هنر ملیله سازی : ابزارها و روش ساخت

هنر ملیله سازی : ابزارها و روش ساخت

هنر ملیله سازی ساختن اشیاء به خصوص زینت آلات طلا یا نقره است که با قطعات و مفتول های نازک ساخته می شود. از دوره هخامنشی گوشواره طلایی به دست آمده که با مفتول های نازک و نقطه های ریز فلزی ساخته شده است و آویزی به شکل میوه کاج دارد این گوشواره از پاسارگارد به دست آمده است. از نمونه های به دست آمده این هنر که در هزاره اول پیش از میلاد ساخته شده و در کشفیات مارلیک به دست آمده، گوشواره طلای اناری شکلی است که می توان آن را ملیله کاری نقطه ای نامید که با قطعه قطعه کردن مفتول های به اندازه تقریبی یک میلیمتر و قرار دادن آنها در کنار یکدیگر و سرانجام جوش دادن آنها روی یک حجم کروی است.

وجود اشیاء همانند هنر ملیله سازی و زینت آلات مذکور در زمان اشکانیان نیز گزارش شده است ولی از این زمان به بعد و تا دوران بدو اسلام نمونه ای مشاهده نشده است. از دوران سلجوقی دو جفت گوشواره طلا و نقره در دست است که با مفتول های به هم تابیده ساخته شده که بسیار شبیه به ملیله های کنونی است. دو گوشواره دیگر با تزیین ملیله از قرن دوازدهم هجری نیز در دست است کلیه اشیاء ذکر شده در موزه ایران باستان تهران نگهداری می شود.

هم اکنون ساخت زینت آلات و اشیاء هنر ملیله سازی در نقاطی چند از کشور رواج دارد. صنعت گران هنرمند جهت به وجود آوردن زیورها و اشیاء ملیله در اصفهان و ملیله کاری زنجان بیشتر از نقره استفاده می نمایند ولی در شهرهای دیگر از جمله تهران و یزد زیورهای ملیله طلا نیز می سازند.

لوازم کار و مراحل ساخت  در هنر ملیله سازی

لوازم کار و همچنین مراحل ساخت در هنر ملیله سازی به شرح زیر است:

• کوره

کوره از دو قسمت تشکیل می گردد. یکی دم برقی است که هوا را به داخل کوره رانده و سبب برافروختن زغال که سوخت مورد مصرف در هنر ملیله سازی است می شود. دیگری خود کوره است که شکلی شبیه تشت دارد و قطر آن تقریبا پنجاه سانتیمتر است و لوله از زیر به آن وصل شده و روی آن قطعات زغال قرار دارد.

• بوته

عبارت از ظروف کوچکی از جنس گرافیت که حرارت را به خوبی منتقل می کند. ولی خود در مقابل آتش مقاوم است. قطعات نقره را که چه به صورت شمش چه به حالت قراضه اشیاء کهنه نقره ای، در بوته ریخته و روی آتش قرار می دهند. از این نوع بوته ها در هر کارگاه چند عدد در اندازه های مختلف و متناسب با مقدار نقره ای که درون آن جای می گیرد، وجود دارد.

• نقره

برای ملیله سازی از نقره خالص که ۱۰۰ عیار است استفاده می شود ولی به سبب نرم بودن نقره خالص برای اشیاء و یا قسمت هایی از آن که می بایست محکمتر باشد، تا حدود ده درصد مس به نقره می افزایند. این مقدار در بعضی موارد بیشتر است و هر چه این مقدار بیشتر باشد شیء ساخته شده نامرغوبتر می گردد.

• ریچه

در واقع قالبی است فلزی به ابعاد تقریبی سی سانتیمتر طول و پنج سانتیمتر عرض و قطر سه سانتیمتر، که شیارهایی در روی سطح آن وجود دارد که پنج میلیمتر عرض، پنج میلیمتر گودی و طول آن به اندازه خود ریچه است. این وسیله معمولا دارای دسته ای چوبی است که استادکار آن را گرفته و با دست دیگر بوته را به وسیله انبر می گیرد و پس از ذوب نقره، آن را درون شیارهای ریچه می ریزد. البته جهت حسن انجام کار، قبلا می بایست خود ریچه را گرم کرده و اندکی موم نیز به داخل شیارها ریخته می شود تا نقره مذاب بهتر در آن به سیلان درآید، نقره ای که از این قالبها در می آید نیز شمش نامیده می شود.

• سندان

این وسیله بسیار شبیه به وسایل مشابه در انواع فلزکاری است، منتهی در مقیاسی ظریفتر.

• چکش

در اندازه های مختلف وجود دارد که به نام وزنشان نامیده می شوند، مانند چکس ۱۰۰ گرمی، ۲۰۰ گرمی و غیره.

• چهارسو

در هنر ملیله سازی شمش نقره را پس از سرد شدن از ریچه در می آورند و روی سندان گذارده با چکش آن را چکش کاری می نمایند. زیرا پس از ریختن نقره مذاب در ریچه، نقره تمام زوایای آن را پر نمی کند و شکل صد در صد دقیقی ندارد. به همین دلیل آن را روی سندان چکش کاری کرده تا به صورت منظم با مقطع 5×5 میلیمتر در آید، که آن را چهارسو می نامند. باید خاطرنشان ساخت که نقره پس از چکش کاری حالت خشکی پیدا می کند و می بایست قبل از کار مجدد کمی آن را حرارت داده و بقیه مراحل را انجام دهند.

• دستگاه ملیله کش یا نورد

دستگاهی است دارای دو غلتک که تعداد 16 تا ۱۸ شیار از اندازه های پنج تا دو میلیمتر روی آن وجود دارد و فاصله این غلتکها به وسیله چرخ دنده هایی که روی دستگاه کار گذاشته شده قابل تنظیم است.

• مفتول ملیله

برای به وجود آوردن مفتول ملیله، چهارسوها را در میان غلتک ها نهاده در حین فشرده شدن از میان آنها رد می شود. دور بعد این حرکت را با فاصله کمتری انجام می دهند تا هربار نقره نازکتر و نازکتر و در نتیجه درازتر می شود و به این ترتیب مفتول ملیله به وجود می آید و به سبب اینکه اندازه طول آن درازتر می شود، آن را روی قرقره مخصوصی می پیچند.

• حدیده

صفحه ای است دارای سوراخ هایی از درشت تا ریز که بزرگترین آنها حدود دو میلیمتر و کوچکترینشان کمی نازکتر از یک میلیمتر می باشد. ابتدا سر مفتول ملیله را کمی چکش کاری می نمایند تا نازکتر شده و از سوراخ بزرگ حدیده رد شود. آن گاه سر آن را از طرف دیگر حدیده با فشار بیرون می کشند. در دو طرف این صفحه دو قرقره با اندازه تقریبی قطر ده سانتیمتر نصب شده و مفتول را که پس از رد شدن از سوراخ های حدیده دراز تر شده به قرقره طرف مقابل می پیچند و پس از اینکه تمام مفتول رد شد، مجددا سر آن را چکش کاری کرده نازکتر می کنند و این بار از سوراخ باریکتری می گذرانند. هر سوراخ حديده دارای شماره ای است.

در هنر ملیله سازی مفتول های مختلف با نام شماره حدیده ای که آخرین بار از آن گذشته نامیده می شود. بزرگترین سوراخ شماره ۱۲۰ و ظریفترین آنها را ۳۰ می نامند. نوع دیگری از حدیده وجود دارد که به نام حدیده یاقوتی معروف است و هر سوراخی در مهره جداگانه ای قرار گرفته و نه مجموعه سوراخ ها.

• قیچی

به قیچی آهن بری شباهت دارد ولی در اندازه ای ظریفتر و جهت قطع مفتول ها و نوارها ملیله به کار می رود.

• انبردست

در اندازه های مختلف.

• انبر آتش کاری

در هنر ملیله سازی به وسیله این ابزار برای مثال بوته را روی آتش نگه می دارند.

• انبر دم باریک

با زبانه های بلند و ظریف.

• انبر دم پهن

• صفحه اهنی

از الگو و قالب شیء مورد نظر کمی بزرگتر است به طوری که صفحه آهنی حداقل یک سانتیمتر از هر طرف قالب آهنی بزرگتر باشد.

• قالب آهنی

در واقع الگوی شیشی مورد نظر است. چنانچه در هنر ملیله سازی شیء ای مانند قوطی و یا فرم های مشابه که از چند سطح به وجود می آید، قالب هر سطح را جداگانه ساخته و پس از آن سطوح مختلف آنها را مطابق مدل به هم جوش می دهند. در مورد اشیایی که تقریبا فرم استوانه ای دارد، ابتدا به صورت تخت ساخته و در آخر آن را خم نموده و دو سر آن را به هم جوش می دهند. در مورد اشیایی که مثل کاسه فری تقریبا به صورت نیم کره دارد و یا سایر فرمهایی که به هیچ روی نتوان الگوی آنها را به صورت تخت در آورد، قالبشان را از آهن ساخته و بقیه مراحل را روی آن انجام می دهند.

موم گذاری در هنر ملیله سازی

پس از اینکه قالب شیء را ساخته و روی صفحه اهنی قرار دادند موم مذاب را با قاشق چایخوری با احتیاط و آهسته آهسته روی نوار دور قالب را موم اندود می نمایند. در هنر ملیله سازی پس از مشخص شدن خطوط محیطی قالب را نیز موم می گیرند. سپس سطوح موم اندود شده را تراشیده صاف می کنند تا قشری از موم به ضخامت یک میلیمتر باقی بماند.

ملیله چینی

این مرحله از قسمتهای اصلی هنر ملیله سازی به شمار می آید. به طور کلی یک سطح ملیله کاری از چند نوع نوار یا به اصطلاح اهل فن چند نوع مصالح در ساختمان ملیله کاری مورد استفاده قرار می گیرد:

1. دیواره بیرونی

اولین نوع مصالح هنر ملیله سازی به نام «دیوار بیرونی» (شکل زیر) خوانده می شود که از یک نوار تخت شماره ۱۰۰ حديده تشکیل می گردد که روی خط خارجی شیء موردنظر قرار می گیرد. حدید، شماره صد تقریبا از ضخیمترین مصالح به شمار می آید. البته باید خاطر نشان ساخت که مصالح دیواره بیرونی، بسته به اینکه چه شیء را می خواهند به وجود بیاورند فرق دارد. مثلا در مورد ساختن دیواره بیرونی یک فنجان با یک سینی متفاوت است.

2. نوار تابیده

نوع دیگر از مصالح ملیله سازی است که از به هم پیچیدن دو نوار شماره 15 حدیده جهت ساختن یک گیره استکان می باشد. بدیهی است که برای اشیاء کوچکتر و ظریفتر نوارها باید ظریفتر و در مورد اشیاء بزرگتر باید سنگینتر باشد. این نوار را از قسمت صاف نورد گذرانده و تخت می نمایند. باید خاطرنشان ساخت که تمام مفتول های هنر ملیله سازی می بایست به صورت تخت استفاده شود و از نوار گرد استفاده نمی کنند (شکل زیر).

3. ماشین مليله

نام وسیله ساده ای است به صورت دوشاخه که دارای دستهای می باشد و نواری به ضخامت ۷۰ حدیده که هر بار از میان آن دو شاخه رد کرده و به تناوب از یکی به دیگری می پیچند و پس از اینکه نوار را از میان آن خارج کردند فرم مارپیچی به دست می آید (شکل زیر). از این نوع نوار برای تزیین سطوحی که در لبه اشیاء بزرگ مانند کاسه برای محکم کردن ظرف که باعث شود بدنه جسم محکم شده و در اثر فشار خم نشود قرار می گیرد. این سطوح به صورت باندی از پهنای حدود نیم سانتیمتر یا بیشتر در لبه یا سطوح میانی ظرف قرار می گیرد.

4. نوار دندانه

نواری است به صورت (شكل زیر) و به ضخامت شماره ۷۰ ملیله است. این نوار نیز برای تزیین سطوحی مانند فرم فوق ولی به پهنای کمتر قرار می گیرد. چنانچه سطوح یاد شده پهنتر باشند از ترکیب دو نوار فوق و تکرار آنها استفاده می گردد.

5. دیواره داخلی

نواری است به شماره ۷۰ حدیده که برای ایجاد خطوط اصلی و تقسیم بندیهای طرح دلخواه که نقوش مختلف داخل آن قرار خواهند گرفت از آن استفاده کرده و روی صفحه موم اندود در جای خود قرار می دهند.

6. نوار میله

همانند «نوار تابیده» از دو رشته مفتول به هم پیچیده ولی به شماره سی حدیده تشکیل می شود و از ظریفترین اجزاء هنر ملیله سازی است. از این نوع نوارها برای ایجاد نقوش مختلف از قبیل گل و برگ و غنچه و بته جقه پیچک و غیره ساخته و در جای خود روی صفحه موم اندود قرار می دهند.

• مفتول آهنی

پس از طی مراحل ملیله چینی، وقتی تمام سطح کار را با نوارهای ملیله به شکل های گوناگون پوشانیده شد. آن را با مفتول های نازک آهنی محکم می بندند. یک صفحه اهنی دیگر مشابه آن که شیء را روی آن ساخته اند قرار می دهند. آن گاه آن را با شعله ای که به وسیله دم پایی برافروخته می شود حرارت می دهند تا موم ذوب شده از صفحه آهنی زیرین جدا شود از صفحه آهنی رویی به این منظور استفاده می کنند که هنگام حرارت دادن، خود ملیله ها بیش از حد حرارت نبیند و ذوب نشود. سپس بعد از سرد شدن صفحه رویی را برداشته روی کار را آب می زنند تا کاملا خیس شده برای مرحله بعدی آماده شود.

• گرد لحيم

عبارت است از پودر براکس (Borax) و براده بسیار ریز نقره با عیار پایین که آنها را مخلوط کرده و در نمکدانی ریخته روی سطح ملیله می پاشند. مقدار گرد لحیمی که به کار می برند باید متناسب با شیء استفاده گردد زیرا اگر کمتر از حد لازم باشد در موقع آتش کاری و جوش دادن اجزاء خوب به هم جوش نخورده، شکننده می گردند و اگر زیاد باشد به صورت قطعات کوچک چشمه ها را پر می کند.

• مشعل گازی

در هنر ملیله سازی از مشعل جهت آتش کاری استفاده می شود که با حرارتی معادل با ۷۰۰ درجه سانتیگراد آن را حرارت می دهند. در نتیجه ذرات لحیم ذوب شده و باعث متصل شدن تمام اجزاء ملیله با یکدیگر می گردد. سپس مفتول های آهنی را باز می کنند. به همین ترتیب، اگر شیء از چند قسمت تشکیل شده باشد (مانند جعبه) ، سایر قطعات را نیز ساخته به هم جوش می دهند.

• قطعات ریختگی

بعضی از اجزاء اشياء ملیله مانند دست فنجان و غیره در هنر ملیله سازی که باید محکمتر باشند به صورت ریختگی ساخته می شود. به این ترتیب که ابتدا قالب شیء مورد نظر را ساخته درون آن را با نقره مذاب پر می کنند. به خاطر استحکام بیشتر این قطعات از نقره با عیار پایینتر استفاده می شود و شیء به صورت یکپارچه و توپر و به شکل شبکه بندی ملیله ساخته می شود. پس از ساخت این قسمتها، آنها را به شیء اصلی جوش می دهند.

• سوهان و سمباده

برای این که شیء کاملا صاف و هموار شود سطوح آن را با سوهان و سمباده می سایند. سپس ظرفی را پر از آب کرده و به نسبت هر لیتر آب یک قاشق غذاخوری اسید سولفوریک در آب ریخته بر روی شعله می گذارند و اشیاء را داخل آن قرار می دهند تا کاملا بجوشد.

• برس سیمی

برای کامل کردن عمل پرداخت در هنر ملیله سازی ، با برس سیمی در ظرف آبی که حاوی مواد پاک کننده است تمیز می کنند و کار به پایان می رسد.