتر شبیه معرق است توجه جامعه علاقه مند، بویژه طبقه اشراف و ثروتمند را به خود جلب کرده است. از جمله ویژگیهای هنر خاتم به سبک هندی، کار روی سنگ مرمر است؛ نوع قديمتر این هنر، چه از نظر مواد و مصالح مصرفی و چه از نظر طراحی نقوش، شباهت زیادی به هنر خاتم سوریه دارد و از این رو شاید بتوان هنر خاتم سوریه را حد واسط هنر خاتم ایران و هند به حساب آورد.

خاتم کاری در مصر

پیشینه هنر خاتم یا به عبارت کلی (inlay) در مصر، آمیزه ای از افسانه و حقیقت است. برخی از محققان و پژوهشگران وجود هنر هنر خاتم در شرق را در مصر به دوران نخستین فراعنه، یعنی به حدود ۳۳۰۰ تا ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد نسبت می دهند و مجسمه ترصیع شده چهره پادشاه جوان، توتان خامون را گواهی بر وجود این هنر در آن دوران می دانند. اگر کار هنری را که روی این مجسمه انجام شده است، نوعی خاتم بخوانیم، می توانیم آن را قدیمترین صنایع دستی ارائه شده از وجود چنین هنری در سرزمین مصر قلمداد کنیم. مطالعه سیر تکامل این هنر از زمان فراعنه تا دوره اسلامی به علت نبود دلیل و شاهد کافی، قدری مشکل و حتی غیر ممکن می نماید. با وجود این، عده ای از محققان بر این باورند که هنر خاتم یا نوعی از آن، قبل از ورود اسلام در آن دیار بوده است.

نقش خاتمکاری مصر در هنر خاتم شرق

در کتاب راهنمای صنایع اسلامی در این باره نوشته شده که:

صنعتگران مصر هنر خاتمکاری را مانند بسیاری از هنرها و حرفه های دیگر از قبطي ها اقتباس کرده و به ارث بردند. هنر خاتم سازی در تمام ادوار در دنیای اسلام، چه در بلاد شرق و چه در بلاد غربی قلمرو مسلمانان، همواره مورد توجه و عنایت هنرمندان و سلاطین بوده است. این مورد در خصوص سرزمین مصر، بویژه طی قرن های دوم و سوم ه.ق. و در دوره سیطره سلسله ممالیک بیش از سایر ادوار به چشم می خورد. در این دوره روش تزیین اشیاء به وسیله خاتم بسرعت ترقی نمود و این هنر در اکثر کارهای تزیینی از قبیل ساخت در و پنجره و جعبه به کار بسته شد. یکی از عالی ترین آثار بر جای مانده از هنرمندان مصر لوح چوبی سه قسمتی است که هم اکنون در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می شود. تاریخ ساخت این اثر قرن دوم ه.ق. بوده و در تزیین آن از خاتم های عاج، چوب و استخوان به اشکال گوناگون استفاده شده است.

اثر با ارزش دیگر برجای مانده از دوران ممالیک هنر خاتم در شرق، منبر مرصعی است که در دوره حکومت سلطان اشرف مملوکی (۱۴۹۶-۱۴۶۸) ساخته شده است. در تزیین این اثر باشکوه از قطعات عاج و مثلثهای چوبی استفاده شده است. این منبر در حال حاضر در موزه ویکتوریا – آلبرت لندن نگهداری می شود.

هنر خاتم دوران معاصر مصر

اکنون هنر خاتم در مصر به علت بی توجهی، چندان تفاوتی با گذشته خود نکرده است. به عبارت دیگر این هنر حتی در دوران اوج و شکوفایی خود در دوره ممالیک چندان متحول نگردید و اغلب آثار، نشان دهنده سادگی و حتی گاهی بی دقتی در اجرای کار است. تصویر جعبه شش ضلعی خاتمکاری شده که تاریخ ساخت آن به اواخر قرن بیستم بر می گردد سادگی این هنر را به همان سبک و سیاق گذشته نشان می دهد. در آثار هنر خاتم در شرق امروزی مصر استفاده از صدف به جای استخوان بیشتر به چشم می خورد.

هنر خاتم در سوریه

سوریه یکی از بلادی است که حکام اسلامی به آن توجه داشته و آن را مرکز خلافت خود در ادوار گوناگون قرار داده اند؛ این سرزمین کانون گرمی برای رشد و تکامل انواع هنرهای ظریف از جمله هنر خاتم در شرق بوده است. را بر اساس شواهد موجود، دوره طلایی هنر خاتم در سوریه به زمان حکومت سلاطین مملوکی (قرن هفتم و هشتم ه.ق) می رسد.

شهر دمشق در این دوران، مرکز مهمی برای فعالیت هنری بوده است و هنرمندان این دیار آثار با ارزشی از خود بر جای گذاشته اند. در هنر خاتم سوریه از گذشته های دور استفاده از صدف و عاج در قالب طرح های ساده مرسوم بوده است و حتی اکنون نیز در آثار خاتم سوریه این سادگی در طرح ها و نبود تنوع در مواد مصرفی به چشم می خورد. گرچه وجود بستری مناسب برای رشد و توسعه هنر خاتم در این سرزمین باعث تحولی بنیادین در عرصه این هنر نشده است، بقا و ادامه آن را در میان هنرمندان سوری تضمین کرده است به گونه ای که هنوز هم تعداد قابل توجهی از هنرمندان این دیار سرگرم ساخت و عرضه آثار خاتم به بازار مصرفند.

ایران یا عراق منشا خاتم کاری در سوریه

در اینکه هنر خاتم از ایران یا عراق به سوریه رفته است یا هنرمندان مصری آن را به این کشور برده اند، بین محققان و مورخان اختلاف نظر است. برخی از آنان، سابقه کهن رواج نوعی هنر خاتم در شرق را در مصر که به هزاران سال قبل در تاریخ این کشور بر می گردد، دلیل خوبی برای انتقال آن از سرزمین مصر به سوریه می دانند و وجود مراودات تجاری و اجتماعی بین این دو کشور در اعصار گوناگون را گواه ادعای خود ذکر می کنند.

از طرف دیگر، عده ای بر این باورند که هنر خاتم، بویژه از نوع امروزی آن، همزمان در این دو کشور رواج داشته است. آنان برای اثبات این ادعا به بررسی تطبیقی آثار متعلق به این دو کشور در دوره های مختلف پرداختند و با مطالعه دقیق مواد به کار رفته، طرح ها و نقش ها و شیوه اجرا به این نتیجه رسیدند که این هنر در مقطع زمانی معینی از کشور سومی به آن بلاد برده شده است.

از آثار قدیمی خاتم در سوریه نمونه های زیادی باقی نمانده است؛ اما آنچه باقی است حکایت از آن دارد که هنرمندان سوری در انتخاب مواد و مصالح مورد نیاز، به اندازه کافی دقت می کرده اند. استفاده از انواع چوبهای گردو، نارنج و سرو در کنار عاج و صدف در ساخت آثار خاتم در تمام دوره های اسلامی، بویژه دوره حکومت سلاطین عثمانی در سوریه رواج داشته است.

مصنوعات امروزی خاتم در سوریه

در حال حاضر مصنوعات هنر خاتم در سوریه را می توان به سه دسته عمده تقسیم کرد:

• دسته اول انواع جعبه ها، قابهای آیینه، صندلی و میز و گاه تخته های بازی از قبیل شطرنج است. این مصنوعات بیشتر جنبه بازاری دارند و معمولا کیفیت چندان مطلوبی نیز ندارند؛ زیرا در انتخاب مصالح و ساخت آنها دقت کافی نمی شود.

• دسته دوم انواع کمدها، میزها و چهارچوبهای بزرگ است که معمولا با قطعات کوچک صدف، عاج و گاه فلز و سنگهای قیمتی به شکلی مشابه معرق و غير متراکم ساخته می شوند. در این نوع خاتم هر یک از قطعات به صورت یک تک گل روی شیء مورد نظر نصب می گردد.

• دسته سوم آثار و مصنوعاتی اند که با انواع صدفها، چوبها، استخوانها، رنگها و طرحهای گوناگون ساخته می شوند. تنوع و تراکم قطعات مختلف ونظم هندسی به کار رفته در نقوش روی این مصنوعات، آنها را به بهترین نوع خاتم در سوریه در آورده است. هنرمندان سوری در تهیه مثلثهای به کار رفته در این نوع خاتم، بسیار دقت می کنند و هر قطعه را جداگانه و با دست تهیه و در کنار یکدیگر نصب می نمایند.

هنر خاتم در تركية

ورود خاتم به سرزمین ترکیه را به طور مشخص می توان از دوره حکومت تیموریان (قرن هشتم ق) به بعد دانست. سبک تیموری در هنر این سرزمین جایگاه ویژه ای در هنر خاتم در شرق دارد. اغلب آثار برجای مانده از اعصار گذشته ترکیه به دوره ای به نام بیلیکا تعلق دارد. در این دوره، تزیین درها و پنجره ها با نوعی خاتم رونق گرفت و تزیین مساجد و مقابر مقدس با این هنر مرسوم شد. از جمله این آثار، منبر مسجد ارسلان هانه در آنکارا است که کار ساخت و تزیین آن به دست هنرمندان ترک در ۱۲۸۹ میلادی بوده است.

به اعتقاد بسیاری از محققان از جمله بلر و بلوم، هنر خاتم در قرن چهاردهم میلادی (هشتم ق) به ترکیه وارد شد و در قرن پانزدهم (نهم ه.ق) به اوج شکوفایی خود رسید. از جمله آثار متعلق به این دوره می توان به لنگه درهای مسجد حاجی بایرام در آنکارا اشاره کرد که در تزیین آن از عاج استفاده شده است. از دوره های دیگر در ترکیه، آثار زیادی از نمونه های هنر خاتم در شرق در دوره های اولیه به دست نیامده؛ اما آنچه باقی است از گذشته ای پرافتخار حکایت می کند.

دیگر اثر برجای مانده هنر خاتم از هنرمندان ترکیه

اثر دیگر برجای مانده از هنرمندان ترکیه، صندوق زیبایی است که در قرن دهم به دستور سلطان بایزید ساخته شده است. این صندوق باشکوه خاتم که برای حفظ و نگهداری قرآن ساخته شده به شکل شش وجهی با سرپوشی هرمی طراحی شده است. سطح بیرونی این جعبه از چوب گردو است و در تزیین آن از قطعات کوچک آبنوس و عاج استفاده شده است. این جعبه قدیمترین اثر چوبی خاتم به سبک عثمانی به حساب می آید. داخل این جعبه با قطعاتی از عاج، چوب و فلز برنج تزیین شده است و قسمت های جداگانه ای برای قرار دادن سی جزء قرآن دارد. نام هنرمند سازنده این جعبه احمد بن حسن القليبي (القالبی) است. این اثر در حال حاضر در موزه آثار ترک و اسلامی در استانبول نگهداری می شود و تاریخ ساخت آن ۱۵۰۵ میلادی ذکر شده است.

اکنون در ترکیه به هنر خاتم چندان توجهی نمی شود؛ با وجود این در گوشه و کنار این کشور هنرمندانی به ساخت و عرضه آثار هنر خاتم در شرق مشغولند. ویژگی بارز مصنوعات خاتم ترکیه، سادگی طرح و نبودن تنوع در مواد مصرفی و رنگ آن است.