صحافی سنتی و جلد سازی : هنری در آستانه فراموشی

صحافی سنتی و جلد سازی : هنری در آستانه فراموشی

در مبحث صحافی سنتی و جلد سازی : هنری در آستانه فراموشی ، صحافی سنتی در فرهنگ سنتی ما عبارت است از حرفه و هنری که صاحب آن پیشه، کتاب بی جلد را تجلید، کتاب معیوب را وصالی و مرمت و شیرازه دوزی و کاغذ کتابت را جدول کشی می کرد. همچنین اوراق موش خورده، کرم زده و آتش دیده را به وسیله متن و حاشیه کردن حیات تازه ای ببخشد.

تاریخچه صحافی سنتی و جلد سازی

هنر صحافی سنتی و جلد سازی و حفظ نوشته ها به قدمت خود نوشتن است. حتی کتیبه های آشوری بر روی لوح های گلی نیاز به پوشش حفاظتی داشت؛ ولی قدمت جلد کتاب در شکلی که امروز در غرب متداول است، به اوایل عصر مسیحیت میرسد.

در دنیای باستان، کتاب فقط یا به صورت طومار در طول متفاوت وجود داشت و یا به شکل لوح بود و در هیچ یک از این دو صورت نه ترتیب صفحات مطرح بود و نه رجوع به متن آن به شکلی آسان میسر و مقدور بود. در آن زمان طول برخی از طومارهای باستانی مصر به حدود شش متر هم می رسید و حتی خواندن طوماری کوتاه تر از این طول نیز بسیار مشکل بود.اگر چه در دوران باستان، خواندن طوماری چینی که به شکل پله بر روی هم تا می شد، آسان تر بود؛ ولی کلا خواندن کتاب و استفاده آسان از آن به خاطر شکل لوح یا شکل طوماری آن دشوار می نمود.

قدیمی ترین نسخ

قدیمی ترین نسخ با صحافی سنتی و جلد سازی، روایت های قبطی انجیل بود. آثار مذکور طی اولین شش قرن بعد از میلاد مسیح در مصر نوشته شد. صفحات این نسخ را از ورق های پاپیروس می ساختند و جلد آن را از چند لایه پاپیروس تهیه می کردند که روی آن چرم می کشیدند و برای بستن کتاب، تسمه های چرمی به کار می رفت.

در جهان اسلام، حدود دو قرن پس از نزول قرآن کریم که صحابه پیامبر (ص) قران را بر برگ نخل و استخوان، پارچه و غیره ثبت کردند قرآن کریم به خط کوفی با سرلوحه های زرنگار نوشته شد. از این زمان تا نزدیک به هزار سال، شیوه کتاب سازی پیوسته رو به کمال نهاد و از هر کتاب بزرگی، صدها نسخه به وجود آمد.

هنر و صنعت صحافی سنتی و جلد سازی، پیوسته مورد توجه هنرشناسان بوده است و همواره برای محافظت و ضبط کتب و صیانت اوراق نسخ از آسیب، تصرف و پریشانی و تسهیل در مطالعه و قرائت آن، مطالعاتی انجام و شیوه های تازه ای به کار گرفته می شده است.

در دوره های مختلف صحافانی بوده اند که به چندین هنر آراسته بودند یعنی هم کتابت می کردند و خوشنویس بودند و هم در هنر تذهیب دست داشتند و به جدول کشی و آهار و مهره کردن و دو پوست کردن کاغذ می پرداختند و گاه به جز تهیه جلد کتاب به ساختن قاب آینه و قلمدان هم مبادرت می کردند. صحافان، در تهیه جلد، کارهای مقواسازی و آماده کردن چرم و ضرب کردن آن و حل کاری طلا و تشعیرسازی و رنگ کردن و شیرازہ بندی را شخصا انجام می دادند. شیرازہ بندی از کارهای بسیار با ارزش صحافان بوده است و شیرازه محکم و ابریشمین خوش طرح و رنگ نمودی از هنر ممتاز بوده است.

روش های فنی جلدسازی

صحافی و جلدسازی در دوره های مختلف و شهرهای مختلف به شیوه های گوناگون انجام می گرفته است. به طوری که امروزه از روی شیوه هر یک، می توان تعیین کرد که آن جلد در کدام دوره و در کجا ساخته شده است. روش های فنی جلدسازی معروف به روش قبطی اسلامی به ایران راه یافت و جلدهای اولیه از چوب پوشیده با پوست بود و با رسوم و اشکال هندسی تزیین می شد.

در طراحی کتاب که از سنت قبطی سرچشمه گرفته بود، معمولا محور افقی کتاب بلندتر از محور عمودی آن بود و جلدها به صورت ضربی – بدون پوشش طلا – تزیین می شد. از اواخر قرن پنجم ه.ق نقوش ساده روی جلد را با آب طلا و نقره و گاهی با لاجورد و شنگرف، تذهیب می کردند. و روی جلد را به دو قسمت متن و حاشیه جدا با تزیینات مختلف و متمایز آرایش می دادند و اصولا آن را برای تجلید قرآن کریم و دیگر کتب مذهبی و نیز کتب بسیار با ارزش به کار می گرفتند.

کتاب آرایی دوره سلجوقی

در دوره سلجوقی، صنعت صحافی سنتی و جلد سازی و تزیین آن، رونق یافت و کتاب که تا آن زمان بر روی پوست نوشته می شد. به راه تازه ای رفت ضمن آنکه باید گفت، صنعت کاغذسازی که از چینی ها تقلید شده بود از قرن ششم ه.ق در کارگاه های سمرقند و سپس در سراسر دنیای اسلام انتشار یافت. تا کار را برای نویسندگان و دیگر هنرمندان مرتبط با کتاب و کتاب آرایی آسان تر سازد.

کتاب آرایی عصر تیموریان

در عصر تیموریان و در پی ورود فرهنگ و هنر چینی به وسیله مغول ها، پشت جلدها نیز تغییر می یابد و با دقت و ظرافت خاصی که وام گرفته شده از فرهنگ و هنر چینی است، همراه می شود. در این دوره اگرچه شیوه کار همان شیوه چرم های بریده بر زمینه های روشن است ولی تفاوت این نوع پشت جلدها با آثار پیشین در استفاده از نقش های طبیعی و گیاهان است. که میدانیم اصولا هنر چین، هنری طبیعت گرا بوده و به طبیعت و طرح های ملهم از طبیعت توجه خاص دارد.

صنعت صحافی سنتی و جلد سازی ایران در دوره تیموریان، به وسیله جلدسازان و صحافان مكتب فنی هرات به اوج عظمت خود رسید و به صورت یک صنعت ایرانی در آمد. گفتنی است که در این دوره بهترین، زیباترین و پربهاترین کتب با خط بسیار زیبا و تزیینات عالی و تذهیب کاری و نقاشی های بدیع و جلدهای قیمتی به وجود آمده است.

کتاب آرایی دوران صفویه

تهیه جلد کتاب در دوران صفویه و در پی رشد صنایع دستی، هنرهای سنتی، شکل صنعتی تری به خود می گیرد و سرعت بیشتری در کار صحافی سنتی و جلد سازی به وجود می آید. این شکل از جلدسازی به نام جلد لاکی معروف می شود و اگرچه تهیه جلدهای چرمی نیز همچنان ادامه می یابد ولی به جای استفاده از فشار دست بر سطح چرم، از قالب های بزرگ فولادی و مسی استفاده می شود. آستر کتاب را هم اکثرا طلاکاری می کرده اند ضمن آنکه در رنگ های زمینه آستر نیز تنوع بیشتری به وجود می آید و از رنگ هایی چون قرمز، سیاه، بنفش و سبز – که در آستر جلد کتاب تازگی داشت – نیز استفاده می شود.

پیوند میان نقاشی و نیز نقوش تذهیب و نقش های روی جلد کتاب در عهد صفوی بسیار زیاد است. اما این نقش ها هنوز مایه هایی از هنر چینی با خود همراه دارد. از طلاکاری نیز در پشت جلد و گاه در آستر جلد بیش از گذشته استفاده می شود. در این دوره گاه نیز نقوش اسلیمی با شکل ترنج در پشت جلد به کار رفته است. در این عهد، نام طراح و جلدساز در جلد کتاب و یا صفحات آخر آن آمده است و نکته آخر آنکه اگرچه در دوره صفوی جلدهای لاکی رایج می شود ولی ارزنده ترین جلدها همان جلدهای چرمی است. جلدسازان معروف این عصر نیز باید از «استاد محمد» نام برد.

جلد سازی عهد زندیه

در عهد زندیه و در عصر قاجاریه، همچنان جاده های لاکی مورد توجه است و نقش هایی که بر این نوع جلدها نقاشی می شود اکثر «گل و مرغ» است. ضمن آنکه باید گفت در دوران های مذکور پشت جلدهای چرمی و مخملی نیز همچنان وجود دارد. و اگر چه ارزش جلدهای چرمی نسبت به دوران های پیش کاهش یافته است ولی در جلدهای مخملی که با طلاکوبی هم همراه است تا حدی جنبه های هنری مشهود است.

هنر صحافی سنتی و جلد سازی از قرن نوزدهم ه.ق رونق خود را از دست داد و از جمله آنکه در دورة فتحعلی شاه اسلوب و روش اروپایی در آنها تأثیر کرد و لبه اضافی جلد نیز که در جلوی کتاب قرار داشت رفته رفته حذف شد. اگرچه تأثیر صحافی ایرانی از حيث نقش و نگار در آن کاملا محسوس بود.

فرنگی سازی

با بازگشت میرزا محمد تقی صحافباشی و جمعی از شاگردانش از فرنگ در نیمه دوم قرن سیزدهم ه.ق صحافی جدیدی که «فرنگی سازی» نامیده شد نضج گرفت و صحافی سنتی و جلد سازی رفته رفته رو به فراموشی گرایید. در پی ضرورت رشد تولید روزافزون کتاب در سراسر جهان، ماشین هایی ابداعی شد که عمل صحافی را سرعت بخشید ولی طبعا به کارگیری این ماشینها موجب زوال صحافی دستی سنتی شد.

صحافی بدون نخ

طی دهه ۱۹۵۰ میلادی صحافی بدون نخ به وجود آمد. این شیوه صحافی که بدون عمل دوخت به وسیله ماشین انجام می گرفت جانشین ته دوزی کتاب شد. در اوایل دهه ۱۹۶۰ م مراحل مختلف کار صحافی مانند دوختن یا قیچی کردن تکه های اضافی، چسب زدن، گرد کردن عطف، تهيه جلد، پرس کردن و بسته بندی کردن بدون دخالت دست انجام شد. با این همه هیچ گاه از ارزش و اعتبار صحافی سنتی لااقل نزد اهل فن و هنرشناسان کاسته نشده است.

صحافان و مجلدان معروف

ذیلا با نام تنی چند از صحافان و مجلدان آشنا می شویم:

مواد و مصالح کار صحافی

• کاغذ

کاغذهای قدیمی انواع مختلفی دارد و برای «وصالی» و «آستر بدرقه» استفاده می شود. کاغذهای مشهور و با کیفیت هنری چون خانبالغ، کشمیری، سمرقند، بخارایی، آهار و مهره و غیره امروز که در صحافی سنتی و جلد سازی استفاده می شود بسیار کمیاب است. لذا از کاغذهای خارجی به طور عمده استفاده می شود و آنها را رنگ آمیزی می کنند.

در بازار وزن کاغذ را بر حسب گرم در متر مربع معلوم می کنند. در ایران وزن کاغذ در هر متر مربع به طور معمول بین چهل تا صد و بیست گرم است که بر حسب نوع و استفاده آنها متفاوت است. مثلا وزن مقوای شمیز معمولا از ده گرم به بالا و از سیصد گرم به پایین است. این نوع مقوا که به کاغذ شمیز معروف است در واقع جزء کاغذهای نسبتا ضخیم بوده و برای تهیه آستر بدرقه کتابهای قطع بزرگ و ساخت جلدهای نازک برای کتب و جزوات و همچنین در تهیه عطف کتاب یا جلد مقوا که پوشش چرم یا گالینگور دارد به کار می رود.

از جمله کاغذهای کم وزن، «کاغذ گراف» است که به دلیل مقاومت و چسبندگی خاص آن و کمی وزن، مخصوص چسباندن به عطف کتاب قبل از جلد کردن است.

• مقوا

در قدیم برای ساختن مقوا از کاغذهای سیاه مشق و دفترهای باطله، لباس های پنبه ای کهنه و یا پارچه چلوار استفاده می کردند. امروزه به یکی از فرآورده های کاغذ که هر متر مربع آن سیصد گرم یا بیشتر وزن داشته باشد، مقوا می گویند. در صحافی از مقوا برای تهیه جلد و جعبه سازی – جهت نگهداری کتاب – استفاده می شود. آستر بدرقه، ورق کاغذی است که نیم آن به مقوای جلد کتاب چسبیده و نیمه دیگر آن اولین ورق کتاب را تشکیل می دهد.

• چرم

عبارت است از تیماج یعنی پوست بز، میشن، یعنی پوست گوسفند، ساغری یعنی پوست الاغ. پوست ها از لحاظ دوام به ترتیب عبارت است از:

• ساغری،
• تیماج،
• و میشن.

این چرم ها در انواع صحافی سنتی و جلد سازی (ساده، ضربی و سوخت) استفاده می شود. زیرا میزان تاه خوردن و تابیدن آنها زیاد است و می توان آن را بدون آنکه از مقاومتش کاسته شود، تراشید و نازک کرد.

• گالینگور

مشمعی است پارچه ای یا نوعی کاغذ ضخیم. مشمع به رنگ های مختلف است که معمولا برای جلدسازی به جای چرم، به کار می رود و انواع آن عبارت است از:

• لعاب دار و پشت پارچه ای؛
• بدون لعاب و پشت کاغذی.

نوع نخست آن از مقاومت، دوام و ضخامت بیشتری برخوردار است و طلاکوبی روی آن نیز ثابت و روشن می نماید.

• چسب

چسب ها شامل سریش، نشاسته، سفیده تخم مرغ و کتیرا است. صاحب نظران عقیده دارند که بهترین چسب، سریش است که بیشتر کارهای صحافی با آن انجام می شود. امروزه در صحافی سنتی و جلد سازی از چسب سفید – چسب مخصوص صحافی – استفاده می شود. این چسب قابلیت حل در آب را دارد و در معرض هوا، غلیظ می شود و رویه می بندد و لذا در حین کار به سرعت خشک می شود.

• شیرازه

نوار پارچه ای باریکی است به ضخامت یک تا یک و نیم سانتی متر که یک سمت آن دارای حاشیه ای رنگین – حدود یک میلی متر – است. شیرازه، مایه اصلی کار و موجب نگهداری و نگهبانی اوراق بوده و هست. یکی دیگر از ارکان استواری جلد در صحافی سنتی و جلد سازی، اتصال قسمت عطف یعنی ناحیه شیرازہ بندی شده با قسمت عطف کتاب است. از شیرازه برای چسباندن بالا و پایین عطف کتاب استفاده می شود. همچنین برای زیبایی روی لبه عطف را می پوشاند.

• پارچه

در صحافی، پارچه های پنبه ای را برای چسباندن به عطف کتاب به کار می گیرند. پارچه هایی که در این کار مصرف میشود عبارت است از:

• چلوار،
• چیت،
• ململ.

نیز برخی از پارچه های نفیس چون مخمل و ترمه یا حتی پارچه هایی که بر روی آنها رودوزی شده است. گاه نیز به جای چرم یا گالینگور بر روی جلد پارچه ساتن در جای آستر بدرقه، جلدهای تزیینی به کار می رود.

• نخ

از نخ برای دوختن اجرای کتاب به هم استفاده می شود. و نخ های مورد استفاده در صحافی سنتی و جلد سازی از نوع پرک، نایلون و ابریشم است. در گذشته به علت موجود نبودن نخ با استحکام لازم به آنها موم می زدند تا محکم شده و در موقع دوخت پاره نشود. از نخ پرک برای بستن به کارگاه، اتصال آن به عطف و پیچاندن آن به عطف کتاب استفاده می کنند.

• طلا

از طلا در صحافی، برای طلاکوبی جلد استفاده می شود و انواع مختلفی دارد که عبارت است از:

• ۸×۸- عیار آن ۱۸ تا ۲۴ است و در انواع زرد (طلای زرد) و سفید (جنس نقره) است.
• پشت چسب – طلای خشک و کدری است که زود خرد می شود.
• بوبینی (رول – طومار) – جنس آن نرم تر از انواع دیگر بوده و رنگ آن هم کاملا همرنگ طلا است و به آن طلای اشرفی می گویند.
• 16×16- چون طلای اصل شفاف و براق بوده و از برنز تهیه می شده است.

توضیح آنکه طلای ۸×۸، به علت اصل بودن از گران ترین و مرغوب ترین انواع ذکر شده است و استفاده از آن بر روی چرم های ورنیدار و گالینگور ممکن نیست و فقط بر روی میشن امکان پذیر است. ضمن آنکه باید گفت در حال حاضر طلای بوبینی بیشترین مصرف را دارد. زیرا طلاکوبی با آن آسان تر و سریع تر انجام می شود.

• رنگ ها

رنگ هایی چون رنگ حنا، پوست گردو، پوست پیاز، شنبلیله، روناس و قرمز دانه که تماما از گیاهان رنگدار به دست می آید و یا چون قرمز دانه که از نوعی حشره به دست می آید، بیشترین مصرف را داشته و مورد لزوم است.

ابزار کار صحافی

• سنگ

سنگ مورد استفاده در صحافی سنتی که به عنوان زیردستی از آن استفاده می شود.

از جنس مرمر بوده و ابعاد آن معمولا ۳۵×۴۰، ۴۰×۴۰ و یا ۵۵×۵۰ سانتی متر و ضخامتش حدود ۱۵ سانتی متر است و اغلب کارهای ته بندی و جلدسازی را بر روی این سنگ انجام می دهند.

• قید

وسیله ای است چوبی به ابعاد ۵۰×۱۰۰ سانتی متر که برای اژه کردن، طلاکوبی و چسب زدن در صحافی سنتی و جلد سازی به عطف کتاب مورد استفاده قرار می گیرد.

• کارگاه

وسیله ای است چوبی که برای دوختن کتاب به کار می رود و مشتمل است بر صفحه ای به ابعاد تقریبی ۵۰×۴۰ سانتی متر که بر روی پایه سه الی چهار سانتی متری نصب می شود. همچنین دو میله گرد که سطح مقطع آن یک سانتی متر بوده و بلندی آن نیز برابر فاصله پایه ها از یکدیگر است دیگر اجزای این وسیله را تشکیل می دهد.

• اسکور

ابزاری است از جنس چوب – البته گاهی هم از جنس استخوان تهیه می شود و در اندازه پانزده سانتی متر که یک طرف آن چون قلم نی تراشیده و کمی تیز است و برای خط انداختن روی جلد مورد استفاده قرار می گیرد. از کنار آن برای تاه کردن کاغذ و چسباندن لبه های چرم به مقوا و از شیار ته آن برای خط انداختن بر دور کتاب، در صحافی سنتی و جلد سازی استفاده می شود. به این وسیله کاغذ تاه کردن و خط کش – در اصطلاح صحافان قدیمی – نیز می گفتند.

• مشته

وسیله ای است شبیه به دسته هاون، از جنس برنج با ارتفاعی تقریبا پانزده سانتی متری و سطح مقطعی بزرگ تر نسبت به دسته هاون. از این وسیله برای کوبیدن (ته کوبی) و گرد کردن عطف کتاب و کوبیدن چرم، پس از چسباندن مقوا، استفاده می کنند. البته این وسیله از جنس فولاد یا جام هم هست که بهترین آن از جنس جام است.

• شفره

کارد آهنی پهنی است با دسته ای چوبین و لبه تیز و برنده، به طول تقریبی ده سانتی متر. از این وسیله برای نازک کردن و تراشیدن لبه پشت چرم و همچنین نازک کردن لبه میله عطف استفاده می شود. وسیله مذكور شبیه گزن، در کفاشی، و دارای همین کاربرد است. البته گزن باریک تر از شفره بوده و می تواند به جای شفره در صحافی به کار رود ولی شفره وسیله ای است دارای مقاومت کمتر که نمی تواند در کفاشی مورد استفاده قرار گیرد.

• گوشه گرد کن (مغارگرد)

وسیله ای است آهنی با دسته ای چوبی به طول پانزده تا بیست سانتی متر، دارای نوک تیز و برنده به شکل نیم استوانه تو خالی که از آن برای گرد کردن گوشه های لبه مقوای جلد استفاده می شود. این وسیله در اندازه های مختلف موجود است و به نسبت کم و زیادی گردی نوک جلد می توان از آن استفاده کرد.

• گیره طلاکوبی

وسیله ای است برنجی با دسته چوبی که از آن برای طلاکوبی روی جلد کتاب استفاده می کنند.

• پرس

دستگاهی است فلزی، از مجموعه فلزاتی چون آهن یا آلیاژهایی مانند برنج، که دارای دو صفحه ثابت و متحرک است. از این وسیله در صحافی سنتی و جلد سازی برای پرس کردن کتاب و چسباندن اجزای مختلف جلد استفاده می شود.

• ضربی

آلاتی است که هر یک از آن به اشکال مختلف بوده و ضمنا نام های مختلف دارد و از جنس فولاد یا برنج است و دارای نقوش حکاکی شده زیبایی است که پس از تهیه جلد و تقسیم بندی آن، از این قالب ها برای تزیین جلد استفاده می شود. معمولا قطعاتی که با نام های ترنج وسط جلد و آویز کلگی مشخص شده در دو طرف بالا و پایین ترنج به چشم می خورد – کاربرد زیادتری دارد. گاهی نیز صحافان نام خود را روی آویز کلگی ضرب می کنند. در گوشه جلد از لچک استفاده می شود که آن هم کاربرد زیادی دارد و گاهی از قطعاتی به نام اسلیمی برای تزیین دور جلد استفاده می کنند. همچنین ضربی بزرگی که اغلب مستطیل شکل است برای تزیین روی جلد و داخل جلد مورد استفاده قرار می گیرد.

• گارسه

جعبه ای است به ابعاد تقریبی ۸۰×۱۰۰ سانتی متر و به عمق تقریبی پنج سانتی متر با خانه های متعدد که در هر یک از آنها تعداد زیادی از یک حرف یا علامت یا عدد برای طلاکوبی قرار دارد.

• حروف

تکه فلزاتی است از جنس آلیاژ – سرب، قلع و آنتیموان – با سه بعد – طول، عرض و بلندی – که در سطح فوقانی آنها نوشته ای به طور برجسته وجود دارد. هر حرف شامل اجزای زیر است:

• بدنه یا تنه – عبارت است از مکعبی که حروف به صورت وارونه بر روی آن حک میشود. ارتفاع بدنه در هر حال ثابت است و آنچه متغیر است طول و عرض است و در . واقع این بدنه فلزی است که باعث می شود حروف کوچک یا بزرگ شود.
• شکل برجسته حروف بر روی بدنه را «صورت» می گویند. .
• راده – به نیم استوانه فرورفته در جلوی حروف «راده» می گویند. با این شیار می توان پشت و روی حروف را مشخص کرد.
• شیار – به فرورفتگی تحتانی هر حرف، «شیار» گویند.

از حروف برای طلاکوبی عنوان کتاب، اسم نویسنده و غیره استفاده می شود.

• داغی

وسیله ای است برنجی با دسته ای چوبی به طول پانزده تا بیست سانتی متر و لبه نسبتا باریک – شامل دو خط – و منحنی حدود پانزده سانتی متر. از این شیء برای داغ کردن و خط زدن چرم جلد، عطف کتاب، در صحافی سنتی و جلد سازی استفاده می شود.

• سوزن

برای ته دوزی و البته به نسبت درشت و ریز بودن کار، از انواع مختلف آن استفاده می شود.

• درفش

از این وسیله جهت سوراخ کردن عطف کتاب در دور دوزی و یا در محل اره نشده عطف در ته دوزی، استفاده می شود.

• قلم مو

از نوع قلم مو نقاشی رنگ و روغن انتخاب می شود و برای چسب زدن و نم زدن به عطف کتاب در صحافی سنتی و جلد سازی استفاده می شود.

• سوهان و سمباده

برای تراشیدن مقوا و لبه کتاب استفاده می شود.

اهمیت صحافی سنتی

صحافی سنتی، به حق یکی از هنرهای اصیل و با ارزش سنتی ایران محسوب می شود و از اهمیت آن همین بس که زیباترین قطعات خوشنویسی، نفیس ترین تذهیب ها و تشعیرها و با ارزش ترین آثار نگارگری و نهایتا مجموعه های نفیس و زیبا و با ارزشی به نام کتاب که با هنرمندی هنرمندان مختلف آراستگی می یافت، به دست صحافان هنرمند، به گونه ای تنظیم و ضبط می شد که اثری به جای ماندنی باشد و دهه ها و سده ها مورد استفاده اهل کتاب و صاحبان ذوق و اندیشه قرار گیرد.

بررسی نمونه های با ارزش صحافی سنتی و جلد سازی که از روزگاران دیر و دور گذشته به جای مانده و همچنان چون روز نخست محکم و بادوام است ارزش کار صحافان سنتی را می نمایاند. بدیهی است صحافی سنتی جز در مواردی که منحصر به اثری هنری می شود نمی تواند، چون گذشته کارساز باشد ولی ارزش کار صحافان هنرمند همچنان پابرجاست و دقت، ظرافت، صبر و حوصله و ممارست و تجربه و تخصص همچنان اساس و پایه کار.