هنر زرکوبی سنتی : هنر ایران باستان

هنر زرکوبی سنتی : هنر ایران باستان

هنر زرکوبی سنتی : هنر ایران باستان نوشته ای است که به پیشنه ی زرکوبی در ایران و همچنین کارکرد های امروزی و فرآیند آن می پردازد. در شهرهای نسبتا بزرگتر هر کدام هنر ها مانند زرکوبی، زرکشی و گلابتون سازی در میان شاخه های صنایع دستی را یک کارشناس انجام می دهد. اما اغلب دیده می شود که یک صنعت کار و هنرمند در هر سه آن ها مهارت دارد. در جاهای دیگر زرکوبی به اندازه کافی کار دارد که امرار معاش کند. در صورتی که زرکشی و گلابتون سازی معمولا با هم یک شغل است.

هنر زرکوبی سنتی در فلات ایران

هنر زرکوبی سنتی است که سابقه ای بس کهن در فلات ایران دارد. گذشته از ایران، برگ های زرینی نیز در آرامگاه های مصری پیدا شده است که مربوط به ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح است. در آرامگاه های آن زمان عکس زرکوبان که مشغول کار هستند نقش شده است. از سوی دیگر هومر در داستان های خود از زرکوبی به عنوان هنر سنتی سخن می گوید و پلینی می گوید که یک انس (تقریبا ۲۸ گرم) زر ۷۵۰ برگ می دهد که هر کدام از آنها چهار انگشت پهنا و همان اندازه درازا دارند. با پیشرفت بسیار زیاد فلزکاری در ایران خود شگفت نیست اگر زینت آلات برگ طلایی در تخت جمشید که مربوط به دوران هخامنشیان و سلسله های بعدی است پیدا می شود.

جنگ افزارها و زره های ایرانیان اغلب با هنر زرکوبی سنتی آرایش شده اند. نقاشان مینیاتور قسمت زیاد برگ های زرین را به کار می برند و صنایع کاشیکاری مقدار زیادی از آن را برای مطلاکاری کاشی های لعابی مصرف می کند. تمام این برگ های زرین را زرکوب می سازد. وی زر را به درجه بسیار عالی پالایش داده و این کار را با قالگذاری و کلردهی انجام داده و پس از گداختن، آن را به صورت شمش های چهارگوش در می آورد. بیشتر زری که در ایران برای کوبیدن به کار برده می شود ناب است، به ندرت مس یا سیم به آن اضافه می کنند. و این کار برای آن است که رنگ آن سرخ یا سبز شود.

فرآیند زرکوبی هنری

1. شمش کوبی

در فرآیند زرکوبی در هنر های سنتی، شمش را با کوبیدن به صورت تسمه در می آورند. در هنر زرکوبی سنتی امروزی برای نورد طلا از چرخ استفاده می کند. طلا را طوری نورد می دهند و می کشند که بسیار نازک می شود. این فرآیند به گونه ای انجام می شود که بتوان با ناخن روی زر علامت گذاشت. وقتی که ضخامت زر به این اندازه رسید آن را به مربع هایی که تقریبا پنج سانتیمتر می باشند می بُرند. این چهارگوش ها را بین ورقه های مربعی شکل کاغذ به اندازه تقریبا ۱۲ سانتیمتر مربع می گذارند. این کاغذ از الیاف درخت توت درست شده و با آمیخته ای از کتیرا و اخرای زرد پوشیده شده و با صیقل کاری آن را پرداخت و درخشان می کنند.

2. قرر دادن کیسه های پوستی

در هنر زرکوبی سنتی حدود ۱۷۵ تا ۲۰۰ تا از این کاغذهای چهارگوش که طلا در میان آنها قرار دارد در کیسه های پوستی ها گذارده و سر آن را محکم می بندند. مجموع این بسته ها را زرکوبان انگلیسی کاج می گویند. این بسته را با چکش طلاکوب که ۷ کیلوگرم وزن دارد در حدود نیم ساعت می کوبند در آن موقع اولین آثار طلا از لبه های بسته پیدا می شود.

3. کوبیدن زر

کوبیدن زر روی یک سنگ مرمر صیقلی شده یا سندان آهنی انجام می شود. وقتی به این مرحله رسید کاج باز شده و برگ زری که هنوز نسبتا ضخیم است به چهار قسمت بریده می شود. سپس آن ها را میان ورقه هایی که از لحاظ مرغوبیت پست تر از اولی است می گذارند. این ورقه ها را که در حدود ۲۷ سانتیمتر مربع می باشند پوست زرکوبی می نامند.

ورقه های پوستی از قسمت لطیف روده کور گاو درست شده است. روده گاو در حدود ۸۰ در ۱۲ سانتیمتر است و برای تهیه ۹۰۰ تا ۱۰۰۰ تا پوست که مجموع آن یک بسته را تشکیل می دهد، ۱۴۰ گاو مورد نیاز است.

زرکوب های انگلیسی این بسته را شودر (Shoder) می گویند. این بسته را در حدود ۲ ساعت با چکشی که چهار کیلوگرم وزن داشته باشد می کوبند. زر اضافی که از لبه بسته بیرون آمده است بریده می شود و دوباره آن را می کوبند. تا اینکه زری که در درون این مربع ها هست به چهار لبه آن برسد. سپس بسته را باز کرده و هر کدام از برگ ها را دوباره به چهار تکه می برند و این بار آن را مثل صفحات مرغوب درجه یک پوست زرکوبی که 900 تا 1000 تای آن یک کیسه را تشکیل داده و به صورت یک قالب در می آیند می گذارند.

کوبیدن این دفعه با چکش سه کیلویی در حدود ۴ ساعت است. زمانی که برگ های زر کمی شفاف گردند کار تمام شده است.

4. گذاشتن داخل کتاب

بعد آن ها را داخل کتاب هایی که در حدود ۲۰ برگ کاغذ دارد می گذارند. برگ زرین در این موقع در حدود ۱۰ در ۱۰ سانتیمتر است و ضخامت آن ۰٫۰۰۰۳۷۵ سانتیمتر می باشد. روال هنر زرکوبی سنتی به گونه ای که امروز در ایران انجام می شود تقریبا همانند روشی است که پلینی در زمان رومی ها ۱۱۰ و تئوفیلوس در سده دوازده میلادی و نویسندگان دیگر در سده های پانزده و شانزده شرح داده اند.

گفته شده است که در سال ۱۹۶۳ در بازار حیدر آباد برگ های زرین و سیمین برای آرایش به کار برده می شد ولی قسمتی از آن در داروهای محلی مصرف داشت. و می گویند این فلزات گران قیمت دارای نیروی خاصی هستند.

مطلا کاری روی چوب و گوهر نشانی

یکی از کارهای فرعی هنر زرکوبی سنتی مطلا کاری روی چوب و گوهر نشانی یا موج دار کردن فولاد با طلا است. محصول عمده طلاکوب امروز تزیین آلات فولادی است. به ویژه مجسمه های کوچک حیوانات که اهمیت مذهبی دارد و در دسته های عزاداران روزهای محرم حمل می شود. ابزار عمده هنر زرکوبی سنتی کارد طلاکوبی است. جاهایی که بایستی طلا در آن نشانده شود به شکل ضربدر یا صلیب دندانه دندانه و زبر می شود. تصویر زیر طلاکوبی را نشان می دهد که شکافی در مجسمه فولادی گوزن درست می کند. سیم زر و نقره به ضخامت 0.007 سانتیمتر در جاهای زبر شده و شکاف داده شده گذاشته شده و با چکش طلاکوبی آن را چکش کاری می کنند.

پرداخت با عقیق (مصقول) طلا و نقره را بسیار درخشان می کند و محتملا آن ها را با رویه فولاد بهتر به هم جفت می کند و شکاف و بریدگی و دندانه را از بین می برد. این شیوه زرنشانی در قرون وسطی در اروپا شناخته شده بود. نئوفیلوس جزییات هنر زرکوبی سنتی را در جنگ افزار، زره ها مهمیزها و غیره شرح می دهد. زرکوبی در آن زمان باید بسیار متداول بوده باشد چون وی به روشنی و صراحت ابزار شکل دهنده ای را توصیف می کند که در آن یک قلم فولادی نوک تیز روی اهرم فنری سوار شده و با کمک چرخ دنده ای که کار چرخ ضامن دار را انجام می دهد حرکت نوسانی دارد.

برای مطالعه در مورد فنون تزیین فلزات وبه نوشته های مربوط به آن مراجعه نمایید.