هنر سوزن دوزی و کاربرد های آن

هنر سوزن دوزی و کاربرد های آن

گفته می شود که هنر سوزن دوزی و رودوزی همزمان با تنوع در انواع دوخت و لباس و پارچه ایجاده شده است. قدمت این نوع صنایع دستی را (نساجی و دوخت) به زمان پیامبران اولیه بشر نسبت می دهند و عده ای به ۷ هزار سال پیش و شاید به ۱۰ هزار سال پیش نیز اشاره می کنند. قدیمی ترین نمونه موجود متعلق به ۴۰۰۰ سال پیش است که تیغ های مسی در بافت یک پارچه می باشد و هم اکنون در موزه بوفالو آمریکا نگهداری می شود و از حفریات شوش بدست آمده است. همچنین اثری از نقش بانوان ایلامی در مرودشت کشف شده که در ناحیه گردن لباس خانم ها نقوشی دیده می شود که دوخته شده است. همچنین استفاده از سوزندوزی در نقوش برجسته تخت جمشید بخوبی مشهود است.

سوزندوزی زرتشتی، سده ۱۲ هجری راست: قسمتی از گلدوزی روی شلوار – چپ: قسمتی از گلدوزی روی پیراهن

مواد و مصالح مورد استفاده در هنر سوزن دوزی ایرانی

مواد و مصالح مورد استفاده در هنر سوزن دوزی ایرانی عموما شامل موارد زیر است:

1. پارچه: کتان؛ زربفت؛ ابریشمی؛ پشمی؛ پنبه ای.
2. نخ: ابریشمی؛ پشمی؛ الیاف مصنوعی؛ گلابتون (نخی با مغز ابریشمی و رشته های نقره ای و طلائی)؛ نخ نقره (نواری پهن فاقد مغز ابریشمی از فلزات سفید و روشن)؛ نخ ملیله (نخی فلزی به رنگ طلایی و نقره ای بدون مغزی که به صورت فنر تابیده می شود)؛ نخ سرمه (نخی فلزی بدون مغز که به دو صورش لوله ای و مکعبی تابیده می شود).
3. انواع سوزن: شارپ؛ بیتوین؛ گرول؛ چنایل؛ دارنینگ؛ تا پستری؛ رفو؛ منجوق دوزی.
4. انگشتانه: فلزی؛ پلاستیکی؛ چرمی.
5. قیچی.
6. کارگاه گلدوزی: در دو نوع گرد و مستطیل که نوع مستطیل آن پایه دار است و در کارهای بزرگ استفاده می شود.

روش دوخت سوزن دوزی

انواع دوخت های به کار رفته در هنر سوزن دوزی شامل موارد زیر است:

1. انواع بخیه ها (در حدود ۳۲ نوع)؛
2. انواع دوخت ها (در حدود ۳۸ نوع)؛
3. انواع طرح ها: شکسته – گردان؛
4. انواع نقوش: هخامنشی، اشکانی، ساسانی، نیلوفر آبی، گال شطرنجی و نقوش اسلامی.

روش کار

در هنر سوزن دوزی ابتدا هنرمند طرح را روی پارچه می کشد. در این رابطه در برخی از اوقات باید طرح را بزرگ یا کوچک نمود که برای این کار از کاغذ شطرنجی استفاده می شود. علاوه بر این گاهی نیز از میز نور برای انداختن طرح روی پارچه نازک و روشن استفاده می شود. گذشته از این روش ها از کاغذ کالک و پودر گچ نیز برای پارچه تیره و ضخیم استفاده می شود. استفاده از پودر رنگین و استفاده از کاربن های رنگی نیز در ایجاد نقش بر روی پارچه ها کاربرد دارد.

در مرحله بعد، پس از ایجاد طرح بر روی پارچه با استفاده از تکنیک های دوخت و با به کارگیری رنگ های متناسب نقش بروی پارچه ایجاد می گرد.

 انواع رودوز های سنتی

در برخی منابع اشاره شده است که در حال حاضر ۱۱۵ نوع هنر سوزن دوزی در ایران است که کلا به ۶ دسته تقسیم می شوند که به شرح زیر است:

1. گروهی که زمینه اصلی مشخص نیست و دوخت های الوان موجب پیدایش زمینه ای تازه و پر از نقش و نگار می شود. مثل: بخارادوزی، نقش دوزی، قلابدوزی، ممقان دوزی، بلوچ دوزی و کردی دوزی.

پرده قلابدوزی، رشت، سده ۱۲، اندازه ۱۴۰*۲۱۵ سانتی متر

2. ترمه بافی و پته بافی برای بافت شال از دیرباز در ایران رواج داشته است. منشاء این هنر را از کشمیر می دانند، که مربوط به سده نهم هجری می باشد. ترمه با پشم رنگی بافته می شود و در انتها این قطعات به هم دوخته می شود و بصورت یکپارچه در می آید. برخی از قطعات به شیوه گلیم بافته می شود بنحوی که پشت و روی آن همسان می شود. در ترمه بافی معمولا از نقوش بنه یا درخت، پرندگان و گل های ریز، تصاویر اسلیمی و حیوانات استفاده می شود.

شامل ترمه و پته سرتاسری، کرمان، سده ۱۲ هجری

3. گروهی که نیمی از زمینه خالی است و به رنگ اصلی خود می ماند. مثل ابریشم دوزی، خامه دوزی، قیطان دوزی و مضاعف دوزی.
4. دسته ای که با بیرون آوردن تار و پود ها نقش ایجاد می شود. مثل سکمه دوزی اصفهان و شبکه دوزی.

سکمه دوزی برای آباژور، اصفهان ۱۳۵۵، اندازه ۴۰*۱۴۰ سانتیمتر

5. دسته ای که نخه ای فلزی زمینه پارچه را تشکیل می دهد. مثل گلابتون دوزی، ده یک دوزی، نقده دوزی ، سرمه دوزی، ملیله دوزی و قلاب دوزی.
6. در یک گروه نیز سوزن و قلاب در نقش آفرینی نقش ندارند بلکه با گذراندن نخ فلزی از میان تار و پود و شکل دادن بوسیله دست، نقش ایجاد می شود. مثل خوس دوزی و برخی از نقده دوزی ها.

تنوع اسم هنر رودوزی در زبان های محلی

در گروه دیگری از انواع هنر سوزن دوزی نخ و سوزن کافی نیست بلکه از مواد تزئینی استفاده می شود؛ مثل پولک دوزی، سکه دوزی، یراق دوزی، مروارید دوزی، منجوق دوزی، سنگ دوزی، زغره دوزی، مرصع دوزی و پیله دوزی. بطور کلی هنر رودوزی با توجه به نوع موادی که بکار می رود و همچنین با توجه به نقوشی که مورد استفاده قرار می گیرد و حتی با توجه به منطقه جغرافیایی و زبان های محلی به انواع اسامی نامبرده می شوند. اما کلا از یک روش کاری و با یکسری ابزار مشابه به این کار می پردازند.

سوزندوزی کردی ، آویز دیوار و رومیزی ، سال ۱۳۳۵

دندانی

دندانی روشی برای بافت پارچه به معنای گل خورد می باشد که آن را به زرتشتیان یزد منصوب کرده اند. در این روش برای رنگ ناپذیر کردن پارچه گره های کوچکی در آن می زنند از این رو نقوش آن بصورت گل های ساده و یا خورشید و ستاره های حلقه ای شکل در می آید. با پارچه های دندانی مبادرت به ساخت روسری، کمربند و شال می ورزند. یکی دیگر از فرآورده هائی که با همین روش تهیه می شود ایکات نام دارد که در آن از نخ های گره خورده در بافت پارچه استفاده می کنند و نقش را می آفرینند که در واقع رنگ ناپذیر است.

تکه ای از رولحافی، دندانی بافی، یزد، اندازه ۱۲۲ و ۲۰۰ سانتی متر

کاربرد کلاف های ایکات در بافت رولحافی در یک کارگاه یزدی

نمد و نمدمالی

گذشته از هنر سوزن دوزی نمدمالی کهن ترین شیوه شناخته شده در بافت است و نمد شاید کهن ترین شکل کفپوش دستی باشد. صنعت نمدمالی بیشتر در مناطق قشقائی و بختیاری اجرا می شود و گسترده ترین مصرف آن بصورت کفپوش و زیرانداز می باشد. البته کلاه و پالتو رودوشی نیز از دیگر اشیائی است که با طریقه نمدمالی آن را می سازند. شیوه نمدمالی در اکثر مناطق یکسان است فقط ممکن است که در برخی نقاط فقط از آب استفاده کنند و در جای دیگر از مخلوط آب و صابون استفاده کنند. از این رو متناسب با مناطق مورد استفاده مثلا در شمال و در جنوب، نمدها نرم و زبر و خشک می شوند.

روش نمدمالی کار بدین طریق است که پس از حلاجی پشم های مختلف و متفاوت از لحاظ رنگ، کف اتاق را می روند و یک قطعه کرباسی روی زمین پهن می کنند و روی کرباس حصیر یا پارچه ضخیم می اندازند. اینک نقوش را همچون نقاشی روی شیشه روی حصیر یا پارچه مورد نظر می چینند. پس از نقشبندی روی تمام کار را به اندازه ۳ سانتی متر پشم می ریزند و سپس تمام پشم را با آب می پوشانند. تمام کار را به آرامی با کرباس می بندند و آن را می مالند تا نقش در زمینه فرو رود. نتیجه نهایی پس از ساعت ها تلاش و مالش نمد بدست می آید.

برای مطالعه در مورد صنایع دستی عربستان به مقالات مرتبط رجوع کنید.