رودوزی های سنتی ایران و جهان

رودوزی های سنتی ایران و جهان

در رودوزی های سنتی ایران  و جهان اصطلاح «رودوزی» یا «روکاری» به هنری گفته می شود که طی آن، نقش های گوناگونی روی پارچه های بدون نقش یا بعضا پارچه های نقشدار، از طریق دوختن و یا کشیدن قسمتی از نخهای تار و پود پارچه، به وجود می آید. رودوزی های سنتی ایران  ، آن دسته از هنرهای ملی و صنایع دستی کشورمان است که در آنها، نگاره های سنتی با استفاده از انواع سوزن، قلاب و نظایر آن، و ضمن بهره گیری از انواع نخ های رنگین یا فلزی، روی پارچه دوخته می شود و گاه نیز نگاره ها، با کشیدن بخشی از نخهای تار یا پود و یا تار و پود همراه با عملیات تکمیلی دیگر روی پارچه پدید می آید.

طبقه بندی رودوزی های ایرانی

برخی از صاحب نظران، رودوزی های سنتی ایران  را به سه گروه تقسیم می کنند:

1. گونه ای که در آن، زمینه اساسی پارچه را سراسر بخیه می پوشاند تا زمینه تازه ای از نقش و رنگ پدید آید؛ مانند: سوزن دوزی بلوچ، قلاب دوزی رشت و پته دوزی کرمان.
2. گونه ای که در آن، روی پارچه نقش چندانی دوخته نمی شود، بلکه با عبور نخ های رنگین از لابه لای تار و پود پارچه و دوختن این الیاف به یکدیگر، پارچه ساده حالتی مشبک و رنگین به خود می گیرد؛ مانند سوزن دوزی اصفهان.
3. گونه ای که در آن، زمینه پارچه به رنگ اصلی باقی می ماند و به کمک الیافی با روکش های فلزی، نگاره های متنوعی روی پارچه دوخته می شود؛ مانند: گلابتوندوزی، خوس دوزی (که در مناطق مختلف استان هرمزگان انجام می شود و رواج شایسته ای دارد) و ده یک روزی.

نگرشی بر سوزن دوزی های ایران

اما زنده یاد استاد منتخب صبا، در کتاب «نگرشی بر سوزن دوزی های ایران» رودوزی های سنتی ایران  را به شش دسته تقسیم میکند که عبارت اند از:.

1. دسته اول، گروهی از رودوزیها که در اثر پرکاری، زمینه اصلی آنها مشخص نیست و دوخت های الوان موجب پیدایش زمینه تازه ای پر از نقش و نگار شده است. همچون: بخارادوزی، نقش دوزی، قلاب دوزی، بعضی از پته دوزی ها یا سلسله دوزیها، ممقان دوزی، بلوچ دوزی و کردی دوزی.
2. دسته دوم، رودوزی هایی که قسمتی از زمینه آنها را دوخت پر می کند و زمینه به رنگ اصلی خود باقی می ماند؛ مانند: ابریشم دوزی، خامه دوزی، قیطان دوزی و مضاعف دوزی.
3. دسته سوم، رودوزی هایی که به شکل خاص انجام می گیرند، یعنی با جابه جا کردن و بیرون آوردن تارها و پودها صورت می گیرند؛ نظیر سوزندوزی اصفهان و شبکه دوزی .
4. دسته چهارم رودوزی هایی که در آنها، نخهای فلزی زینت بخش پارچه است و به پارچه جلوه دیگری می بخشند؛ مانند: گلابتون دوزی، ده یک دوزی، سرمه دوزی، نقده دوزی و ملیله دوزی.
5. دسته پنجم، رودوزی هایی که در آنها، سوزن و قلاب و نظایر آن در نقش آفرینی روی زمینه نقشی ندارند. بلکه با گذراندن نخهای فلزی مثل نقده از میان تار و پود و شکل دادن به وسیله دست، نگاره های مورد نظر پدیدار می شود؛ مانند: خوس دوزی و بعضی از نقده دوزیها.
6. دسته ششم، گروهی از رودوزیها که در آنها، نخ و سوزن به تنهایی در نقش آفرینی و تزیین مؤثر نیست، بلکه به مواد تزیینی دیگری نیاز است؛ مانند: پولک دوزی، سکه دوزی، یراق دوزی، مرواریددوزی، منجوق دوزی، سنگ دوزی، زعره دوزی، مرصع دوزی و پیله دوزی.

مواد اولیه و ابزار رودوزی های ایران

مهم ترین مواد اولیه مصرفی رودوزی های سنتی ایران  را، انواع پارچه و گونه های رنگی، فلزی و یا نخ هایی با روکش فلزی تشکیل می دهد. گفتنی است، مهم ترین کاربرد رودوزیهای ایرانی، تزیین لباس و پوشاک سنتی ایران بوده است. اما رودوزی های ایرانی، برای تزیین جا قرآنی جانمازی، جای مهر، کوسن، انواع رومیزی، روبالشی، جاسوزنی، قاب آینه، جای شانه و غیره نیز کاربرد داشته است و دارد. عمده ترین ابزار و وسایل کار رودوزی های ایرانی را نیز انواع سوزن، قلاب، قیچی، انگشتانه و گاه دستگاهی به نام کارگاه تشکیل میدهد.

در بیشتر استانها و نیز برخی از مناطق کشورمان، با توجه به فرهنگ و خصوصیات اقلیمی، قومی و منطقه ای و نیز مواد اولیه در دسترس، رودوزی یا رودوزی های خاصی مرسوم و متداول شده است. اما از میان رودوزی های مشهور ایرانی می توان به سوزن دوزیهای بلوچ و اصفهان، قلاب دوزی های رشت و اصفهان، سکه دوزی بلوچ، پته دوزی کرمان و گلابتون دوزی و در مجموع رودوزی های استان هرمزگان تأکید بیشتری داشت.

گونه های رودوزی های ایرانی

در ایران رودوزی های متنوعی رایج بوده است که بعضی از آنها در اثر مرور زمان و بی توجهی از بین رفته اند. در حال حاضر در ایران، صد و پانزده نوع رودوزی رایج است که بعضی از آن می رود که فراموش شود. امید است، دست اندرکاران توجه بیشتری در زنده نگه داشتن و توسعه این هنرهای ملی داشته باشند. این رودوزیها عبارت اند از:

انواع رودوزی های ایرانی

1. نقش دوزی،
2. ابریشم دوزی،
3. آجیده دوزی،
4. لندره دوزی یا تکه دوزی (خاتمی دوزی)،
5. قلاب دوزی ساده،
6. گلابتون دوزی روی پارچه،
7. گلابتون دوزی روی تور،
8. نقده دوزی روی پارچه،
9. نقده دوزی روی تور،
10. ده یک دوزی،
11. پته دوزی (سلسله دوزی)،
12. پولک دوزی،
13. مرواریددوزی،
14. منجوق دوزی،
15. سرمه دوزی خطی،
16. سرمه دوزی نقشی،
17. زرتشتی دوزی،
18. شمسه دوزی،
19. مرصع دوزی،
20. یراق دوزی،
21. متن دوزی،
22. ممقان دوزی،
23. کردی دوزی،
24. قلاب دوزی مشهدی،
25. قلاب دوزی
26. شیوه ضخیم دوزی،
27. قلاب دوزی شیوه معرق،
28. تسمه دوزی،
29. چشمه دوزی،
30. سکه دوزی،
31. مشبک دوزی،
32. اشرفی دوزی،
33. ستاره دوزی،
34. توردوزی،
35. گلدوزی اصفهان،
36. خوس دوزی،
37. لمه دوزی،
38. آینه دوزی،
39. چهارخانه دوزی،
40. برودری دوزی (اپلکه دوزی)،
41. بخارا دوزی،
42. مضاعف دوزی،
43. لچک دوزی،
44. منگوله دوزی،
45. لانه زنبوری،
46. سیاه دوزی ترکمن،
47. خامه دوزی سیستان،
48. بلوچ دوزی،
49. ظریف دوزی،
50. سرافه دوزی،
51. پریواردوزی،
52. نگاره دوزی،
53. ابریشم دوزی،
54. خامه دوزی با نقش چهارخانه،
55. شرفه دوزی،
56. ملیله دوزی و سرمه دوزی،
57. برجسته دوزی،
58. توردوزی،
59. زرک دوزی،
60. دوردوزی،
61. تگرگ دوزی،
62. یراق دوزی با سرمه،
63. ژناردوزی،
64. قیطان دوزی،
65. سجاف دوزی،
66. مغزی دوزی،
67. حاشیه دوزی،
68. فتیله دوزی،
69. تفرشی دوزی (سوزن درویشی)،
70. زردوزی،
71. مخمل دوزی،
72. ابریشم دوزی،
73. نقش زری،
74. توربافی با سوزن،
75. درویش دوزی،
76. سایه دوزی،
77. کانوادوزی،
78. گلیم دوزی،
79. مخمل دوزی روی تور،
80. ترکمن دوزی،
81. گوشه دوزی،
82. تاردوزی،
83. تن دوزی،
84. کم دوزی،
85. نوارشک دوزی،
86. بیلیش دوزی،
87. لایه دوزی،
88. ژوردوزی،
89. سکمه نقده دوزی،
90. شماره دوزی،
91. منجوق دوزی نقش،
92. سنگ دوزی،
93. اشک دوزی،
94. گندمی دوزی،
95. آویز دوزی،
96. پیله دوزی،
97. برودری دوزی،
98. ابریشم دوزی خام،
99. تخمک دوزی،
100. منجوق بافی با سوزن (سبک گلیم)،
101. منجوق بافی یک سوزنه (تور دوزی) مرواریدبافی دو سوزنه،
102. مروارید بافی چند سوزنه،
103. ترنسانس دوزی،
104. زمینه دوزی اصفهان.

برخی از رودوزی ها اساسا ایرانی نیست

همان طور که از نام رودوزی های مذکور بر می آید و در کتاب ارزشمند نگرشی بر سوزن دوزی های ایرانی نیز آمده است، برخی از رودوزی های سنتی ایران ، اساسا ایرانی نیست و از هنر دیگر ممالک به کشورمان راه یافته اند،. اما به مرور با خصوصیات و ویژگی های بومی محلی، منطقه ای، تطابق یافته است. گفتنی است، نویسنده این مجموعه، به جای اطلاق واژه سوزن دوزی بر همه آنچه بر شمرده شد، واژة رودوزی را به کار می برد که آن را برگردان مناسب تری برای «Embroidery» میداند.

تاریخچه رودوزی های ایرانی

رودوزی یکی از روش های دیرینه آرایش و زینت بخشیدن به پارچه و لباس است. ادر کتاب سیری در صنایع دستی ایران نوشته جیگلاگ و سومی هیراموتوگلاگ آمده است در «غرب ایران، قطعاتی از منسوجات رودوزی شده با نقش های پیچیده که تاریخ بافت و رودوزی در آنها به حدود شش هزار سال قبل از میلاد، میرسد پیدا شده است.»

در کتاب مروری بر صنایع دستی ایران، نوشته محمدرضا حسن بیگی آمده است: «در بقایای کاخ تخت جمشید و همچنین آجرهای لعاب دار مکشوفه در شوش، لباس های درباریان و محافظان به صورت برجسته نقش های لباس ها را ناشی از تزیین آنها به وسیله رودوزی دانسته اند. افزون بر این، تعداد زیادی مجسمه سنگی که انسان هایی را با لباس فاخر تزیین شده نشان می دهند، از قسمتهای گوناگون ایران به دست آمده است که تا حدودی می تواند مؤید وجود نوعی رودوزی در ایران عصر هخامنشی باشد.»

رزیتا صدیق، در جزوه منتشر شده از طرف سازمان صنایع دستی ایران، با عنوان سوزن دوزی های سنتی ایران، آورده است: «اغلب پارچه های دوران هخامنشی از یشی نیه و کتان بافته می شد و اگر ایرانیان آن زمان، بنا به اقوال تا آن هنگام از چگونگی پرورش کرم ابریشم که در کشور چین انجام می شد، بی اطلاع بودند. ولی پیله ها به دست مردم سغد و باختر در سراسر ایران به فروش می رسید و کلاف های ابریشم چین و سغد در کارخانه های بلخ، همدان، شوش و شوشتر و بسیاری از شهرهای دیگر به پارچه تبدیل می شد. مطلوب ترین رنگ پارچه های دوران هخامنشی رنگ ارغوانی بود که با استفاده از نخهای لاجوردی، سبز زیتونی، فیروزه ای، نارنجی و قهوه ای روی آنها رودوزی می کردند.»

ایرانیان درفش هایی با پارچه های زربفت و به رنگ های درخشان داشتند

در کتاب سیری در صنایع دستی ایران در باب رودوزی های سنتی ایران آمده است: «فلوروس (Florus) ۳ تاریخ نویس شرح داده است که چگونه در سال ۵۳ ق م سپاهیان خسته رومی در واپسین نبرد با ایرانیان در شام، هنگامی دست از نبرد برداشتند که ایرانیان درفش های خود را که از پارچه های زربفت و به رنگ های درخشان دوخته شده بود، گشودند.»

منتخب صبا نیز در کتاب نگرشی بر سوزن دوزی های ایرانی آورده است: «منسوجات کشف شده در پازیریک نشان میدهد که لبه پارچه ها توسط دوخت هایی همچون گلابتون دوزی، ملیله دوزی، سرمه دوزی، قلاب دوزی، ده یک دوزی، قیطان دوزی، سنگ، مروارید، پولک و مرصع دوزی، تزیین شده است.»

رودوزی های دوره های سلوکی و اشکانی

از قراین چنین بر می آید که در دوره های سلوکی و اشکانی که بیش از پنج قرن بر ایران حکومت داشتند، رودوزی های سنتی ایران رواج داشته است. از جمله، در بهترین نمونه پوشاک بانوان اشکانی که در موزه لوور موجود است، رودوزی مشاهده میشود. حسین یاوری، در کتاب کارگاه هنر دستی (۲) آورده است: «قطعاتی از ملیله دوزی و قلاب دوزی منسوب به دوره اشکانی در شرقی ترین ناحیه ایران کشف شده است.»

دوره ساسانی

به نظر نویسنده این مجموعه، روی یکی از دو نوع پیراهن های بانوان ایرانی – بر اساس آنچه در آثار سنگ تراشی به جای مانده از دوره ساسانی مستفاد میشود – قلاب دوزی می شده است. در دوره ساسانی به طور قطع انواعی از رودوزی های سنتی ایران رواج داشته است. البته باید توجه داشت، اطلاعات ما درباره رودوزی های زمان ساسانیان محدود به مطالبی است که درباره پوشاک عصر ساسانی به رشته تحریر درآمده است. از جمله، تئوفیلاکت، مورخ معروف سده هفتم میلادی، ضمن توصیف جامه هرمز چهارم، از پادشاهان ساسانی، نوشته است: «شاه شلواری زربفت می پوشد که آن را با دست گلابتون دوزی، و ده یک دوزی کرده اند و بهای گزاف دارد.»

رزیتا صدیق، در جزوه سوزن دوزی های سنتی ایران آورده است: «یکی دیگر از شواهدی که دلالت بر وجود رودوزی در دوره ساسانیان دارد، نقش های بشقاب سیمین موجود در گالری هنری والتر در بالتيمور، و همچنین نقش های بشقاب سیمین موجود در کتابخانه ملی پاریس است که مؤید رواج انواع رودوزی ها، به خصوص گلابتون دوزی و سرمه دوزی است.»

نکته حائز اهمیت درباره نقش های رودوزیهای دوره ساسانی این است که طرح رودوزیها شبیه نقشهای حجاریها، گچبری ها، ظرفهای فلزی و سایر اشیای متعلق به آن زمان است.

در کتاب سیری در صنایع دستی ایران نیز آمده است: «در حفاری های آغاز قرن بیستم در اسیای مرکزی و نیز کاوش های پرثمر «سراورل استاین» در «لولان»، مقادیری منسوجات کشف شده است که جزء آنها و یا در اکتشافات بعدی در همین نواحی، رودوزیها و گلیم های ابریشمی و پارچه های چاپ با تیک نیز به دست آمده است. بسیاری از این آثار از نفوذ هنر ساسانی نشان دارد.

رودوزی های ایرانی بعد از ظهور اسلام

بعد از ظهور اسلام، رودوزی های سنتی ایران همچنان مرسوم و متداول بوده و برای زینت بخشیدن به لباس ها، پوشاک و انواع پارچه به کار می رفته است. ولی متأسفانه از دوره آغازین اسلام در ایران، از قرن دوم تا قرن پنجم ق – نشانه ای از رودوزیها در دست نیست.

قدیمی ترین نمونه رودوزی ایرانی که هم اینک در ایران موجود است، به دوره سلجوقی تعلق دارد. در این نمونه، تأثیر طراحی و تکنیک چینی به خوبی نمایان است. گفتنی است که نوع پارچه های مورد استفاده در دوره سلجوقی، تقریبا شبیه پارچه های دوران ساسانی بود. همانند آنها بسیار ظریف و نرم، با طرح های جالب که گاهی با جملات و عباراتی به خط کوفی تزیینی در لابه لای نقش ها همراه بود، بافته میشد. گاهی اوقات هم به شیوه گلابتوندوزی، ده یک دوزی، ابریشم دوزی و غیره تزیین می یافت.

در دوره ایلخانی، ابعاد تأثیر و نفوذ هنر چینی بر رودوزی های ایرانی گسترش بیشتری یافت و در دوره تیموری، با کوچاندن هنرمندانی که در کار رودوزی مهارت داشتند به شهر سمرقند، موجبات رونق این هنر فراهم آمد. اگرچه هیچ اثر رودوزی ایرانی متعلق به این دوره باقی نمانده است، ولی فیلیس اکرمان، در کتاب سیری در هنرهای ایرانی، از روی مینیاتورها، رودوزی های سنتی ایران آن دوره را به خوبی توصیف کرده است. جالب این است که گفته شود، عده ای از پژوهشگران، شروع سوزن دوزی بلوچ را که هم اینک نیز در بخشهای وسیعی از استان سیستان و بلوچستان، رواج دارد، از همین دوره دانسته اند.

رودوزیها در ایران در عصر صفویه

پیشرفت رودوزی ها در ایران در عصر صفویه (۹۰۸ تا ۱۱۴۵ ق) به اندازه سریع و همه جانبه بود که نه تنها باعث قطع نفوذ هنر چینی شد، بلکه این رودوزی های سنتی ایران رقيب بلامنازعی نیز برای تولید خود چینی ها به حساب می آمد. «شاردن» در سفرنامه اش، دربارۀ ظرافت رودوزی های سنتی ایران که به نظر او برتر از رودوزی های اروپایی و ترکی است، مطالبی را به رشته تحریر در آورده و این گونه آثار را ستوده است.

در همین دوره، به نوشته مارکوپولو، زنان کرمانی گل دوزی های (پته دوزی های بسیار ظریفی) را ارائه می کردند. در دوره صفویه، نقش دوزی نیز که بیشتر برای زینت بخشیدن به شلوارهای زنانه به کار گرفته می شد، از رواج کامل برخوردار بوده است. در این عصر، اهمیت رودوزی به اندازه ای بود که دست اندرکاران انواع آن ، به عنوان صاحبان یک حرفه و شغل اجتماعی، دارای شهرت و اعتبار بوده اند.

رودوزی های رایج در دوره صفویه

از رودوزیهای رایج در دوره صفویه می توان:

• به گلابتون دوزی،
• لندرهدوزی،
• نقش دوزی،
• ده یک دوزی،
• پولک دوزی،
• سکمه دوزی،
• گلچه دوزی،
• مرواریددوزی،
• زغره دوزی،
• پیله دوزی،
• ملیله دوزی،
• سرمه دوزی،
• مرواریددوزی،
• شمسه دوزی و ترنج دوزی اشاره کرد.

با بررسی نوشته های صاحب نظران در زمینه رودوزی های سنتی ایران در می یابیم که در دوره صفویه در اصفهان، اصناف گلابتون دوز، لندره دوز، نقش دوز، ده یک دوز، پولک دوز، گلچه دوز و زنجیرباف وجود داشته اند. بخارادوزی و زغره دوزی، با استادی هر چه تمام تر در قسمتهای شرقی خراسان، بخارا و سمرقند رایج بوده است. ضمن آنکه نمونه های به جا مانده از دیگر رودوزی های دوره صفویه به شرحی که قبلا ذکر شد، از رواج بیش از حد این هنرها در آن عصر حکایت میکنند.

افشاریه و زندیه

رونق و شکوه رودوزی های دوره صفویه را از آنجا می توان دریافت که در طول دوره افشاریه و زندیه نیز هنر رودوزی های سنتی ایران به سبک و سیاق دوره صفویه ادامه داشت. و لباس ها و منسوجاتی که در فاصله سالهای ۱۱۴۸ تا ۱۲۰۹ ق، دوره های افشاریه و زندیه، رودوزی است، از لحاظ طرح و ترکیب شبیه به رودوزیهای عصر صفوی است و به دشواری می توان آنها را از رودوزی های آن دوره بازشناخت.

قاجاریه

در دوره قاجاریه، بیشتر رودوزی های سنتی ایران ، رونق یافتند و در اغلب مناطق ایران رایج شدند. آثار به جای مانده از این دوره، نشانگر توجه بیشتر مردم به هنرهای تزینیی است. هنر نقش دوزی، آجیده دوزی، مضاعف دوزی، سمبوسه دوزی، زرتشتی دوزی، ترمه دوزی، ده یک دوزی، و خامه دوزی به اوج خود رسید و پته دوزی روی پارچه های الوان، با استفاده از نخ گلابتون رایج شد که در هیچ دوره ای چنین دوختی با چنین ویژگی وجود نداشت.

در دوره قاجاریه، بهترین رودوزی ها در شیراز، اصفهان، کاشان، یزد، قراداغ، تبریز و رشت انجام می گرفت. خانم منتخب صبا، ضمن آوردن این موارد در کتاب نگرشی بر سوزن دوزی های سنتی ایران، مینویسد که ملیله دوزی در قرن های ۱۶ و ۱۷ میلادی در تمام نقاط ایران رواج داشت و نیز طی قرنهای هجده و نوزدهم میلادی عده زیادی از مردم رشت به قلاب دوزی روی لباس، رومیزی و پرده های دیواری مشغول بودند.

پس از جنگ جهانی اول، شهر اصفهان برای تجدید حیات برخی از رودوزی ها نظیر سوزن دوزی، ملیله دوزی، ترمه دوزی، سرمه دوزی و غیره و نیز به کار گرفتن تکنیک های قدیم و جدید، مرکزیتی یافت که هنوز هم، انواعی از رودوزیها، همچنان در آن رونق دارند.

رودوزی ها در حال منسوخ شدن

طی نیم قرن اخیر، سوزن دوزی، سکه دوزی، پریواردوزی و خامه دوزی در استان سیستان و بلوچستان، قلاب دوزی در شهر رشت، پته دوزی در استان کرمان، سوزن دوزی و ملیله دوزی در اصفهان، گلابتون دوزی، خوس دوزی و با دله دوزی در استان هرمزگان، سوزن دوزی ممقان (ممقان دوزی) در شهر ممقان در استان آذربایجان شرقی، پولک دوزی در استان کردستان، سوزن دوزی درویشی در تفرش و برخی از رودوزی های جدید و تلفیقی در شهر تهران رونق و رواج داشته است ضمن آنکه شماری از رودوزی های سنتی ایران در حال منسوخ شدن و رو به فراموشی است.

گفتنی است، بیشتر قریب به اتفاق هنرمندان دست اندرکار رودوزی های سنتی ایران را دختران و زنان با ذوق و صبور ساکن شهرها، روستاها و مناطق عشایری تشکیل میدهند. و تنها در هنرهایی همچون قلاب دوزی رشت می توان سراغی از مردان هنرمندی گرفت که آثار بسیار با ارزشی را به وجود آورده اند. این آثار هم اکنون زینت بخش موزه ها و دیگر مراکز هنری و یا مجموعه های خصوصی است.

به هر حال و با وجود فراز و فرودهای بسیار، رودوزی های ایرانی همچنان بخش مهمی از هنرهای ملی ایران را تشکیل میدهد و یکی از عوامل اساسی زینت بخشی و تزیین لباس ها و پوشاک، پرده، رومیزی، سجاده ای، جاقرآنی، جاسوزنی، جای آینه مانند آن است.

تاریخچه رودوزی در جهان

رودوزی، هنری است با انواع و اقسام گوناگون که قرن هاست به نوعی زنان و دختران را به خود علاقه مند کرده است. بی شک این هنر علاوه بر رودوزی های سنتی ایران در همه قاره ها و تمامی کشورهای جهان از سابقه و سنت برخوردار است. رودوزی در میان سرخ پوستان جایگاه والایی دارد. مردم قاره آفریقا و حتی قبایل شناخته شده و ناشناس آن قاره، این هنر را ارج می نهند. در قاره اقیانوسیه و در کشورهایی همچون استراليا و زلاندنو نیز برای خود طرفداران بسیاری دارد اما قارة آسيا مهد رودوزی است، چرا که این هنر در کشورهایی چون هند، پاکستان، بنگلادش، چین، ژاپن، کره جنوبی، کره شمالی، اندونزی و مالزی و طبعا در ایران، بسیار مورد توجه است.

در قاره های اروپا و آمریکا نیز دست اندرکاران و دوستداران بسیاری دارد. در اینجا فقط برای اطلاع بیشتر، نیم نگاهی به سابقه رودوزی در برخی از کشورها خواهیم داشت.

رودوزی های قاره آسيا

روش های سنتی رودوزی در شبه قاره هند ، یکی از غنی ترین روش ها از نظر گوناگونی و مهارت رودوزی در جهان است. از قرن شانزدهم میلادی، تکه دوزی ها، پنبه دوزیهای گلدار و سایر رودوزی های شبه قاره به اروپا صادر شده است. در کشور هندوستان، رودوزی هایی با بخیه های زنجیره ای و نقش پرندگان و دیگر حیوانات مربوط به «گجرات»، و رودوزی های مصور روی پارچه های ابریشم زردرنگ مربوط به بنگال، از شهرت زیادی برخوردار است.

• هند

رودوزیهای هندی، چه نوع خانگی، چه نوع حرفه ای آن، به صورت منطقه ای تولید می شود و غالبا مربوط به شمال هندوستان است. رودوزی های خانگی مربوط به شمال غربی هندوستان، بر اساس استفاده زیاد آنها از آینه های کوچک شناخته می شود. این کارها به نام های «شیشا» در بین هندوها و «آبلا» در بین مسلمانان شهرت دارد. در هندوستان، از انواع نخ های رنگی، طلایی و نقره ای، و آینه، پولک، منجوق و يراق در رودوزی ها و برای زینت بخشیدن به پیراهن، بلوز، سرپوش، کلاه و در مجموع، لباس ها و پوشاک و نیز پرده رومیزی، روبالشی، کوسن و مانند آن استفاده می شود. می توان گفت که رودوزی در هنرصنعت نساجی هندوستان که دومین صنعت بزرگ دنیا و مهم ترین صنعت هندوستان است، نقش مهمی را ایفا میکند.

• پاکستان

در کشور پاکستان، سوزن دوزی با استفاده از نگاره های هندسی که سراسر سطح پارچه را می پوشاند، به شیوۂ سوزن دوزی متداول در رودوزی های سنتی ایران و بیشتر در نواحی مجاور مرز افغانستان، رایج است. آینه دوزی، با استفاده از قطعات بسیار کوچک آینه و گاه همراه با سکه، در ایالات سند و بلوچستان و به ویژه در شهرهای درۂ غازی خان و کویته – مرکز بلوچستان – متداول است. افزون بر تزیین لباس های محلی، برای تهیه پرده و آویزهای دیواری از این هنر استفاده می شود.

خوس دوزی که به آن «khes» می گویند، در ایالات سند و پنجاب در میان بانوان محلی معمول است. شیوه کار به صورت رودوزی برجسته با استفاده از نخ های فلزی شبیه نقره است که در تزیین لباس های زنانه، و به ویژه به عنوان روسری، به مصرف می رسد.

• بنگلادش

در کشور بنگلادش، سوزن دوزی زیبا و خاصی که به آن «نقش کانتا» می گویند، از شاخص ترین هنرهای ملی محسوب می شود. پارچه مصرفی در این نوع رودوزی از لباس های ساری مستعمل انتخاب می شود. برای سوزن دوزی، نخهای حاشیه ساری را می کشند و از آن استفاده می کنند. رنگهای زرد، قرمز، سیاه سبز، آبی و سفید، رنگهای متداول در نقش کانتا است. نقش های رودوزی معروف به نقش کانتا در مواردی حالت هندسی دارد و گاهی هم مجموعه ای از تصاویرهای پرندگان و جانوران، به ویژه فیل، طاووس و طوطی، نگاره های مورد علاقه هنرمندان را تشکیل می دهد. سوزن دوزی نقش كانتا، بیشتر در ناحيه راجشاهی، فریدپور و کوشتیا در کشور بنگلادش رواج دارد و از این نوع رودوزی برای تزیین محصولات متنوعی به صورت جانماز، سفره دستار خوان در اصطلاح محلی، روتختی، رویه کوسن، کیف و غیره استفاده می شود.

• چین، کره شمالی، کره جنوبی و ژاپن

سوزن دوزی با نخ ابریشم بر روی پارچه های ابریشمی که به ابریشم دوزی معروف است، از شاخص ترین رودوزی های کشورهای چین، کره شمالی، کره جنوبی و ژاپن در برابر رودوزی های سنتی ایران است و از این طریق، تابلوهای بسیار زیبایی با نگاره ها و نقش هایی از طبیعت تهیه می کنند.

• اندونزی

در کشور اندونزی، در سوماترا با بهره گیری از نخهای طلایی، رودوزی های زیبایی تولید می شود. رودوزی های تهیه شده با استفاده از نخ های زری در جزیره بالی، از صنایع دستی معروف و شاخص است. به هر حال می توان گفت که رودوزی در همه کشورهای آسیایی دارای جایگاه و منزلت است، اگرچه در برخی از کشورهای مذکور رونق گذشته های دور خود را ندارند.

رودوزی های قاره اروپا

هر چند که تاریخ شروع رودوزی در قاره سبز در پردة ابهام قرار دارد، اما رودوزیه ای زیبای به جای مانده از دوره های بیزانس، رمانسک، گوتیک، و رنسانس، نشانگر توجه بانوان به قلاب دوزی، ملیله دوزی و دیگر رودوزی ها در دوران های مذکور در برابر رودوزی های سنتی ایران است. بسیاری از رودوزی هایی که هم اکنون در کلیساها، موزه ها و مجموعه های شخصی در اروپا نگهداری می شود؛ به خاطر صرف وقت فراوان؛ اعمال سلیقه و هنر هنرمندان، و تأکید خاص آنان برای استفاده از مواد اولیه گرانبها، چون نخهای گلابتون و ابریشم، از جمله آثار بسیار نفیس محسوب میشود. این نوع رودوزیها برای هدیه و پیشکش به کلیساها و یا نگهداری در مجموعه های شخصی، و کمتر برای فروش و کسب درآمد، تولید و عرضه شده است.

در میان کشورهای اروپایی، رودوزی های یونان، ایتالیا، انگلیس، فرانسه، آلمان،کشورهای اسکاندیناوی، روسیه و کشورهای تازه استقلال یافته شوروی سابق، مشهورتر و شاخص تر است. یکی از شاهکارهای رودوزی، یک نمونه عالی و بسیار مشهور قلاب دوزی به نام «پرده منقوش بایو» است که «نبرد هیستینگز» را به تصویر می کشد.

این رودوزی زیبا که کار انگلوساکسونی طی سالهای ۱۰۶۶ تا ۱۰۷۷ میلادی است قلاب دوزی با نخ های پشمی روی پارچه کتان است و هم اکنون در تالار شهرداری بایو نگهداری می شود. در حال حاضر نیز، انواعی از رودوزیها در کشورهای اروپایی رواج دارد؛ گو اینکه از تعداد شاغلان و دست اندرکاران در مقایسه با روزگاران گذشته کاسته شده است.

رودوزی های آمریکای شمالی و آمریکای لاتین

هر چند که رودوزی در کشورهای آمریکای لاتین، از جمله در مکزیک، از سابقه و قدمت به مراتب بیشتری در مقایسه با کشورهای آمریکای شمالی و در برابر رودوزی های سنتی ایران برخوردار است، اما بی تردید زیباترین رودوزیها را باید مربوط به سرخ پوستان ایالات متحده آمریکا و کانادا دانست. که تماما برای زینت لباس ها و پوشاک آنان انجام می شود. هر چند که از مقدار و میزان این نوع رودوزیها، به علت پراکنده شدن سرخپوستان و نیز روی آوردن آنها به زندگی شهری و شهرنشینی، به شدت کاسته شده است.

بررسیهای تاریخی، از رونق رودوزی نزد طبقات حرفه «قوم آزتک» در مکزیک حکایت دارد. کما اینکه این هنر امروزه نیز نزد بسیاری از دختران و زنان ساکن در مناطق شهری و روستایی مکزیک، کلمبیا و دیگر کشورهای آمریکای لاتین، طرفداران زیادی دارد.

تاریخ ایالات متحده آمریکا از سال ۱۴۹۲ میلادی شروع می شود. این تاریخ با آغاز دوره رنسانس در اروپا و ورود طرح ها و شیوه های رودوزی از پرتقال، اسپانیا، آلمان و انگلیس توسط تاجران به قاره جدید، مقارن است. رودوزی های اولیه در آمریکا بیشتر تکه دوزی و پنبه دوزی بود که تماما ویژگیهای رودوزی های اروپایی را داشت و حتی گاه با ویژگیهای رودوزی های چین و ژاپن نیز توأم و همراه بود. اما رودوزی های امروزین قاره آمریکا بسیار متنوع است و کاربرد آنها نیز بسیار گسترده است. ضمن آنکه هیچ یک اصالت رودوزی های پیشین مردم قبایل از تک و سرخ پوستان، به عنوان ساکنان اولیه قاره آمریکای شمالی را ندارد.

رودوزی های قاره اقیانوسیه

از رودوزی های دوران گذشته، قاره اقیانوسیه، یعنی دوره های قبل از کشف استراليا توسط جیمز کوک در سال ۱۷۹۰ میلادی، و نیز کشف دیگر کشورهای قاره مذکور اطلاعی در دست نیست. اما آنچه در حال حاضر در قاره اقیانوسیه و به ویژه در شهرهای دو کشور استراليا و زلاندنو انجام می شود، بیشتر شبیه یا تقلیدی است از رودوزیهای ممالک اروپایی، به ویژه کشورهای بریتانیایی و یا یا رودوزی های سنتی ایران است. نکته جالب این است که رودوزی های شهری بسیار کم نقش و نگار است، ولی رودوزی های مناطق دوردست تر از پایتخت ها یا شهرهای بزرگ، از نگاره های مفصل تری برخوردار است. دست اندرکاران رودوزیها در قاره اقیانوسیه نیز همچون هنرمندان عرصه رودوزی در کشورهای اروپایی، از فناوری هم در کار تولید آثار استفاده میکنند.

رودوزی در قاره آفریقا

بدون تردید رودوزی در میان مردم پنجاه و چهار کشور مستقل دومین قاره بزرگ جهان، و نیز نزد مردم تمام قبایل آفریقایی، به مانند یا رودوزی های سنتی ایران به عنوان هنری قدیمی، اصیل و سنتی، ارج و قرب، و منزلت فراوان دارد. در میان زنان و دختران قاره آفریقا، دوخت نگاره های پر مفهوم همراه با رازها و نیازها، آن هم با رنگ های گرم و چشم نواز روی لباس و پوشاک و دیگر منسوجات، به منظور حفظ یادگار ارزشمند نسل های پیشین و گرامیداشت یک میراث، ارزش و اهمیت دارد.

اگرچه نفوذ سلیقه های اروپایی از نظر طرح، نقش و رنگ آمیزی باعث شده است که برخی از رودوزی های تولیدی در مراکز کشورهای مطرح قاره مذکور دیگر اصالت پیشین را نداشته باشد. ولی به اختصار باید گفت که رودوزی های سنتی، بخشی از هنر نساجی مردم قاره آفریقا را تشکیل می دهد که در خدمت تزیین لباس های پوشاک و قطعات تزیینی دیواری و نیز سایر پارچه های دستبافت قرار گرفته است.

برای مطالع در مورد بررسی تطبیقی هنرهای سنتی ایران با کشورهای همسایه به مقاله مرتبط مراجعه کنید.