پوشاک سنتی ایران در دوره صفوی

پوشاک سنتی ایران در دوره صفوی

عصر صفوی را می توان عصر طلایی پوشاک سنتی ایران و پارچه بافی ایران دانست. از ویژگی های این دوره کاهش نفوذ و اهمیت اسلوب خاور دور و رواج دوباره سبک های بومی پوشاک بود. در نوشته حاضر ضمن بررسی این ویژگی های پوشاک عصر صفوی، از جمله استفاده از پارچه های مجلل و پر نقش و نگار با تزیینات زیاد برای تن پوش ها، با ارائه اطلاعاتی از انواع پوشاک زنان و مردان عصر صفوی با اشاره به جنس، تزیینات و خصوصیات هر یک از آنها، بررسی شده است.

مقدمه در خصوص پوشاک سنتی ایران

در دوره صفوی دگرگونی مهمی در پوشاک سنتی ایران پدید آمد. زیرا از نفوذ و اهمیت اسلوب خاور دور در لباس ایرانیان کاسته شد و دوباره استفاده از سبک های بومی ایران رواج یافت. از ویژگی های پوشاک دوره صفویه این بود که پارچه های مجلل و پرنقش و نگار و تزیینات زیاد برای تن پوش ها به کار می رفت.

نیاز به بررسی پوشاک سنتی ایران در دوره صفوی و دریافت درست وضعیت پوششی گذشته ایران از جمله پوشاک این دوره، در حال حاضر علاقه محققین و اهل فن را نسبت به مطالعه لباس های تاریخی ایران بیشتر ساخته است. هر چند تا کنون پیوستگی لازم و عمق و غنای کافی در بررسی های انجام شده مشاهده نمی شود. این نوشته حاصل تحقیقی در مورد پوشش های دوره صفوی است. در این نوشته ضمن اشاره به تاریخچه و پوشاک دوره صفوی، نقش آن در وضعیت کنونی پوشاک ایران مورد بررسی قرار گرفته است.

پوشاک سنتی ایران با برخورداری از یک پیشینه باشکوه تاریخی و غنای فرهنگی و زیبایی شناسانه و کم نظیر، در دوره صفویه به اوج شکوفایی خود می رسد. این دوره را باید عهد نگه داشت فرهنگ و حتی صدور فرهنگ و هنر ایرانی دانست. در همین عهد بود که تاورنیه، شاردن، رابرت شرلی، پادشاه سیام و دیگران پوشاک سنتی ایران بر تن می کردند. ولی متأسفانه باید گفت که در همین زمان تاریخ گرانب های پوشاکی که حاصل قرنها تلاش بود، رفته رفته به دست فراموشی سپرده شد.

حفظ هویت فرنگی با تکیه بر غنای درخشان پوشاک سنتی

در سرزمینی با فرهنگ غنی و پیشینه درخشان پوشاک سنتی ، نمی توان اصیل ترین ارزش ها را نادیده گرفت و باید سه اصل را مورد توجه قرار داد:

1. خود را تنها وارث پوشاک کهن دانست و به آن فخر فروخت؛
2. در طرح های مدرن از آنها استفاده کرد؛
3. کورکورانه و به تقلید و پیروی از پوشاک غربی، پوشاک آنان را بر تن نکرد.

تاریخچه سلسله صفوی

ظهور سلسله صفویان و پوشاک سنتی ایران در دوره صفوی در ایران را باید از اهم تحولات تاریخ چند هزار ساله این مرز و بوم دانست. شاید هم بتوان صفویان را بزرگ ترین سلسله ایران پس از اسلام برشمرد. تحولات اجتماعی و فکری ایران در دوره صفوی تأثیراتی قاطع و چشمگیر بر مذهب، علم و ادبیات داشت. صفویان دودمانی عرفانی و ترک زبان بودند که از نظر عقیدتی با اهل حق و بعضی قبایل ترکمان آسیای صغیر همانندی داشتند و توانستند نوع معتدلی از عقاید شیعه را که اثنی عشری خوانده می شد، به مردم بقبولانند و برای ترویج عقاید خویش در سراسر ایران، از سوریه، بحرین و جبل عامل لبنان واعظ آوردند.

طبق روایات، شاه اسماعیل صفوی در پشت ششم به شیخ صفی الدین می رسید که پیروانش او را از نسل امام موسی کاظم(ع) می دانستند. صفی الدین که در پرهیزکاری و تقدس پرآوازه گشته بود و در زادگاهش اردبیل به سال ۷۳۵ ق (۱۳۳۴م) درگذشت، پیشوای طریقه عرفانی صفوی بود و پس از او این پایگاه به فرزندانش به ارث رسید.

عصر سلطنت شاه عباس

در میان شاهان صفوی، سلطنت شاه عباس پرشکوه ترین دوره ایران بعد از اسلام به شمار می رود. شاه عباس با بهره گیری از زور و تدبیر توانست مرزهای کشور را حفظ کرده و حتی عراق و بین النهرین را ضمیمه ایران کند و در شرق بر هرات و قندهار که امروز از آن افغانستان است، فرمانروا گشت. از شگفتی های تاریخ آنکه دوره شاه عباس مصادف با حکومت فرمانروایان بزرگی در سراسر جهان شد؛ فیلیپ دوم در اسپانیا، الیزابت اول در انگلستان، سلطان سلیمان قانونی در قلمرو عثمانی و اکبر شاه در هند.

شاه عباس با هنرمندان بسیار خوش رفتار بود. با مرگ شاه عباس در سال ۱۰۳۸ق (۱۶۲۸م) روزگار شکوه دودمان صفوی رو به افول نهاد تا اینکه سال ها بعد حکومت صفویان با حمله افغان ها به اصفهان، برچیده شد. بیش از دو سده حکومت صفویان در ایران (۹۰۶- ۱۱۴۸ قمری / ۱۵۰۰- ۱۷۳۵ میلادی) دوره ای شکوفا در تاریخ ایران بود. به خصوص که شاهان صفوی علی رغم استبداد و خودکامگی، به دنبال حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران نیز بودند. در این دوره روابط خارجی ایران با دولت های اروپایی از جمله در زمینه مبادلات تجاری بسیار گسترش یافت.

شرایط فرهنگی- هنری

در بحث پوشاک سنتی ایران عصر صفویه را باید نقطه آغازین نفوذ فرهنگی اروپایی ها در ایران دانست که از جنبه اقتصادی برای آنان سودمند بود. نخستین روابط بازرگانی و سیاسی ایرانیان با کشورهای اروپایی در زمان پادشاهی خاندان آق قویونلو (نیمه دوم سده نهم هجری) پدید آمد و سپس در دوره صفویه رو به توسعه نهاد. شاه عباس صفوی بازرگانی خارجی ایران را تقریبا به صورت امری دولتی در آورد. در آن زمان شبکه راه ها و کاروانسراها بسیار توسعه یافت که در زمینه گسترش تجارت بسیار مؤثر بود. امنیت و کامروایی کشور سبب شد که در این عصر بناهای بزرگ و عالی ساخته شود. مخصوصا در زمان شاه عباس صفوی که موفق به ساختن یک سلسله ابنیه عظيم شد.

• رشد و توسعه معماری

برای تزیین عمارات و بناهای بزرگ، شیوهای جدید در کاشی کاری ابداع شد و بهترین معماران، مهندسان و هنرمندان در دستگاه شاه عباس صفوی مشغول به کار بودند و او کوشش داشت که هنرمندان به رفاه روزگار بگذرانند. سبک هنری ای که در ایران عصر صفوی رونق یافت، با این ویژگی مشخص می شود که کلیه سبک های هنری که ایران در عصر مغول و تیموری از خاور دور گرفته بود، دگرگون و در ذوق و درک هنر ایرانی آمیخته شد و میان این سبک ها و اصول هنر چینی فاصله افتاد. علاوه بر آن، هنرمندان مسائل زندگی روزمره را در نقاشی ها و آثار خود نمایش دادند.

• افزایش مراکز هنری

در این دوره شمار مراکز هنری در ایران فزونی یافت. در آغاز تبریز پایتخت صفویان بود و خطاطان، تذهیب گران و نقاشان و صحافان بزرگ نیز در آنجا به کار می پرداختند. آثار این هنرمندان در عرصه های هنری دیگر، از جمله نقش و نگار پارچه ها نیز تأثیر نهاد. سپس شاه عباس در پایان قرن دهم هجری (۱۶ میلادی) مرکز حکومت خود را به اصفهان برد و به زیبایی و شکوه این شهر همت گماشت. مساجد و کاخ ها در آن بنا کرد و این شهر از زیباترین شهرهای خاورمیانه شد. چنان که در قرن یازدهم هجری (۱۷ میلادی) تبدیل به محوری شد که حیات هنری ایران بر مدار آن می چرخید.

پارچه بافی دوره صفوی

دوره صفوی (قرون ۱۰ و ۱۱ قمری) را به جرئت می توان عصر طلایی صنعت – هنر پارچه بافی و پوشاک سنتی ایران دانست. در این زمان انواع پارچه های ابریشم، مخمل، زری، ترمه و همچنین قلمکار و انواع دوخته دوزی روی پارچه در کارگاه های مختلف شهرهای اصفهان، یزد، کاشان، کرمان، مشهد، رشت، قم و ساوه تهیه می شد که هر یک از این مناطق در تهیه نوع یا انواعی از پارچه مهارت و شهرت داشتند. به عنوان مثال، اصفهان مرکز بافت و تولید پارچه های زری و قلمکار بود. در یزد پارچه های زری و ترمه بافته می شد و کرمان مرکز اصلی تولید شال و ترمه بود. در کاشان نیز علاوه بر پارچه های زری، پارچه های مخمل گل برجسته بافته می شد.

شکوفایی نساجی

در دوره صفوی، تولید مواد خام نساجی و پوشاک سنتی ایران همچنین صنعت آن از خودکفایی گذر کرد و ایران به یکی از بزرگترین صادرکنندگان محصولات نساجی تبدیل شد. سیاحانی که در عهد صفوی به ایران آمدند، در سفرنامه هایشان این موضوع را مورد تأكيد قرار داده اند.

راجر سیوری صنعت نساجی ایران عصر صفوی را چنین توصیف کرده است:

دوره صفویه نقطه اوج نساجی هم هست. رونق ایران در زمان صفویه تقاضای داخلی را افزایش داد و البسه گرانبها و عمارات آراسته با پردهای زیبا، تحسین سیاحان را که از دربار ایران بازدید می کردند، بر می انگیخت و در اروپای عصر رنسانس و روسیه تمایلی نسبت به اشیای تجملی ایران پیدا شد.

همو به نقل از کروسینسکی در گزارشی با عنوان «در باب پوشاک و البسه دربار سلطنتی ایران» می گوید:

دوراندیشی شاه عباس کبیر به تأسیس کارگاه های متعدد و چند کاره در خود پایتخت، اصفهان و نیز در نواحی شیروان، قراباغ ، گیلان، کاشان، مشهد و استرآباد انجامید که در آن ها منسوجات ابریشمی و شال عمامه ابریشمی برای استفاده خاندان سلطنت و همچنین عموم به طریقی باشکوه و شگفت آور، و تحت نظارت دقیق ناظران بافته می شود.

البته او در این گزارش، یکی از مراکز عمده نساجی یعنی یزد را ذکر نمی کند. همچنین مراکز نساجی فرعی نیز در رشت، اردستان، ساوه و کرمان وجود داشت. کروسینسکی همچنین می افزاید که برای حفظ ویژگی های خاص هنری بافته های هر منطقه، شاه دستور داد که هر کارگاه باید با روش خودش ببافد. ضمن اینکه بخش قابل ملاحظه ای از منسوجات تولیدی برای صادرات بود.

کارگاه های شاهی منبعی برای درآمد خزانه سلطنتی

این کارگاه های نساجی که برای تولید پوشاک سنتی ایران به کار می رفتند، نه تنها آنچه را که مورد نیاز دربار و درباریان بود، با تحمیل هزینه ناچیزی بر خزانه، جدا از رشته های نقره مورد استفاده، تهیه می کردند، بلکه بر درآمد خزانه سلطنتی نیز می افزودند. زیرا بافته های ابریشمی و منسوجات گرانبهاتر که با رشته های طلا و نقره بر زیبایی شان افزوده می شد، از سوی حکومت کشتی کشتی برای فروش به اروپا و بیشتر مواقع هند فرستاده می شد.

شگفت آور نیست که در اروپا بازار پررونقی برای مخمل، ابریشم، حریر و اطلس و تافته ایران وجود داشت. دوره صفویه نقطه اوج نساجی از این لحاظ هم هست که تقاضای داخلی را نیز افزایش داد.

بافت پارچه های ابریشمی

یکی دیگر از صناعتهایی که ایران عصر صفوی و حوزه ی پوشاک سنتی ایران در آن سرمشق و مورد تحسین دنیا واقع شد، بافتن پارچه های ابریشمی بود. همانطور که در قالي ها و نگاره های مینیاتورهای این عصر مشاهده می شود، پارچه های این عصر از نظر رنگ آمیزی و طرح مشهور است و بسیاری از طرح های پارچه های ابریشمی شباهت زیادی به مینیاتور دارد. هنگامی که ابریشم طبیعی در دسترس قرار گرفت، شیوه تازه ای در پارچه بافی ایجاد شد. از یک طرف، تکامل طرح های اسلیمی و از طرف دیگر، ترقی نقش گلبرگ های طبیعی در این شیوه تأثیر فراوان داشت.

بافت زری، مخمل و تافته دیگر صنایع دستی زمان

مشهورترین صنایع دستی پارچه های این زمان که برای پوشاک سنتی ایران به ککار می رفت زری و مخمل هایی است که روی آنها با ابریشم به طور برجسته تزیین شده است. از مختصات دیگر پارچه بافی این دوره تافته های سنگین و چین خورده ای است که با همین شیوه بافته شده و همان گل و بته ها با فواصل بیشتر بر آن نقش شده است و کناره های آن به قيطانهای فلزی محدود شده است. رنگ های رایج پوشاک سنتی ایران این دوره غبار روشن و آبی فیروزه ای و رنگهای ملایم تر مانند گل بهی، آجری، قهوه ای، خاکستری و بنفشهای عادی بوده است.

دو ابتکار فنی نیز در این دوره به وجود آمد که مایه پیشرفت هنر نساجی شد. یکی پارچه چندتایی و دیگری مخمل بود. طرح و نقشه پارچه های ابریشمی، از زندگی آن عصر و مضامین ادبی اقتباس می شد. از نقش های مشهور و متداول تصویر لیلی و مجنون بود و نقش های گل و برگ، پرندگان و حیوانات نیز دیده می شود. اما پارچه ای که پرجلوه تر و از نظر فنی نیز جالب تر است دارای نقش مجلس شکار است. با قاطعیت می توان گفت که منسوجی بر منسوجات دوره صفوی از نظر طرح و تکنیک هرگز پیشی نگرفته است.

ویژگی های پوشاک سنتی ایران در دوره صفوی

دوره صفوی در ایران پس از اسلام، از بسیاری جهات و خصوصیات به دوران ساسانی در ایران پیش از اسلام شباهت دارد. وحدت و مرکزیت یافتن سرزمین ایران در زمان این سلسله، توجه به سنت ها و آداب و رسوم و مذهب خاص ایرانی، ظهور شاهان بزرگ و نیرومند، آبادی و آبادانی ایران زمین، دربارهای مجلل و باشکوه و پیشرفت رشته های گوناگون هنرهای ایرانی از ویژگی های این دوره با عظمت است.

در زمره این پیشرفتها و تحولات، از جمله توجه خاصی نیز به پوشاک سنتی ایران و بافت پارچه های زربفت گرانبها و تولید و پوشیدن زیورهای گوناگون شده است که همگی از ذوق و سلیقه ایرانیان این عهد حکایت می کند. در اینجا لازم است که چند نکته مهم در مورد لباس این دوره ذکر شود:

• اول اینکه علاقه فراوان پادشاهان صفویه به صوفی گری موجب شد که تحت تأثیر لباسهای درویشی قرار بگیرند و این مسئله به ویژه در مورد قبای بلند و کلاه بارز است.
• مورد دوم عشق مفرط مردم این دوره به خصوص بانوان به زینت آلات و تزیینات است. با استنباط از نظر سیاحان خارجی که در این دوره به ایران سفر کرده اند، می توان گفت که کلا مردم این دوره چه زن و چه مرد، علاقه فراوانی به جامه های رنگارنگ و گلدار زربفت و ابریشمی نشان می دادند و شال کمر و دستار خود را از پارچه های گلدار و زریهای ظریف و گرانبها انتخاب می کردند. شاردن متذکر می شود که پوشاک ایرانیان اغلب از پارچه های زربفت اطلس ضخیم، توری و یراق های زرین و سیمین و قلاب دوزی ها تهیه می شده است و برخی پوشاک را نیز با پوست های گرانبها تزیین می کرده اند.

نقل قول سفیر فیلیپ سوم پادشاه اسپانیا در مورد لباس ایران

گارسیا د سیلوا فیگوروا، سفیر فیلیپ سوم پادشاه اسپانیا که در سال ۱۰۳۱ قمری به دربار شاه عباس آمد، توصیف جالب توجهی در زمینه پوشاک سنتی ایران کرده است:

پوشاک سنتی ایران اگر چه بسیار شبیه لباس ترکهاست، در بسیاری موارد با آنها متفاوت است. بالاپوش آنها بر خلاف ترک ها بلند نیست و بالاپوش های آستین گشادی که نیز به جای لباده به کار می برند با آنچه ترک ها می پوشند تفاوت دارد. عمامه های ایرانیان رنگارنگ است، با حاشیه طلایی، در صورتی که از آن ترکها کاملا سفید است. بالا پوش های ترکان تا پایین دکمه می خورد و دکمه هایشان گرد یا دراز است، در صورتی که شکاف بالاپوش ایرانیان در طرف چپ است و آن را با بند قلابدار می بندند. ایرانیان شلوار نازک بسیار بلندی می پوشند که تا روی پایشان می رسد. گیوه و جوراب یک تکه است، به طوری که به جای جوراب شلواری به کار می رود. این جوراب شلواریها را بلند و تنگ درست می کنند تا هنگام سواری یا پیاده رفتن مزاحم حرکت آنان نباشد.

لباس مردان و زنان بسیار زیبا، با پارچه های خیلی قشنگ و بسیار ظریف و رنگارنگ است. لباس ها از پنبه یا ابریشم ساده یا مخلوط با رز و سیم است و با زحمت و دقت بسیار بافته شده است.

از نوشته های تاریخی آن زمان و نیز سفرنامه های جهانگردان اروپایی درباره مردم و سرزمین ایران عهد صفوی و نیز از روی نگاره ها و نمونه لباس ها، پارچه ها و زیورهایی که از این روزگار باز مانده است، چنین پیداست که زنان عهد صفوی جامه هایی گرانبها و فاخر بر تن می کرده اند.

پوشاک سنتی زنان ایران عهد صفوی

• پیراهن

پیراهن بانوان قميص نامیده می شود. از يقه تا قسمت کمر در جلو بالاتنه چاک دارد. فاقد يقه. قد دامن پیراهن تا زانو می رسید. آستین های پیراهن تنگ روی مچ دست تنگ تر می شد. قسمت چاک جلوی پیراهن با بند یا دکمه های زرین و سیمین بسته می شد.

• جنس

1. پارچه های زربفت، زمینه آن طلا یا نقره؛
2. کتان، پنبه، ابریشم؛
3. پارچه لباس زنان نازک تر از مردان بود.

جنس شلوار بانوان:

1. پارچه زربفت؛
2. اطلس یا تافته؛
3. پارچه پنبه ای گلدار؛
4. پارچه های راه راه (محرمات)؛

جنس کمربند و شال:

1. ورقه های طلا؛
2. چرم؛
3. پارچه معمولی یا ابریشم.

• جوراب

جنس آن زربفت، مخصوص افراد متمول. مخمل، عامه مردم استفاده می کردند.

• کفش

چرم، پوست، تیما.

• تزیینات

بانوان صفوی به تزیینات علاقه زیادی در پوشاک سنتی داشتند. در قسمت چاک جلو بالا تنه به پهنای یک انگشت معمولا مروارید دوزی انجام می گرفت و مانند یقه برگردان به نظر می رسید. از پارچه های زربفت نیز استفاده می کردند.

تزیینات سرپوش شامل:

1. روی کلاه مخروطی، ملیله دوزی؛
2. رشته های مروارید به پیشانی و زیر چانه؛
3. نوارهای قلاب دوزی روی پیشانی و سر حاشیه دوزی.

تزیینات شلوار شامل:

1. نوارهای مختلف؛
2. گلدوزی؛
3. شماره دوزی.

• سرپوش

1. کلاه مخروطی؛
2. روسریهای ساده و نقش دار و از جقه هایی جلو روسری استفاده می کردند.
3. نیم تاج، مخصوص عروس؛
4. چادر که سراپای بانوان با آن پوشیده می شد.
5. کلاه کوچک مخروطی یا عرقچین که با بندی به زیر گلو بسته می شد.
6. بانوان صفوی، چهار نوع حجاب داشتند؛ دو تای آن را در خانه و دو حجاب دیگر را روی دو حجاب درونی می پوشیدند.

• قبا و نیم تنه

1. قبای بسیار بلند که روی همه لباس ها می پوشیدند و تا مچ پا می رسید.
2. آستین ها بسیار بلند، بیش از بلندی دست، روی دست چین می خورد و تنگ بود و به دست می چسبید.
3. قبا بیشتر شبیه قبای کلدانیها و عربهاست.
4. نیم تنه با تونیک بانوان صفوی به خصوص طبقه اعیان و اشراف روی پیراهن خود نیم تنه به تن می کردند که بسیار زیبا بود و آستری از پوست سمور داشته است. در تابستان بدون آستین بود.

• شلوار (تنبان)

شلوار بانوان پوشاک سنتی ایران در دوره صفوی گشاد بود و از قسمت کمر تا قوزک پا با پنبه پر میشد و فرم پا شناخته نمی شد. شلوار افراد متشخص و دولتمند گشادتر بود و داخل آن نیز با پنبه پر می شد. بند شلوار، ابریشمی بود که از روی سینه می گذشت و دور کمر بسته می شد.

• کمربند و شال

1. استفاده از کمربند برای نگه داشتن لباس.
2. استفاده از شال ابریشمی و ترمه.
3. عرض کمربند معمولا چهار انگشت بود.
4. کمربند بانوان اغنیا در قسمت جلو باسگگ زرین و جواهر نشان بسته می شد.
5. شال سینه ای نیز مورد استفاده بود.
6. شال بانوان نازک تر از مردان بود.

• جوراب

جوراب در این دوره به پوشاک افزوده شد. در داخل خانه از جوراب استفاده نمی شد. جوراب به شکل کیسه ای دوخته می شد.

• کفش

بانوان صفوی در محیط داخلی منزل و اتاق خواب از پوشیدن کفش خودداری می کردند. کفش یا نعلین عبارت از قطعه های چرم یا پوست بود که به هیئت قدم می ساختند و با ریسمان های پوستی به پا می بستند. گاه نیز به تقلید از کفشهای فرنگی، به شکل قونداره و از ساغریهای رنگین یا تیماج بود.

• تزیینات

تزیینات کمربند و شال:

1. کمربندهای مختلف تهیه می شد.
2. کمربندهای سیمین و زرین و مرصع
3. کمربند از ورقه های طلا که روی ورقه های طلا قلمزنی می شد و جواهرات نصب می شد.
4. کمربند روی پیراهن از چرم یا پارچه معمولی و ابریشم که ملیله دوزی می شد.
5. سگک زرین یا سیمین جواهرنشان.

کفش:

1. مرواریددوزی.
2. استفاده از سنگهای قیمتی.

پوشاک مردان

• پیراهن رو

1. پیراهن مردان صفوی فاقد يقه بود.
2. قد تا زانو بود.
3. با دکمه چوبی یا شیشه ای یا فلزی کروی شکل در قسمت شانه بسته می شد.
4. پیراهن داخل شلوار نمی شد و روی شلوار قرار می گرفت.
5. قسمت راست پیراهن، در جلوی بالاتنه تا خط کمر باز بود.
6. دو طرف پیراهن چاک داشت.

• پیراهن زیر

1. پیراهن زیر مردان بلندتر از حد معمول بود.
2. يقه ای گرد تا روی سینه باز که با بند و دکمه بسته می شد.
3. در قسمت راست سینه از بالا تا لبه پایین پیراهن ش کاف و دو طرف پهلوها نیز چاک داشت.

• قبا

1. زیباترین، مشخص ترین و پرکارترین جامه مردان قبای آنان بود.
2. قد آن تا وسط ساق پا می رسید.
3. يقه آن باز و به شکل هلالی بود.
4. طرف راست روی طرف چپ قرار می گرفت و زیر بغل در قسمت چپ بالاتنه با بندهایی بسته می شد و طرف چپ روی آن می افتاد و به وسیله چهاربند در طرف راست بسته می شد. یکی از این بندها هیچ گاه بسته نمی شد و روی بندهای دیگر اویزان بود.
5. قبا در قسمت کمر تنگ می شد و در قسمت پایین، دامن آن گشاد می شد. دامن قبا پنبه دوزی می شد و محکم قرار می گرفت.
6. آستینهای آن چسبان و قالب دست بود و قد آستین بیش از بلندی دست بود که آن را چین میدادند که از مچ دست نگذرد.
7. به مچ دست دکمه می دوختند.

• بالا پوش

1. در پوشاک سنتی مردان ایران دوره صفوی روی قبا بالاپوش برتن می کردند که بر حسب فصول کوتاه یا بی آستین بود که به آن کاتبی می گفتند.
2. بالاپوش لبه دار و آستین دار بود که به آن کردی می گفتند. نوع برش آن مانند قبا بود و معمولا شکل بالاپوش و قبا را به زنگ تشبيه می کردند.
3. جلوی سینه سه ردیف دکمه و جادکمه دنباله دار داشت.
4. بعضی بالاپوش ها با پوست سمور خزدوزی می شد. در بالاپوشهای خزدوزی شده از همان جنس داخل آستر به دور یقه و لبه وسط جلو بالاپوش تا خط کمر به صورت یقه آرشال از پوست استفاده می شد که مانند شال گردن نمود داشت.

• شلوار

1. شلوار مردان تا قوزک پامی رسید.
2. شلوار مانند بیژامای امروزی بود.
3. کمر آن لیفه داشت و داخل لیفه شلوار، بند ابریشمین زیبایی می گذاشتند که دور کمر محکم می شد. دو سر این بند شلوار به منگوله ها و ریشه های بافته گره خورده منتهی می شد.
4. زیر شلواری جداگانه در این دوره معمول نبود. تنها یک شلوار از پارچه نرم پنبه ای رنگین می پوشیدند.
5. شلوار مردان متناسب با نوع پارچه همراه با آستر بود.
6. اغلب از پارچه راه راه استفاده می کردند.

• شال و کمربند

1. مردان دورة صفوی روی قبا از یک یا چند شال کمر استفاده می کردند.
2. پیترو دلاواله از شال به عنوان کمربند یاد می کند و می گوید «لباس دارای دو کمربند است که هر روز در زیر شکم بسته می شود و از جنس ابریشم و فوق العاده عالی است. کمربند دیگر کوچکتر است و بالای کمربند بسته می شود.»
3. اولئاریوس در سفرنامه خود می گوید «آنان به دور کمر خود چارگزی که چهار ساعد درازا دارد می پوشند و اگر ثروتمند باشند روی آن چار گز قشنگ دیگری از ابریشم که شال نام دارد می بندند. برخی داخل آن خنجر، چاقو و دستمال و غیره) می گذارند. و قبا در قسمت کمر برآمده شده و به جای جیب کاربرد دارد.»

• جوراب

1. جوراب مردان به مانند کیسه ای برش یافته بود که رعایت ترکیب ساق پا نمی شد. ساق تا زانو می رسید و زیر زانو آن را می بستند. به پاشنه جوراب قطعه چرمی قرمز می دوختند.
2. جورابها از پارچه بود، برش آن شکل جوراب نداشت و به راحتی از پا در می آمد.
3. جوراب از پارچه ای به رنگ سبز بود که ترکها از آن بسیار ناراحت بودند، زیرا جوراب یکی از دو تکه پوشش سنتی دیرینه آنها بود.

• کفش

1. مردم عامی کفش ساده به پا می کرد، مثل نوعی نعلین از چرم های مختلف که با بندهای چرمی بسته می شد.
2. افسران چکمه های سپاه می پوشیدند که تا زانو می رسید و پاشنه آن بلند و باریک بود.
3. افسران به محض پیاده شدن از نعلین استفاده می کردند که کف آن از عاج یا فلز یا نوعی چرم سخت بود که روی آن گلهای مختلف نقاشی شده بود.
4. کفش درباریان از چرم سبز رنگ با پاشنه های نازک هفت یا هشت سانتیمتری بود.
5. کفش روستائیان نعل آهنین داشت.
6. گیوه که با میل بافته می شد مخصوص خدمتکاران بود.
7. كفش مردم فقیر از پوست شتر بود و در هوای بارانی راه رفتن با آن سخت بود.
8. مردان خوش لباس کفشهای رنگارنگ داشتند که روی آن نقش و نگار بود که بی شباهت به قالی نبود.
9. طبقات ممتاز از کفشهایی به رنگ زرد و سیاه استفاده می کردند.
10. بلندی چکمه ها بالاتر از مچ پا بود.

• عمامه و کلاه

خانم جینی هازگو درباره پوشاک سنتی ایران و پوشش سر مردان دوره صفویه چنین می نویسد:

1. «تنها تفاوت قابل توجهی که بین نجبا و مردم عادی وجود داشت پوشش سر بود. مردان به جای کلاه، عمامه به سر می گذاشتند و فقط مستخدمان کلاه بر سر داشتند.»
2. عمامه را به دور یک تکه چوب نسبتا بلند می بستند و از پارچه های سفید بود که با نخهای رنگارنگ یا طلایی گلابتون دوزی شده بود. در اواخر قرن دهم هجری (شانزدهم میلادی) چوب عمامه کوتاه تر و پهن تر شد و در قرن هفدهم عمامه به کلی آن را پوشاند.
3. عمامه را به صورت آزاد دور سر می بستند و اغلب با یک نوار ابریشمی زیبا و گلدوزی شده آن را دو قسمت می کردند. عمامه آستری ضخیم داشت و از پارچه های ابریشمی بسیار فاخر که گلابتون دوزی شده بود، تهیه می شد. انتهای آن را حدود ۱۰ سانتیمتر گلدوزی می کردند و بالای عمامه به صورت پر می ایستاد.
4. زیر عمامه یک شب کلاه چرمی با پارچه ای قرار می دادند و درون آن را با پنبه پر می کردند.
5. کلاه هایی به شکل کشتی که دور آن پوست دوزی شده بود بر سر می گذاشتند.
6. از مشخصات بارز پوشاک صفویه تاج قزلباش است.
7. این کلاه مخصوص شیعیان و صفویه بود که در مورد چگونگی پیدایش آن گفته شده است: حیدر چندی پیش از سومین لشکرکشی فاجعه بار خود به شیروان (۸۹۳ق – ۱۴۸۸م) کلاه مخصوص قرمز رنگی را که دوازده ترک (گوشه و بعد) به مناسبت دوازده امام شیعه داشت و در خواب توسط حضرت علی (ع) به وی آموخته شده بود، برای پیروان خود ابداع کرد. از آن به بعد این کلاه علامت مشخصه طرفداران دودمان صفوی گشت.
8. کلاه های دوره صفوی عبارت اند از: کلاه معمور، کلاه نمدی، کلاه تتری، کلاه زنگله، کلاه بارانی، کلاه برکی، دستار منديل، شب پوش، عرق چین، عمامه و طیلسان.

• جنس

1. جنس پوشاک سنتی مردان ثروتمند ایران از ابریشم ریزبافت بود.
2. پیراهن مردان عامی از پنبه و راه راه بود پیراهن با خط قرمز حریر، پارچه کتانی، نخی، رنگارنگ و گلدار.
3. جنس پیراهن زیر ابریشم رنگین.
4. جنس قبای مردان پارچه نخی بسیار نازک، پارچه ساده، پارچه قبای رجال اطلس یا زربفت.
5. جنس بالاپوش ماهوت با زربفت اطلس ضخیم، پوست سمور، پوست گوسفند. جنس شلوار مردان پارچه نرم پنبه ای، بند شلوار ابریشمین، پارچه ابریشمی، اغلب راه راه بود.
6. جنس شال و کمربند مردان ابریشم، پشم یا کرک.
7. جنس جوراب مردان پارچه، پارچه پشمی با زربفت، پارچه سفید، پارچه ابریشمین، چرم.

• تزیینات

1. تزیینات پیراهن در قسمت جلوی پیراهن به عرض یک انگشت مرواریددوزی انجام می شد.
2. تزیینات پیراهن زیر مروارید دوزی در قسمت جلوی بالاتنه پیراهن زیر
3. تزیینات بالا پوش استفاده از نور، یراق زرین یا سیمین، قلاب دوزی، استفاده از پوست سمور، خزدوزی، پوست گوسفند، دکمه.
4. تزیینات شلوار منگوله ها و ریشه های بافته و گره خورده به دو سر بندشلوار ابریشمین.
5. تزیینات جوراب تزیین با سنگهای قیمتی همچنین با نخ ظریفی که به آن نخ پارسی می گفتند، جوراب را تزیین می کردند.
6. تزیین کلاه استفاده از نخهای رنگارنگ، گلابتون دوزی، نوار ابریشمی زیبا و گلدوزی شده، پنبه، چوب.

برآیند بحث

در واقع می توان گفت پوشاک سنتی ایران به نوعی برآمده از مذهب است و بیان کننده باورها و خواست ها و وسیله ای برای پوشش تن که با آن می توان شخصیت، شغل و مقام پوشنده را دریافت. ضمن اینکه به حفظ شعائر دینی کمک می کند. در مجموع، این تعداد پوشاک را می توان به عنوان مرجع لباس مد نظر قرار داد و تغییرات آن را در طول تاریخ بررسی و پیگیری کرد. از جمله اینکه می توان لباسها را در شغل های قدیمی و با تناسبات آن بازسازی کرد.

پوشاک سنتی ایران یادگاری است که از ایران باستان تا دوره معاصر سینه به سینه و نسل به نسل چون گوهری گرانبها از نیاکان گرانقدر خویش به یادگار گرفته ایم. بررسیهای انجام شده نشان می دهد که می توان با اتخاذ مشی های کلی در بلند مدت و کوتاه مدت و همچنین تدوین ضوابطی ویژه برای تهیه و تولید لباس های دوره صفوی، به حفظ تاریخ گذشته تحقق بخشید؛ از آن جمله:

• تدوین طرح جامع به منظور احیای لباس های تاریخی و نمایش آن در موزه ها؛
• فراهم ساختن تسهیلات مالی و فنی لازم برای مشارکت طراحان لباس و پارچه به منظور فراهم کردن وضعیتی مطلوب در این زمینه؛
• ایجاد موزه تاریخ پوشاک ایران؛
• شناخت بیشتر لباسهای تاریخی به ویژه پوشاک دوره صفویه و ویژگیهای آن؛
• جهش قابل توجه در روند بررسی پوشاک تاریخی.