هنر گلیم بافی : آشنایی با ساختار و روش های تولید

هنر گلیم بافی : آشنایی با ساختار و روش های تولید

هنر گلیم بافی : آشنایی با ساختار و روش های تولید به این توضیح می پردازد که هنر گلیم بافی نوعی صنایع دستی بافتنی داری و فرشی بدون پرز است که با نخ پشمی یا نخ پنبه ای و یا نخ ابریشمی برای زیرانداز یا تزیین با درگیری تار و پود بافته می شود. انسان از آغاز زندگی بر روی زمین، برای محافظت بدن خود در برابر تغییرات جوی به فکر استفاده از تن پوش بوده است و طبعا پوست حیواناتی که انسانهای اولیه شکار می کرده اند به عنوان مناسب ترین وسیله برای این منظور به کار گرفته شده است. با اهلی کردن گاو، گوسفند و بز در شش تا هشت هزار سال ق.م در مصر، آسیای میانه، هند، چین و اروپا به تدریج دامداری رواج می یابد و از آن پس، پوست گوسفند به صورت تن پوش مناسبی مورد استفاده قرار می گیرد که در عین حال به عنوان نوعی زیرانداز و بالاپوش نیز کاربرد دارد.

دیری نمی پاید که ریسیدن پشم و سپس بافتن آن در میان قبایل ابتدایی رواج می یابد. امروزه با توجه به وضعیت دارهای هنر گلیم بافی رایج در میان عشایر و مقایسه آن با دستگاههای ساده بافندگی که هنوز هم در میان روستاییان مورد استفاده فراوان دارند، به علت پیشرفته تر بودن دستگاههای ساده بافندگی نسبت به دارهای گلیم بافی، می توان ادعا کرد که گلیم بافی قبل از پیدایش پارچه بافی، رایج بوده است. و حدس زده می شود که هر دو صنعت از سبدبافی مایه گرفته باشند که خود از روزگاران بسیار قدیمی تر در میان انسانهای اولیه رواج داشته است.

تکامل و رواج تدریجی هنر گلیم بافی

با تکامل و رواج تدریجی بافندگی و بافت پارچه های گوناگون، هنر گلیم بافی بیشتر به عنوان زیرانداز و کف پوش به ویژه برای پوشاندن و مفروش کردن کف چادرهای قبایل مورد مصرف قرار گرفته است که امروزه در فروشگاه صنایع دستی ایران به فروش می رسد. در ابتدا بافت گلیم به صورت ساده و بدون هیچ گونه نقش و طرح منظم بوده است که البته استفاده از پشم های خود رنگ گوسفندان، زمینه ایجاد گونه ای نقش نامنظم و ابتدایی را در آن فراهم ساخته است و این خود، سرآغازی برای بافت آگاهانه نقوش و اشکال و طرحهای منظم در بافت گلیم به حساب می آید.

اگر چه به علت آسیب پذیری مواد اولیه مصرفی در گلیم در برابر گذشت زمان و شرایط جوی، نمونه های چندانی از گلیم های بافته شده در روزگاران کهن به دست ما نرسیده است با این همه، در کشفیات باستان شناسی در آناتولی ترکیه بقایای گلیمی به دست آمده که متعلق به حدود شش هزار سال قم بوده و امروزه کهن ترین گلیم جهان شناخته شده است.

قدیمی ترین گلیم ایرانی کشف شده نیز قطعه گلیمی است که آن را متعلق به حدود سیصد سال ق.م دانسته اند. به هر حال، هر چند نمی توان تاریخ دقیق و قطعی پیدایش گلیم در جوامع انسانی را تعیین کرد، لیکن بر اساس بررسی های انجام شده و پاره ای آثار به دست آمده از کشفیات باستان شناسی می توان حدس زد که قدمت گلیم به حدود هشت تا ده هزار سال پیش (شش تا هشت هزار سال ق.م) می رسد.

نخستین کاربردهای گلیم

گفتنی است که نخستین کاربردهای هنر گلیم بافی، استفاده از آن به عنوان نوعی تن پوش و روانداز بوده است. ولی بعدها و پس از بافت پارچه، از گلیم به طور عمده به عنوان زیرانداز استفاده شده و می شود. همچنین باید توجه داشت که بافت گلیم در آغاز بر روی دارهای بسیار ساده افقی انجام می شده است ولی امروز بر روی دارهای عمودی و افقی صورت می گیرد.

از لحاظ تکامل طرح و رنگ نیز باید گفته شود که گلیم های اولیه دارای نقش های ساده و خو درنگ بوده است، ولی امروز گرچه گلیم بیشتر به صورت ذهنی و بعضا، در برخی از شهرها، با نقشه بافته می شود از لحاظ طرح و نقش و رنگ آمیزی تکامل قابل ملاحظه ای یافته است. به طوری که مجموعه طرح و نقشهای گلیم های ایرانی خود گنجینه با ارزشی از طرحهای اصیل و با ارزش کشورمان را تشکیل میدهد.

مقایسه گلیم با قالی

هنر گلیم بافی در مقایسه با قالی دارای روش بافت آسان تری است و به همان نسبت قیمت ارزان تری دارد. در ضمن دارای تنوع فوق العاده ای هم بوده و تولید آن بیشتر در مناطق عشایری و روستایی مرسوم و متداول است. هنر گلیم بافی هرچند که به گونه ای بسیار ساده آغاز شده، اما در طول سالیانی که از عمرش می گذرد، هنرمندان ایرانی در تکمیل آن نقشی فوق العاده چشمگیر ایفا کرده اند و توانسته اند آن را به عنوان محصولی برخوردار از ارزش های هنری و مصرف توأمان حتی روانه بازارهای داخلی و خارجی کنند.

مواد اولیه مورد نیاز در گلیم بافی

• نخ پشمی

یکی از مهم ترین مواد اولیه در هنر گلیم بافی، نخ پشمی است. نخ پشمی می تواند به روش دست ریس یا به «روش ماشینی» تهیه شود. در روش دست ریس، پشمی را که از گوسفندان مختلف چیده شده ابتدا از نظر رنگ، تفکیک می کنند و هر یک را به طور جداگانه می شویند. بعد از مرحله تفکیک رنگ و شست وشوی پشم، نوبت به ریسندگی و تابیدن آن می رسد. نخستین بخش عملیات ریسندگی، حلاجی (شیت کردن) پشم است که طی آن به کمک دست یا کمان و مشته حلاجی پشم آماده ریسیدن می شود و سپس زنان به کمک ابزار چوبی ساده ای به نام «دوک» به ریسیدن آن می پردازند.

بعد از عملیات ریسندگی، نوبت به تابیدن نخ می رسد و ریسنده به نسبت ضخامت نخی که نیاز دارد. دو یا سه رشته نخی را که از دو یا سه گلوله جداگانه باز می شود، با کمک دوک به یکدیگر می تابد. گفتنی است چنانچه عمل تابیدن از راست به چپ و در جهت حرف و انجام شود، نخ به دست آمده «چپ تاب» و در صورتی که عمل تابیدن از جهت چپ به راست و در جهت حرف Z انجام پذیرد، نخ به دست آمده را «راست تاب» می نامند.

گفتنی است که امروزه در هنر گلیم بافی ، بیشتر از نخهای پشمی که در کارخانجات ریسندگی تولید می شود، استفاده می کنند که مناسب ترین نوع آن را نخ پشمی با متریک 6.1 تشکیل می دهد.

رنگرزی نخ پشمی

آخرین مرحله تهیه نخ پشمی یا خامه مورد استفاده در بافت گلیم را رنگرزی تشکیل می دهد. در گذشته برای رنگرزی نخ پشمی از گیاهان رنگ دار استفاده می شد و پوست، ریشه، گل و برگ بعضی از نباتات مانند روناس، اسپرک، برگ مو، نیل و غیره که ایجاد رنگ می کرد در رنگرزی پشم به کار می رفت. امروزه از رنگ های طبیعی کمتر استفاده می شود و برای رنگرزی نخ پشمی مصرفی در گلیم از رنگهای شیمیایی استفاده می کنند که در مواردی موجب کاهش کیفیت محصولات شده است.

• نخ پنبه ای

از نخ پنبه ای به عنوان «چله» یا «تار» هنر گلیم بافی استفاده می شود. یعنی آنکه در بافت گلیم های برخی از مناطق کشور از نخ پنبه ای به جای نخ پشمی برای تار استفاده می کنند. بر اساس مطالعات و بررسیهای به عمل آمده، مناسب ترین نخ پنبه ای برای تار گلیم، نخ پنبه ای دوازده یا پانزده لای نمره ده و بیست ریسیده شده با ماشین است. نخ پنبه ای که به عنوان تار مورد استفاده قرار می گیرد، رنگ نشده است و اگرچه ممکن است به صورت دست ریس هم آماده شود، اما امروزه به طور عمده نوع ماشینی آن مورد استفاده گلیم بافان قرار می گیرد.

• نخ ابریشمی

از نخ ابریشمی که از ظرافت و زیبایی خاصی هم برخوردار است، به عنوان تار و هم به عنوان پود گلیم استفاده می کنند. یعنی آنکه ممکن است گلیمی دارای چله ابریشمی یا پود ابریشمی باشد و حتی به صورت تمام ابریشم بافته شود. بدیهی است به نسبت استفاده از نخ ابریشمی در بافت گلیم هم بر ظرافت و هم بر ارزش آن افزوده می شود.

• موی بز

از موی بز، برای بافت کناره های گلیم و گاه برای چله گلیم، توأم با نخ پنبه ای استفاده می کنند و علت این امر را افزایش دوام گلیم میدانند. گفتنی است که تار و پود گلیم ممکن است از نخ پشمی یا نخ ابریشمی باشد ولی در پود گلیم هرگز از نخ پنبه ای استفاده نمی شود و نخ پنبه ای در بافت گلیم، تنها به عنوان تار کاربرد دارد.

ابزار و وسایل مورد نیاز در هنر گلیم بافی مهم ترین ابزار یا وسیله مورد استفاده در بافت گلیم را دار تشکیل میدهد و سایر وسایل مورد نیاز شامل شانه (دفتین، دفه) قیچی، کارد یا چاقو و در مواردی نقشه است که ذیلا به معرفی آنها می پردازیم:

• دار

دار یا «کارگاه» چهارچوبه ای است از جنس فلز یا چوب و یا چوب و فلز که می تواند به صورت افقی و یا عمودی طراحی و ساخته شود و مورد استفاده قرار گیرد. دارهای افقی به طور عمده در مناطق عشایری و برخی از مناطق روستایی مورد استفاده قرار می گیرد و دارهای عمودی بیشتر در شهرها و نیز در برخی از روستاها کاربرد دارد.

دار افقی دارای چهار چوبی است که چهار گوشه آن را با میخ به زمین میکوبند و از آن در هنر گلیم بافی استفاده می کنند. گاهی هم تنها دو تیر بالایی و پایینی (بدون چوبهای پهلویی) را با میخ بر روی زمین میکوبند وان را چله کشی می کنند.  بدیهی است به هنگام حرکت و جابه جایی و کوچ، میخ ها کنده می شود و دار قابل انتقال خواهد بود. دار عمودی به صورت ایستاده استفاده می شود و همان طور که گفته شد بیشتر مورد استفاده شهرنشینان و نیز برخی روستاییان گلیم باف است.

• دفتین

برای استحکام بخشیدن به درگیری الیاف تار و پود، معمولا از وسیله ای به نام دفتین که از آن با نام شانه، دفه کرکیت و کلکیت هم نام برده می شود، استفاده میکنند. و بافنده بعد از گذراندن هر پود افقی از لابه لای تارهای عمودی با کمک آن ضرباتی بر قسمتهای بافته شده وارد می آورد تا درگیری تار و پود و در واقع عمل بافت صورت پذیرد. در بعضی از مناطق ایران به ویژه در روستاهای استان کرمانشاه برای ایجاد درگیری تار و پود و نقش های کوچک و نیز نقوش حاشیه گلیم از ابزاری چوبی یا فلزی به نام «سوک» استفاده می شود.

• قیچی

قیچی در هنر گلیم بافی از نظر ساختمان و طرز کار کاملا شبیه به قیچی های قالی بافی است و از دو تیغه تشکیل شده که به وسیله پرچ یا پیچ به یکدیگر متصل اند و حول نقطة اتصال باز و بسته می شود. از قیچی برای بریدن یا قطع نخها استفاده می کنند.

• کارد (چاقو)

گلیم بافان در برخی از مناطق بافت گلیم کشورمان از کارد یا چاقو نیز برای برش نخها استفاده می کنند.

• نقشه

هر چند که هنوز هم بخش اعظم گلیم ها در مناطق عشایری و روستایی و حتی شهری کشور در هنر گلیم بافی به صورت ذهنی و بدون استفاده از نقشه بافته می شود، اما از آنجا که در سال های اخیر در برخی از شهرها، بافت گلیم با نقشه معمول شده است. از این رو نقشه را نیز می توان در شمار ابزار کار گلیم بافی به حساب آورد. نقشه های گلیم، شبیه نقشه های رایج در قالی بافی است و از کاغذهایی شطرنجی تشکیل شده که در آنها حد فاصل دو خط عمودی بیانگر یک جفت تار است.

طرحهای رایج در گلیم بافی اغلب مانند طرحهای مورد استفاده در قالی بافی به علت قرینه بودن، تکرار می شود.

تعداد چله های مورد نیاز در هنر گلیم بافی از روی خطوط عمودی نقشه ای که تصمیم به بافت از روی آن گرفته شده، مشخص می شود. بافنده، به هنگام چله کشی باید تعداد خطوط عمودی را در عدد دو ضرب کند و مبنای چله کشی قرار دهد. به طور مثال اگر نقشهای دارای سیصد خط عمودی باشد، بافنده ملزم است تعداد سیصد جفت چله زیر و رو (600=2×300) در نظر بگیرد که در چنین صورت سیصد چله برای رو و سیصد چله برای زیر است.

واضح است که اگر بافنده تصمیم داشته باشد گلیمی در ابعاد دو برابر نقشه پیش بینی شده تولید کند، می بایست چهار برابر ستونهای عمودی نقشه، چله در نظر بگیرد. در این صورت لازم است با توجه به تغییراتی که در طول گلیم داده می شود، عرض آن نیز به گونه ای پودگذاری شود و طی آن ظرافت نخهای مصرفی طوری در نظر گرفته شود که امکان پیاده کردن کلیه طرح ها و نقوش طبق نقشه وجود داشته باشد و تناسب بین آنها رعایت شود.

نحوه بافت در هنر گلیم بافی

بافت گلیم شامل مراحل زیر است:

1. نخ چله را به صورت گلوله در می آوریم.
2. نخ های تار را بر روی دار، چله کشی می کنیم.
3. برای شروع بافت، ابتدا چند رج ساده «گیس بافی» انجام می دهیم. گیس بافی حدود ۱۰ – ۱۲ سانتی متر از پایه چله برای داشتن ریشه گلیم فاصله دارد و به چندین روش صورت می گیرد.
4. در مرحله بعد، بافت اصلی آغاز می شود و بافنده طبق نقشه و یا بر اساس ذهنیات خود، نخ های رنگین را که قبلا به صورت گلوله در آمده و بالای سرش آویزان است از لابه لای تارهای گلیم عبور می دهد. (این مرحله پودگذاری نامیده می شود.)
5. هر ردیف پودگذاری یک رج نامیده می شود و لازم است بر روی هر رج بافته شده دفتین زده شود تا درگیری تار و پود استحکام کافی به خود بگیرد.
6. در روش هنر گلیم بافی به شکل ساده یا راه راه می توان بافت را به همین روش تا پایان کار ادامه داد.
7. در هنگام استفاده از رنگ های مختلف در یک رج و در کنار همدیگر باید سر هر خامه (نخ) را در کنار خامه دیگری که دارای رنگ دیگری است قرار داده، عمل بافت را ادامه داد.
8. اگر تغییر رنگها به صورت عمودی و از ده رج بیشتر باشد، لازم است خامه های رنگینی که در کنار یکدیگر قرار می گیرند، در یکدیگر زنجیر شوند. این کار به چندین شکل متفاوت صورت می گیرد. در غیر این صورت سوراخ هایی در گلیم ایجاد می شود که از کیفیت آن می کاهد.

طبقه بندی انواع گلیم های ایرانیان

هنر گلیم بافی ایرانی را به طور کلی می توان به سه گروه تقسیم کرد:

1. گلیم های ساده یا دورو

گلیم های ساده یا دورو که به شیوه پودگذاری بافته می شود. یعنی به شرحی که در صفحات پیشین گفته شد، تنها از نخ تار و نخ پود برای بافت آنها استفاده می شود و نخ پود رنگی با عبور از لابه لای نخهای تار طرح مورد نظر را به تدریج بر روی گلیم به وجود می آورد. شاخص ترین گلیم های ساده در استانهای کردستان، فارس، کرمانشاه، اردبیل و خراسان بافته می شود.

2. گلیم های پودپیچی

گلیم هایی که به شیوه پودپیچی بافته می شود، یعنی علاوه بر نخ تار و پود، از پود نازک نیز در بافت گلیم استفاده می شود و نخ رنگی یک بار به دور هر چله می پیچد و سپس به پشت گلیم می رود و مخفی می ماند و با عبور نخ پود دیگری، به نام پود نازک، بر روی هر ردیف یا هر رج و سپس کوبیدن آن با شانه بافندگی، بافت در هر ردیف یا هر رج تمام می شود. این نوع گلیم ها به گلیم سوماک (Sumak Kilim) یا گلیم یک رو معروف است، چرا که فقط از یک روی این نوع گلیم ها می توان استفاده کرد. گفتنی است که این نوع گلیم الزاما شبیه قالی و به صورت یک رج یک رج بافته می شود.

سوماک معروف به ورنی که در مناطق عشایری استانهای آذربایجان شرقی و اردبیل تولید می شود. سوماک معروف به شیرکی پیچ که در مناطق عشایری و روستایی بافت، سیرجان و شهر کرمان در استان کرمان بافته می شود و سوماک معروف به رندی که در استانهای فارس و خوزستان تولید می شود در زمره مشهورترین گلیم های یک رو است. از گلیم های سوماک به ویژه سوماکهای معروف به ورنی و شیرکی پیچ با نام «گلیم سوزنی» هم یاد شده است.

3. گلیم های یک روی غیر سوماک

گلیم هایی که یک رو ولی غیر سوماک است، یعنی ممکن است در جریان بافت آنها و بر اساس طرح و نقش مورد نظر از انواع روش های پودگذاری، پودپیچی و غیره استفاده کرد. از مهم ترین محل های هنر گلیم بافی های نوع سوم، می توان به استانهای خراسان که گلیم معروف به شورکی و نیز گلیم معروف به «سفره کردی» در آنجا بافته می شود و استان ایلام که گلیم معروف به گلیم گل برجسته در آنجا بافته می شود و نیز به استان کهکیلویه و بویراحمد که گلیم معروف به گچمه در انجا تولید می شود اشاره کرد.

گلیم مرغوب دارای چه مشخصاتی است؟

1. ثبات رنگ

از آنجا که در هنر گلیم بافی خوب، مهم ترین مسئله ثبات رنگ آن است. از این رو، ثابت بودن رنگ خامه های مصرفی ضرورت دارد. گلیم هایی که خامه آن به روش صحیح رنگرزی نشده و دو بار شسته نشده باشد، به آسانی رنگ خود را از دست میدهد. برای حصول اطمینان از اینکه خامه های گلیم به طور صحیح رنگرزی شده و دارای ثبات لازم است، کافی است پارچه سفید نمناکی را محکم روی قسمت های رنگین آن بکشیم، چنانچه رنگ را به خود منتقل نکند، این امر مؤید دقت در رنگرزی خامه و ثبات رنگ آن است.

گفتنی است گلیم هایی که خامه یا ابریشم مصرفی در آنها با رنگ های طبیعی رنگرزی شده باشد، در مقایسه با خامه یا ابریشمی که با رنگ های ثابت شیمیایی رنگرزی شده است رجحان و برتری دارند.

2. تراکم

هر گلیمی که دارای پودهای بیشتر و متراکم تری باشد، طبعا مرغوبیت بیشتری دارد. برای درک میزان تراکم و فشردگی پودها کافی است با دو دست قسمتی از گلیم به طرفين کشیده شود. در چنین آزمایشی، گلیم های کم پود و دارای بافت غیر متراکم به آسانی باز می شود و به اصطلاح معروف «کش» می آید. نظر به اینکه در هنر گلیم بافی از نخ پنبه ای یا نخ پشمی سفید رنگ به عنوان تار استفاده می شود. هنگامی که پودها را فشرده به هم نبافند، این تارها به صورت دانه های سفیدی در متن گلیم نمودار می شود و این سفیدیها نشان دهنده آن است که گلیم به خوبی بافته نشده است و دارای بافت متراکمی نیست.

3. وزن

سبکی وزن گلیم یکی دیگر از ویژگیهای مرغوبیت آن است. به این معنا که هر چه وزن گلیم، سبک تر باشد مرغوبیت بیشتر دارد و مؤید آن است که برای بافت آن از تار و پود ظریف تری استفاده شده است.

4. تقارن نقش

بر خلاف قالی که تقارن نقش و رنگ به ویژه در قالی های امروزی شهری باف الزامی است و بر ارزش هنری و نفاست آن می افزاید. در هنر گلیم بافی معیار تعیین ارزش های هنری و مادی محصول هماهنگی و تقارن نقش و رنگ نیست.

چرا که قالی بر اساس نقشه بافته می شود و حال آنکه نقوش گلیم در بیشتر مناطق تولید منبعث از خلاقیت های ذهنی بافندگان و متأثر از حالات روحی و خلقیات فردی آنهاست و هر چند در سالهای اخیر بافت گلیم بر اساس نقشه نیز در بعضی از مناطق کشور، به طور عمده در بعضی از مناطق شهری، تا حدودی رواج یافته با این همه، هنوز این امر جنبه ای عام و همه گیر پیدا نکرده است. و به همین جهت در بررسی و کارشناسی انواع گلیم هایی که در مناطق مختلف کشور تولید شده، فراوان دیده می شود. که بافندگان گاه یک نقش را در چند جای گلیم با چند رنگ مختلف بافته اند یا از نظر ابعاد بین نقوش همسان، تفاوت های محسوسی وجود دارد.

این موضوع که یکی از ویژگی های اصیل صنایع دستی روستایی و عشایری و سوغات و صنایع دستی ایران است نه تنها باعث کاهش ارزش مادی فرآورده ها نمی شود، بلکه ارزش هنری و بهای مادی آنها را نیز افزایش میدهد. بدیهی است در گلیم نیز همانند قالی هماهنگی رنگ و طرح بسیار مهم است و اصالت طرحها و نقوش نیز بر ارزش آن می افزاید.

5. شیارهای عمودی

در هنر گلیم بافی نقش دار، وجود شیارهای عمودی یا سوراخ در حد فاصل رنگها یکی از عواملی است که از مرغوبیت گلیم میکاهد. گلیم خوب، گلیمی است که در محل تغییر رنگ های آن خامه ها کاملا درهم زنجیر شده، هیچ گونه شیار یا سوراخی در حد فاصل رنگ های آن وجود نداشته باشد.

6. گلیم خوب نباید «سره» داشته باشد

یک گلیم خوب، نباید «سره» داشته باشد و در صورت داشتن سره، مقدار آن بسیار کم باشد که بتوان آن را نادیده گرفت.

پبرای مطالعه در مورد قالی و قالی بافی صفویه به مقالات مرتبط مراجعه کنید.