هنر ابریشم دوزی : پیشنه ی تاریخی در ایران

هنر ابریشم دوزی : پیشنه ی تاریخی در ایران

هنر ابریشم دوزی یکی از ده ها هنر در هنرهای سنتی ایران و بازار صنایع دستی است که با فرهنگ و ریشه عمیق فکری و اعتقادی مردم پیوند خورده است. هنر ابریشم دوزی با پیشینه تاریخی چند هزار ساله خود مانند سایر هنرها در دوره های مختلف تاریخی فراز و نشیب هایی داشته است. از آنجایی که ماده اولیه اصلی آن یعنی ابریشم یکی از کالاهای اصلی تجاری در عصر صادرات و واردات بوده و به خودی خود در ویژگی های اقتصادی ایران و بسیاری از مشاغل مرتبط با این پدیده اقتصادی حضوری ثابت و تعیین کننده دارد.

علاوه بر هنر ابریشم دوزی، پرورش کرم ابریشم، ابریشم بافی، کشاورزی، رنگرزی، نساجی بافی، قالی و قالیچه ابریشمی و ابریشم دوزی ظریف شهرت جهانی دارد و از جمله مشاغلی است که در بسیاری از نقاط ایران رواج داشته است. آنچه بیش از هر چیز اهمیت دارد، زیور آلات دوخته شده بر اجزای مختلف لباس است که یکی از ابتدایی ترین روش های جداسازی اقوام و حتی طبقات اجتماعی است. هنر ابریشم دوزی با توجه به پایه طبقاتی افراد جامعه کاربردهای متفاوتی داشت که با مراجعه به نوشته های مکتوب تاریخ کشور که اطلاعاتی به ما می دهد می توان با این هنر و پیشینه آن آشنا شد.

مدارک تاریخی ایرانی در رابطه با هنر ابریشم دوزی

در تاریخ طبری، در مورد پادشاهی تهمورث و در رابطه با هنر ابریشم دوزی چنین آمده است:

«تاج بر سر نهاد و روزی که پادشاه شد گفت: ما به یاری خدا متمردانِ تبهکار را از خلق وی برانیم، وی پادشاه شایسته بود و با رعیت مهربان بود و شاپور فارس را بنیاد کرد و در آن مقر گرفت و در ولایت بگشت و با ابلیس درآویخت و در سرزمین‌های دور و نزديك، اول کس بود که از پشم و موی، پوشش و فرش گرفت و اول کس بود که اسب و استر خر را آرایش پادشاهی کرد و بگفت تا سگان را برای نگهبانی و حفظ گله از درندگان و برای شکار به کار گیرند و به فارسی چیز نوشت.

همچنین دانشوران پارسی گفته‌اند پس از تهمورث، جمشید به پادشاهی رسید و معنی شید به نزد آنها شعاع باشد و او را به سبب جمالش چنین لقب دادند. وی صنعت شمشیر و سلاح را ابداع کرد و صنعت ابریشم و دیگر رشتنی‌ها را یاد داد و بفرمود لباس ببافند و رنگ کنند.»

این مطلب حاکی از آن است که اولین سلسله‌ی پادشاهی، زمانی که بر گستره‌ی پهناور ایران حاکم شد، بسیاری از هنرها و صنایع گوناگون را که به صورت پراکنده در نقاط دور از هم انجام‌ می‌شد، مورد توجه قرار داد. و برای وحدانیت بخشیدن به حکومت خود، سعی کرد در مناطقی که برخی از هنرها رواج نداشته، آنها را بسط و توسعه دهد و در واقع ارکان حکومتی خویش را با اهمیت دادن به این هنرها که مسلماً ایجاد اشتغال و مبارزه با فقر را در برداشته، محکم کند.

مدارک و مستندات باستان‌شناسی در مورد تولید نخ

با توجه به مدارک و مستنداتی که از اقصا نقاط جهان به دست آمده و طبق نظرات متعدد باستان‌شناسان و پژوهشگران در غار کمربندِ بهشهر، دوک‌های سنگی و سفالی کشف گردیده که وجود این ابزار، مبیّن تولید نخ و مقدمه هایی بر هنر ابریشم دوزی در آن روزگار است و این امر مهم را ثابت‌ می‌کند که ساکنان ایران با بهره‌گیری از عصاره‌ی گیاهان، پارچه‌های خود را رنگ‌ می‌کرده‌اند. با بررسی‌هایی که در زمینه‌ی پوشاک آن روزگار انجام گرفته به این مطلب پی برده‌اند که در فصول چهارگانه، پوشاک مردم متفاوت بوده و زری‌دوزی، گلدوزی و تزیینات دیگر نیز حتی پیش از سلطنت مادها کاربرد داشته است. جامه‌های زیبا و آراسته که در حجاری‌های طاق بستان نقش بسته است، یادآور هنر دست‌دوزی‌های آن دوران است.

در بعضی از ساغرهای مفرغی لرستان که به سبک آشوری است، طرح‌هایی روی پارچه‌ی لباس‌ها دیده‌ می‌شود که ظاهراً گل در متن پارچه بافته شده است.

برخی از مورّخان معتقدند نوغان‌داری، تهیه‌ی ابریشم، ریسندگی، بافندگی و هنر ابریشم دوزی پیش از برقراری مراوده‌های چین و روم در ایران زمین مرسوم بوده است. و بنابر تحقیقات، مردم این سرزمین به ویژه خراسانیان از ابداع کنندگان آن بوده‌اند و در همین باب، داستان مشهور پرچم‌های ابریشمین پارتیان در جنگ‌های ایران و روم از شهرت فراوانی برخوردار است.

درفش‌های زربفت و پارچه های زیبای ایرانیان

فلوروس (Florus) تاریخ نویس مصری شرح داده است که چگونه در سال ۵۳ پیش از میلاد، سپاهیان خسته‌ی یونانی در واپسین نبرد با ایرانیان در شام، هنگامی دست از نبرد برداشتند که ایرانیان درفش‌های خود را که از پارچه‌های زربفت و مزین به هنر ابریشم دوزی بود گشودند. همچنین گفته‌ می‌شود: «اسکندر چنان از شکوه و زیبایی گلدوزی‌های ایرانی به شگفت آمد که نمونه‌های بسیار عالی این هنر را برای هم وطنانش به یونان فرستاد.

على سامی در نشریه‌ی بررسی تاریخی، این موضوع مهم را مطرح کرده که: چند تکه ملیله‌دوزی و قلاب‌دوزی در لولان، منتها الیه شرق ایران پیدا شده که احتمالاً متعلق به دوره اشکانیان است.

از جمله تئوفیلاکت، مورخ معروف قرن هفتم میلادی، ضمن توصیف جامه‌ی هرمز چهارم نوشته است:

شاهنشاه، شلواری زربفت‌ می‌پوشید که آن را با دست، گلابتون‌دوزی، گلدوزی و ده یک‌دوزی کرده بودند و بهایی گزاف داشت.

گفته شده است که بنابر مشاهدات تاریخی، پرورش کرم ابریشم و ابریشم‌کشی در بسیاری از مناطق کشور رایج بوده و کلاف‌های ابریشمی در کارخانه‌های بلخ، همدان، شوش، شوشتر و بسیاری از شهرهای دیگر به پارچه تبدیل‌ می‌شده است. جلوه و رواج شگفت‌انگیز هنر ابریشم دوزی ایرانی، کلیسای بیزانس را نگران ساخت؛ به حدی که کلیسا به کار بردن پارچه‌های منقّش و بافته شده از ابریشم ایرانی را ناروا اعلام کرد.

سوزن‌دوزی تاج شاهان ساسانی

ایداث پرادا نیز ضمن نوشته‌های خود به پوشش سوزن‌دوزی شده تاج انوشیروان اشاره کرده و متذکر شده است که:

هر وقت انوشیروان تخت پادشاهی خود را ترك‌ می‌کرد، تاج وی که به علت سنگینی وزن از بالای تخت شاهی آویزان بود با پارچه‌هایی با هنر ابریشم دوزی و سوزن‌دوزی شده‌ای پوشانده‌ می‌شد تا گرد و غبار، داخل آن نفوذ نکند.

بهتر است به این مهم نیز اشاره کنیم که هنرمندان پس از بافت و تهیه‌ی پارچه‌ها با هنر ابریشم دوزی، برای آرایش منسوجات ساده‌ی لباس‌های خود با دوخت‌های مختلف از نقوش مختلفی چون:

• حیوانات،
• اشکال هندسی،
• طرح محرماتی،
• قرص خورشید،
• گل‌های چهارپر،
• گوزن بالدار،
• نقش سوارکاران،
• نقوش اهورایی،
• نقش معروف گردونه‌ی مهر یا سواستیکا،

استفاده‌ می‌کرده‌اند و غالباً نقش‌ها با قلاب‌دوزی (قلاب‌دوزی‌ها همیشه با نخ ابریشم انجام‌ می‌شده و بررسی‌های به دست آمده از نمونه‌های قدیمی نشان‌ می‌دهد در قلاب دوزی‌های نقاط گوناگون کشور اعم از خرم آباد، مشهد و رشت از نخ ابریشم استفاده شده است)، زری‌دوزی، ملیله دوزی، پولک‌دوزی و ابریشم‌دوزی روی پارچه‌ها ترسیم‌ می‌شدند.

دست‌دوزی‌های ایرانی به عنوان غنیمت جنگی

از خلال مطالب مذکور مشهود است که هنر سوزن‌دوزی و هنر ابریشم دوزی روی پارچه‌های ابریشمی و زربفت، رونق فراوان داشته و در خلال جنگ‌های درازمدت رومیان با ایرانیان بسیاری از نمونه‌های دست‌دوزی‌های ایرانی به عنوان غنیمت به خارج از ایران برده شده است. همچنین به اسارت گرفتن هنرمندان و تولیدکنندگان و مهاجرت‌ها و کوچ‌های اجباری یا اختیاری از عمده عواملی بوده که هنرهای ایرانی را به خارج از مرزهای سرزمین‌مان برده است؛ کما اینکه آشنایی هنرمندان با هنرهای خارج از مرزهای ایران نیز منجر به پدید آمدن سبکی جدید و نو ظهور شده است.

بر اساس این ادعا‌ می‌توانیم به زیرنویس کتاب تاریخ بیهقی اشاره کنیم که در آنجا ثعالبی نیشابوری از نقش سرو، تعریف جالبی ارائه‌ می‌دهد که برای آشنایی علاقه‌مندان با نقش‌های ماندگار که خاستگاه آنها ایران زمین بوده است، آورده‌ می‌شود:

گویند: قدمای فرس به واسطه‌ی احترام سرو کاشمر همه جا در نقاشی عمارات و نقش منسوجات و گلدوزی‌ها و دیگر تزیینات، صورت سروی که نوک مخروطی آن متمایل شده باشد، متداول ساخته‌اند و به عبارت دیگر آن را بته‌ی جقه‌ می‌گویند؛ که از قدیم، جقه‌ی ملوک عجم را به شکل سرو کاشمر‌ می‌ساخته‌اند.

حکمای فرس، سرو را رب النّوع حیات نبات‌ می‌شمردند؛ همچنان که ماهی را رب النّوع حیات حیوانات‌ می‌دانستند. نشان ملی بهدينان در همه جا سرو و ماهی بوده است. هنوز هم در قالی‌ها و سجاده‌ها و شال‌ها، سرو و ماهی و بته جقه را رسم‌ می‌کنند او به همان گونه که از قدیم آنها را تمثال مقدّس‌ می‌شمردند، معمول‌ می‌دانند. گمان بهدينان بر این بوده است که ماهی و سرو، در حیات و نبات، بدون سبب خارجی زوال نمی‌یابد.

رودوزی‌های سنتی پس ظهور اسلام در ایران

پس از ظهور اسلام در ایران، رودوزی‌های سنتی و هنر ابریشم دوزی همچنان به حیات تأثيرپذير و تاثیرگذار خود ادامه‌ می‌دهد و اگرچه تحولی شگرف در نقش‌ها و طرح‌های ایرانی پدید‌ می‌آید، خصوصیات ایرانی بودن خویش را از دست نمی‌دهد. چنان که اعتقادات مذهبی هنرمندان در بعضی از نقاط با پرهیز از شبیه‌سازی و همانندسازی، که قبلاً مرسوم بوده، سبک جدیدی از پردازش طبیعت را به گونه‌ای کاملاً متفاوت با غرب، جلوه‌گر‌ می‌کند.

ابن اثير، مؤلف الكامل، روایت‌ می‌کند که در سال ۳۱ هجرت برای مسلمانان چه اتفاقاتی افتاده است:

بنابراین مسلمانان در این سال ناحیه‌ی بُشت را‌ می‌گشایند و بیشتر شهرهای خراسان در همین سال‌هاست که فتح‌ می‌شود. پس از تسلط عرب، پیروان دیانت زرتشت که حاضر به قبول جزيه و پذیرش دین نبودند، مجبور شدند سرزمین پدران خود را ترک کنند. ما به موجب قصة سنجان اطلاع داریم که گروه‌های بی‌شمار از زرتشتیان، سنجان زاده بوده‌اند که بعدها در هند به همین نام شهری را پی افکنده‌اند و هنوز هم ماندگار آن دیارند. ليكن محتمل است که پیرامونیان آتشگاه کشمر و ترشیز نیز مانند همسایگان خود مهاجرت را بر مقاومت ترجیح داده، ایران را ترک کرده باشند.

همچنان که پیش از این اشاره کردیم، مهاجرت‌ها منجر به انتقال تکنیک، نقوش و هنر سوزن‌دوزی و هنر ابریشم دوزی به خارج از مرزهای ایران شده است. نقش سرو یکی از زیباترین و ماندگارترین نقوش در هنرهای متنوع ایرانی است که در تزیینات سوزن‌دوزی‌های خاور دور و آسیای میانه، به خصوص کشمیر و هند، حضوری پر رنگ دارد و خاطره‌ی تلخ مهاجرت تاریخی ایرانیان را به خارج از سرزمینمان زنده نگه داشته است.

برای مطالعه بیشتر در مورد هنر رودوزی سنتی اصفهان در عصر صفوی به مقالات مرتبط مراجعه کنید.