نماد درخت در هنرهای ایران و جهان

نماد درخت در هنرهای ایران و جهان

در رابطه با نماد درخت شاید کمتر تمدن بشری را بتوان یافت که در آن درخت یا درختانی را مقدس نشمارند. درخت، نمودار واقعی گیاه و حیات گیاهی بر کره خاکی است که شاید منبع غذایی انسان در اعصار گذشته بوده باشد. امروزه حیات بسیاری از جانوران و حتی انسان به درخت بستگی دارد و وجود جنگل‌ها، هم از لحاظ روانی و هم حیات مادی برای انسان دارای اهمیت است. درخت در نمادپردازی‌های اسطوره‌ای در جهان، نمادی از زن و همه نمادهای مادینگی است، زیرا که رویکردهایی مانند تغذیه، سایه افکندن که از صفات مادینگی است به درخت نیز نسبت داده می‌شود.

نماد درخت در نظام تصورات انسان از عالم هستی به‌صورت رکن و پایه هستی و ارتباط‌دهنده میان آسمان و زمین و تحت عنوان ستون گیتی یاد می‌شود. درخت در فرهنگ‌های کهن جلوه حرکت‌های خوش هستی و نماد حرکت از تاریکی به‌سوی روشنی است. در باور بسیاری از ملل جهان قدیمی‌ترین گیاه اساطیری «درخت هستی» یا درخت کیهانی است که جهان بر آن بناشده است و از آن تغذیه می‌کند. در همین راستا در اندیشه و تفکرات بیشتر ساکنان کره خاکی درخت مقدس و شایسته ستایش در نظر گرفته می‌شود، که نوع آن درخت به اقلیم آن منطقه بستگی دارد.

نماد درخت در فرهنگ های جهان

به‌عنوان نمونه، نماد درخت انجیر در شبه‌قاره هند و در چین نیز انجیر هندی درختی مقدس است. درخت بلوط نیز بین اقوام آریایی مقدس‌ترین درخت بوده که در یونان و روم نمادی از زئوس بوده است. مصریان نیز درخت کاج را مقدس می‌شمردند چراکه معتقد بودند اوزیرس یکی از ایزدان مصری به آن دمیده است. در ایتالیا درخت انجیر رومینال را مقدس می‌شمردند و در شرق آفریقا و جزایر فیجی درخت نارگیل مقدس شمرده می‌شد. در آلمان نیز وقتی مردم درخت اَقطی را می‌بینند، کلاه‌خود را برمی‌دارند و به آن احترام می‌گذارند. درخت کاج لبنان در افسانه گیلگمش، در افسانه‌های سومری و همچنین در تورات درختی مقدس شمرده‌شده است.

در انجیل مقدس، از درختی نام‌برده شده که پرندگان بر شاخه‌های آن نشسته‌اند و اژدهایی در پای درخت لمیده است. این درخت نمودار محوری است که از مرکز هر حال و مقام وجود می‌گذرد و همه حالات را به هم پیوند می‌زند.

درخت در فرهنگ و ادبیات

نماد درخت در فرهنگ و ادبیات ملل، نماد سرچشمه حیات، خیروبرکت، تقدس، همدلی، انس، باروری، زایش، سرسبزی، آبادانی، طراوت و مظهر زیبایی، سربلندی و نشاط و الگوی جهانگیری، استواری و استقامت است. همچنین درخت در فرهنگ مذهبی نمادی از نور و نیروی الهی، دانش، خردورزی، اصل خیر و به‌عنوان نمادی از تکامل انسان موردستایش قرار می‌گیرد.

درخت در باورهای اساطیری با آتش در ارتباط است همان‌طور که در اساطیر ایرانی، آتش مقدس اوروازشت در تخم گیاهان و درختان قرارگرفته است. این ارتباط از لحاظ واژه‌شناسی کلمه درخت در بسیاری از زبان‌ها قابل‌پیگیری است به‌طوری‌که کلمه درخت در زبان‌های فرانسوی arbre، ایتالیایی albero و لاتین arbor به معنی پدر آتش است. درختان مقدس در زبان‌های لاتین قدیم، یونانی و فینیقی zeta نامیده می‌شدند که در اصل zethau به معنی آتش زندگی بوده است. در عبری درخت بلوط allah و در لاتین rabur به معنی پدر خورشید و در یونانی drus به مفهوم نور جاوید است که همه از ارتباط کلامی مفهوم درخت با نور، آتش و خورشید خبر می‌دهند.

درخت زندگی

در ایران بی‌گمان می‌توان نماد درخت زندگی را معروف‌ترین درخت در تاریخ تمدن بشری به‌حساب آورد. درختی مثالی که خود نمادی از حیات دنیوی انسان است. هر شاخه و برگ این درخت مثالی، حاوی رموز و مثال‌هایی است که در بستری از اساطير، ادبیات، دیانت و صنایع دستی به ثمر نشسته است. در باور ژاپنی‌ها درخت ساکاتی، چینی‌ها درخت هلو، تمشک و یا آلوچه، در هند پاريجاته یا درخت “کالپا” و درخت انجیر مقدس، در بین‌النهرین درخت سدر، نخل، انگور و انار و در ایران درخت هوم به‌عنوان درخت زندگی و درخت مقدس مورد ستایش قرار می‌گیرند.

بسیاری از تمدن‌های کهن مانند سومریان درخت را ستایش می‌کردند و درخت به‌عنوان محور کیهان در نظر گرفته می‌شد. درخت کیهانی، درخت غول‌پیکری است که نوک آن تمامی سقف آسمان را پوشیده و ریشه‌هایش تمام زمین را فراگرفته، تمام شاخه‌هایش به تمام جهان سایه فکنده، قلب آن جایگاه آتش و آذرخش است و ماه و خورشید و ستارگان به‌مثابه میوه‌های این درخت عظیم هستند. این درختی است که به آن درخت کیهانی می‌گویند و هر تمدن با جزئیاتی بیشتر و کمتر آن را ستایش می‌کند.

درخت زندگی، یکی از زیباترین باورهای مردمان بین‌النهرین بوده است که به صور مختلف در قالب درخت‌های متفاوتی متجلی می‌شود. در بین‌النهرین رستنی‌های مختلف در کنار هم قرارگرفته‌اند و درختی را شکل داده‌اند که نمادی از طول عمر است. این درخت در بیشتر تصاویر بین‌النهرین به‌صورت درخت نخل به تصویر کشیده می‌شود که در هنر آشوری با گل آبی نیلوفر نیز ترکیب می‌شود. سایر درختان که میوه‌های آن‌ها خوشه‌ای یا دانه‌ای است نماد باروری و حاصلخیزی قلمداد می‌شوند. مانند درخت انار، درخت انگور و حتی نماد درخت سرو ایرانیان به دلیل فرم خاص میوه‌اش، می‌تواند نمادی از باروری و حاصلخیزی باشد.

درخت زندگی در بین‌النهرین

در نقوش برجسته و مهرهای بین‌النهرین خدایان و ایزدان در مقابل نماد درخت زندگی قرار می‌گیرند. اگر در تصویری درخت زندگی همراه با شهریار قرار بگیرد، پادشاه به‌عنوان نمادی از پاسدار زندگی بر سرتاسر سرزمین مطرح می‌شود، شاید به همین دلیل باشد که در برخی از نقوش آشوری، باروری درخت زندگی بر عهده شاه است. خدا بانوی حاصلخیزی «ایشتر» یا «اینانا» را در برخی از نقوش شاخه‌ای از درخت زندگی حمل می‌کند. درخت زندگی در هنر بین‌النهرین بیشتر اوقات در قالب درخت خرما در کنار نهر آب یا به‌صورت درخت سرو تصویر می‌شود. در اساطیر عبری، درخت زندگی از نهری که آب حیات در آن جاری است، آبیاری می‌شود، این درخت دوازده میوه دارد که هر یک از آن‌ها در یک ماه از سال می‌روید و برگ آن برای شفای بیماری‌هاست.

در برخی از آثار بین‌النهرینی دو بز یا قوچ در دو طرف درخت زندگی در حال خوردن برگ و میوه آن به نمایش درمی‌آید که نمادی از محوریت این درخت اسطوره‌ای در بقای حیات و زندگی است؛ اما گاهی اوقات به‌جای درخت زندگی، خدا بانویی که درخت زندگی است در بین دو بز یا قوچ به آن‌ها غذا می‌دهد. درخت زندگی در هنر بین‌النهرین نگهبانانی دارد که گاهی این دو نگهبان، دو موجود خیالی هستند و به کریب معروف‌اند. واژه کریب همان کروبه عبری در کتاب مقدس است که پاسدار درخت زندگی است. نگهبانی از درخت، نماد هجوم نیروهای اهریمنی به حیات بشری است و از لحاظ بصری عنصر قرینگی را تداعی می‌کند. گاهی اوقات در برخی از تصاویر به‌جای دو جانور خیالی دو جانور مانند شیر، بز، قوچ یا حتی پادشاه از این درخت نگهبانی می‌کنند.

درخت زندگی در یونان باستان

نماد درخت زندگی در پایتخت‌های کهن یونانی با نیلوفر آبی ترکیب می‌شود. در اساطیر یونانی هلن، همسر پاریس در قالب درخت – خدا بانویی اسپارتی ظاهر می‌شود و به اعتقاد رومیان خلقت آتیس، معشوق یا همسر بزرگ مادر و یکی از مشهورترین خدایان شرقی، به روایتی از درخت بادام و به روایتی از درخت انار شکل می‌گیرد و درنهایت آتیس در سایه یک درخت کاج می‌میرد.

درخت زندگی شبه‌قاره هند

در باور ساکنان شبه‌قاره هند، درخت‌های مقدسی وجود دارد که با درخت زندگی در هنر بین‌النهرین برابری می‌کنند. درخت انجیر هندی در اساطیر هند باستان معروف‌ترین درخت به‌حساب می‌آید و نماد جاودانگی و بقاست و همچنین پاريجاته درخت بهشتی آرزو در باور هندویان است که در بهشت ایندرا کاشته شده است.

در باورهای اساطیری مردمان ساکن در منطقه میتیلا در شمال شرقی ایالت بیهار، درختان پر از شکوفه، نمادی از باروری و حاصلخیزی هستند که در اتاق زفاف عروس و داماد به تصویر کشیده می شوند. بودائیان نیز معتقدند که روشن‌شدگی بودا در زیر درختی تحت عنوان درخت بدی یعنی درخت روشن‌شدگی روی داده که همان انجیر مقدس هندویان است. همچنین درخت سال نیز درختی مقدس در آیین بودائی است که بودا در زیر آن درخت برای همیشه آرمید.

آفریقا

در اساطیر مردمان آفریقای میانه و جنوبی به درختی برمی‌خوریم که به اعتقاد آن‌ها به آسمان راه داشت. مردمان هررو (Herero) در آفریقای جنوبی معتقدند که نیاکان آنان از درختی خاص که هنوز در ولته پابرجاست زاده شده‌اند آنان باور دارند که گاوهایشان نیز از این درخت به وجود آمده‌اند.

چین و ژاپن

در اساطیر چینی، گردونه خورشید در جهت حرکت خود از درختی به نام فوسانگ (Fu-sang) یا درخت فریب نیرو می‌گیرد و در ژاپن افسانه‌ها و اساطیر به درختانی مربوط می شوند که زیبا باشند و یا هیأتی خاص داشته باشند. مثلاً دو درخت به هم تابیده‌شده را نماد دو دلداده و دلباخته می‌دانند و همچنین ساکنان جزایر ژاپن درخت کاج را نماد طول عمر می‌دانند.

ایران

درخت در باور ایرانیان نماد حیات است که خزان و بهار، مرگ و زندگی را نشان می‌دهد و به‌نوعی تداعی‌کننده رستاخیز دوباره است. در اسطوره آفرینش پس از مرگ کیومرث، نطفه او با روشنی خورشید پالایش شد و در بهر آن را نریوسنگ و بهری را سپندارمذ نگاه داشتند. چهل سال آن تخمه در زمین بود تا اینکه پس از چهل سال ریباسی از آن نطفه پاک رویید که تک ساقه با پانزده برگ و مشی و مشیانه از این درخت روییدند.

شاید معروف‌ترین درخت در اوستا درخت همه تخمه باشد که در رشن‌يشت، به نام ویسپو بیش معرفی‌شده و جایگاه سیمرغ است. بنابر بندهش «… درخت بس تخمه در دریای فراخكرد رسته است که این‌همه گیاهان را تخم بدو است، با آن (تخم‌ها که از) گاو یکتا آفریده پدید آمد، هرسال سیمرغ آن درخت را بیفشاند، آن تخم‌ها (فروریخته) در آب آمیزد، تیشتر ( آن‌ها را با آب بارانی ستاند، به کشورها باراند».

بنا به روایت دیگری از بندهش در نزدیکی درخت بیش تخمه در دریای فراخكرد درخت هوم سپید درمان‌بخش، پاکیزه در کنار چشمه اردویسور رسته است و هر که آن را خورد بی‌مرگ شود و آن را درخت گوکرن می‌گویند.

متون نجومی

در بسیاری از متون نجومی، خورشید در مرکز چرخ فلک‌البروج قرار می‌گیرد که یکی از صور آن درخت کیهانی است که از انوار آن نماد درخت زندگی پدید می‌آید. در آثار به‌دست‌آمده از تمدن‌های کهن فلات ایران همواره بین نماد درخت و ایزد ماه ارتباط برقرار بوده است. شاخه یا درخت نخل در برخی از تصاویر، نمادی از الهه ماه است. در برخی از سفال های قدیمی درختی که از درون بدن یک بز کوهی بیرون می‌آید و یا درختی که داخل یک حلقه قرار می‌گیرد نمادی از درخت ماه است. درخت ماه گاهی اوقات توسط گاو که خود نماد حاصلخیزی و باروری است نگهبانی می‌شود و گاه گردونه ماه توسط گاوی با ۲ شاخ زرین و ۱۰ پای سیمین حمل می‌شود.

نماد درخت در روایت‌های مانوی

بر طبق یک روایت مانوی، درخت روشنی یا شجرة‌النور برای اینکه هوس و خواهش درخت تاریکی را برانگیخته نکند جلوه و زیبایی‌های خود را آشکار نمی‌کند. پس بر طبق این روایت، اصل خوبی و بدی در اساطیر مانوی به‌صورت نماد درخت بیان‌شده و در روایتی دیگر از مانویان، مرگ و نیستی نیز به درخت تشبیه شده است. همین‌طور در متون پهلوی از درخت به‌عنوان نماد گیاهان یادشده است. در منظومه پهلوی درخت آسوریک که منظومه‌ای پرمعنی احتمالاً مربوط به دوره اشکانیان است، مناظره‌ای دلکش بین بز به‌عنوان نماد چارپایان و درخت به‌عنوان نماد گیاهان اجرا می‌شود.

درخت در باور ایرانیان نماد جاودانگی، شاه، مقام سلطنت و حکومت است و هنوز در بسیاری از تمدن‌ها مانند ایران، اصل و نسب خانوادگی را با درخت می‌سنجند و هر فردی برای خود شجره‌نامه‌ای دارد.

درخت مورد

مورد یا مرد یا مورت یا مرت در فرهنگ‌ها به نام‌های مورد رومی، مورد اسپرم، مرسین، آس و آساد معروف است. این درخت را درختی بلندتر از انار می‌دانند که برگ‌های آن کوچک‌تر از انار است و گل و برگ آن معطر بوده و بر دو نوع بستانی و دیگری بری است. این نماد درخت همیشه‌سبز، نمادی از آفرینش آغازین آب و ایزد بانوی آناهیتا است. علاوه بر این، مورد را درخت اهورامزدا می‌دانند و ازآنجایی‌که همیشه‌سبز و خرم است ایرانیان باستان آن را مقدس شمرده، در حیاط منزل می‌کاشتند. این درخت احتمالاً در فرهنگ ایران آریایی نیز سابقه داشته است چراکه آلمانی‌ها هنوز در شب عروسی تاجی از مورد بر سر عروس می‌گذارند. درخت مورد پس از اسلام نیز اهمیت خود را حفظ کرد و در ادبیات ایران به‌عنوان مظهر آراستگی، کمال و به دلیل سرسبزی، نماد موی سیاه را به خود گرفت.

درخت ممنوعه

ازجمله درختان اساطیری و نمادین هنرهای سنتی ایران درخت معروف ممنوعه است. مطابق روایات، این درخت میوه‌ای با همین نام دارد که آدم و حوا از خوردن آن نهی شدند. روایات مختلفی در مورد این درخت وجود دارد. به روایت تورات نخستین بار حوا به تحریک ابلیس که به‌صورت ماری درآمده بود، از میوه این درخت خورد و به آدم نیز خوراند و درنتیجه این نافرمانی از بهشت رانده شدند. در قرآن تنها از نام شجره برای این نماد درخت استفاده ‌شده است که مفسران اسلامی آن را درخت ممنوعه و گاهی درخت سیب، درخت گندم و نیز درخت انجیر دانسته‌اند. اما در تورات از این درخت تحت عنوان درخت حیات، درخت علم و معرفت و درخت جاودانگی یادشده است. شجر اخضر یا درخت موسی نیز ازجمله درختان معروف هنر اسلامی است که در داستان صحرای طور و موسی از آن یادشده است.

درخت طوبی

اما شاید معروف‌ترین درخت هنر اسلامی، درخت طوبی باشد. این درخت همان درختی است که شاخه‌ها و سایه‌های آن بی‌انتها و در زیر آن هفت نهر مقدس بهشتی قرار دارد که آب گوارای آن‌ها از شیر و شربت و عسل است. قرارگیری این درخت در محراب هنر اسلامی ادامه‌دهنده درخت حیات و هنر ایران قبل از اسلام است.

احترام به درخت در ایران

در بسیاری از قسمت‌های ایران هنوز مردم، درختان را محترم می‌شمارند و به آن‌ها دخیل می‌بندند. در برخی از روستاهای اطراف کرمان، مردم درختان چناری را با نام ابوالفضل زینت می‌دهند و بر آن‌ها دخیل می‌بندند و کنار آن‌ها نذر و قربانی می‌کنند. در لرستان و ایلام، درختی به نام تادی وجود دارد که روستاییان آن را مقدس دانسته، از چوب آن برای دفع چشم‌زخم استفاده می‌کنند. این درخت در باورها و افسانه‌های محلی لرستان و ایلام نقشی پررنگ دارد.

همان‌طور که ملاحظه کردید نماد درخت تقریباً در تمام تمدن‌های بشری از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. در بازار صنایع دستی ایران از زمانه‌ای کهن، درخت موردتوجه هنرمندان بوده است و درختان اسطوره‌ای با ظرافت و دقت فراوان بر آثار هنری قرارگرفته‌اند. دیوارهای پایتخت آیینی هخامنشی، درختان سروی را بر روی خود پرورش داده که تقریباً تمامی شرق شناسان این درخت را از آن ایرانیان و نماد سربلندی، آزادی و آزادگی ایرانیان می‌دانند.

درخت سرو

به اعتقاد بسیاری از محققان مانند آقای دکتر سیروس پرهام، نقش بته تمثیلی از درخت سرو است. درخت سرو نماد ملت ایران است و بوته را نمادی از یک درخت سرو می‌دانند که بر اثر باد، سر آن خمیده اما هرگز تنه آن نشکسته است. برخی خمیدگی سر این درخت را نماد افتادگی ملت ایران و در کنار آن سربلندی آنان می‌دانند. درخت سرو از دوران هخامنشی به‌عنوان یک نماد مقدس مذهبی در هنر ایران مطرح بوده است، به‌طوری‌که نقش این درخت، تنها درخت نمادین زینت‌بخش دیوارهای پایتخت آیینی هخامنشی است.

در باور ایرانیان در بین درختان مقدس، درخت انار و میوه آن، درخت سرو که نشانه آزادی و آزادگی است و نماد درخت سدر که با اسطوره گیلگمش بین‌النهرینی در ارتباط است؛ نمادهای آناهیتا، ایزد بانوی آب در ایران باستان هستند.

پارسیان بر این اعتقادند که درخت سرو را نخستین بار زرتشت از بهشت به زمین آورده است و آن را نماد زرتشت می‌دانند. این درخت همیشه‌سبز است و حتی در سرمای زمستان نیز سرسبزی خود را حفظ می‌کند بنابراین می‌تواند نماد جاودانگی و بقا تلقی شود.

درخت سرو، درخت همیشه‌بهار، نماد جاودانگی و حیات پس از مرگ است. به همین دلیل در یونان باستان، ایتالیا، خاورمیانه و هندوستان این درخت را بر سر گور مردگان می‌کاشتند. علاوه بر این، هفت سرو در آیین میترایی نماد هفت‌سیاره است که روح در سفر خود به‌سوی آسمان از آن‌ها می‌گذرد.

درخت سرو در سایر ملل

چینی‌ها سرو را نماد لطافت، شادی و نیز مرگ می‌دانند و فینیقی‌ها این سرو را درخت حیات می‌نامند. در آیین مسیح درخت سرو نماد دوام، پایداری در فضیلت، مرد درستکار و همچنین سوگواری پس از مرگ است. در یونان و روم باستان، سرو مشخصه زئوس و آپولون است و سرو ونوس و هرمس نیز مظهر زندگی هستند و ازآنجایی‌که نشانه ایزدان زیرزمین و سرنوشت قرار دارد، این درخت را با مراسم تدفین و جهان پس از مرگ مرتبط می‌دانند. همچنین در هنر مشرق زمین خورشید و ماه بر فراز سرو، مظهر دوجنسی هستند. بنابراین انتساب نقش بوته به نماد درخت سرو با توجه به عمق مفهوم درخت و درخت سرو در هنر ایران بسیار معقول به نظر می‌رسد.