انواع فنون شیشه‌گری : گرایش ها و روش ها

انواع فنون شیشه‌گری : گرایش ها و روش ها

مقاله انواع فنون شیشه‌گری : گرایش ها و روش ها عنوان مقاله ای است که به تکنیک های شیشه گری و روش های ساخت آثار شیشه ای در ایران پرداخته و نمونه های از آنان را مورد ارزیابی قرار می دهد.

تولیدات و انواع فنون شیشه‌گری دست ساز در بین هنر های سنتی و صنایع دستی ایران بسیار متخلف است. این فنون که با اجرای کارهای تکمیل کننده بر روی شیشه این امکان وجود دارد که از سویی بر جلوه های زیبایی شیشه افزوده شود و از سوی دیگر تولیدات متنوع زیادی را به بازار ارائه نمود که این تنوع متاثر از عواملی می باشد که بعد از مرحله های ابتدایی تولید -که در تمامی گرایش ها یکسان هستند- بر روی شیشه ها اجرا می شود که به آنمان مرحله های تکمیلی کار گفته می شود. این عوامل، تولیدات شیشه ای و شیشه گری را از نظر گونه متنوع نموده و گرایش های گوناگونی را به وجود آورده است، که گرایش های مورد کارد برد در ایران به شرح زیر هستند:

تراش شیشه : قدیمی ترین فنون در بین انواع فنون شیشه گری

در میان انواع فنون شیشه‌گری آن گروه از تولیدات شیشه های ایران که از ادوار باستان و قبل از میلاد مسیح بر جا مانده اند، تماما نشانگر این امر هستند که هنرمندان و متخصصان ایرانی تجربه و مهارت زیادی در آرایش و تراش شیشه داشته اند. بدون شک این فن و هنر هم عصر با شکل گیری شیشه گری و یا اندکی بعد از آن، ظهور پیدا کرده و همزمان و به هم ردیف این فن کهن، توسعهیافته است. بر اساس شواهد موجود، به نظر می رسد که متخصصان شیشه گری به وسیله ابزارآلات بسیار ابتدایی مشغول به تراش دادن قسمت هایی از آثار شیشه ای دست ساز بوده اند که به منظور زیباسازی این محصولات بوده است.

تراش شستی

محصولات شیشه ای تراش خورده که عمل تراش آنها با شیوه تراش شستی صورت می پذیرفته متعلق به دوره ساسانی هستند که امروزه در موزه آبگینه و سفالينه تهران در معرض نمایش قرار گرفته اند و مثال هایی جذاب و ارزشمند از انواع فنون شیشه‌گری را ارائه می دهند. هم اکنون نیز تعداد زیادی از تولیدات شیشه های دست ساز با نقش هایی به شیوه تراش های عمیق و یا سطحی روی آثار تولید شده، در بازار موجود است. نا گفته نماند که عمل تراش در کارخانه های شیشه‌گری با بکار گیری الکتروموتورهای دیسکی کوچک انجام می شود. این فن بدین ترتیب است که صنعتگران با استفاده از سنگ های مخصوص که میزان سختی آن بیش از میزان سختی شیشه است، با نگه داشتن شیشه در مقابل دستگاه، مشغول به خط اندازی بر روی شیشه هستند.

نحوه اجرای نقش در تراش شیشه

برای اینکه نقش با عمق بیشتری به وجود آید می بایست چرخ با سرعت زیاد بچرخد و برعکس، به منظور این که نقش هایی با عمق کمتر به وجود بیایند، در میان انواع فنون شیشه‌گری چرخ دستگاه تراشکاری باید با سرعت کمتری بچرخد. در این روش نحوه كار بدین ترتیب است:

هنرمندان تراشکار شیشه، پیش از شروع تراشکاری، محل هایی که به منظور اجرای نقش در نظر گرفته اند را علامت گذاری می کنند و پس از آن با نگهداری ظرف یا اثر شیشه ای در مجاورت سنگ دستگاه تراش، به تراشیدن و نقش اندازی بخش های مورد نظر و علامت گذاری شده روی آن می پردازند. نقش هایی که برای تراش شیشه ها کاربرد دارد، بیشتر اوقات نقش هایی هستند ذهنی و بر گرفته از نقش های سنتی و گل ها و بوته های نمادین. آن گونه که گفته شد، تراش شیشه از کهن ترین روش ها در انواع فنون شیشه‌گری است که در حکم مراحل تکمیلی برای ساخت و به منظور زیباسازی شیشه به کار گرفته می شود. امروزه هنرمندان استان های نظیر: خراسان رضوی، مازندران، اردبیل، زنجان، تهران همدان و یزد در این فن مشغول به فعالیت هستند.

 روش شیشه گری فوتی قالبی

در این روش از انواع فنون شیشه‌گری ، در ابتدا مقداری ماده ی مذاب را با ابزار موسوم به میله دم از کوره بر می دارند، سپس بعد از محیا کردن و دمیدن اولیه در آن، اندکی ماده به آن افزوده و آن را گرم می نمایند. در ادامه آن را در قالب مخصوص شیشه گری قرار داده و بعد از آن در میله دم داده می شود تا ماده مذاب (یعنی خمیر شیشه) شكل موجود در قالب را به خود بگیرد. در مرحله نهایی محصول تولید شده را از میله دم جدا کرده، و سپس لبه کار را صاف کرده و محصول تولید شده را به گرمخانه منتقل می کنند. از این شیوه برای ساخت ظروفی چون انواع بطری استفاده می شود.

روش شیشه گری فوتی

در شیوه ی فوتی از انواع فنون شیشه‌گری ، شخص استادکار مرحله های ذیل را برای آغاز تولید شیشه پیش می گیرد:

• برداشتن مواد ذوب شده از کوره با استفاده از بوری یا میله دم که پیشتر داغ شده شده است؛
• ثابت نمودن مواد ذوب شده بر روی نوک ميله؛
• مرمری نمودن یا ورزیده کردن و چرخاندن مواد مذاب بر روی میز کار و گرد نمودن ماده مذاب؛
• باز گرمسازی خمیر شیشه بر روی سر میله؛
• دمش در میله و تولید حبابی کوچک در میان خمیر سر میله؛
• سرد نمودن خمیر تا وقتی که رنگ سرخ خود را از دست بدهد؛
• برداشتن دوباره خمیر شیشه از کوره و ثابت نمودن آن بر روی میله دم؛
• قاشقی نمودن خمير شیشه بر سر میله یا به عبارتی يكنواخت نمودن آن.

بعد از این مرحله ها شخص استاد کار ميلة دم را برداشته و به می چرخاند تا شکل اولیه ظرف شیشه ای را بسازد. در مرحله بعدی ظرف شیشه ای را به دست متخصص دیگری موسوم به پا قالبی ساز می سپارد تا شیاری را در نقطه وصل شدن شیشه و میله فلزی واگیره تعبیه نماید. پس از این مرحله، استاد کار دیگری موسوم به واگیره گیر، ميله واگیره را به انتهای ظرف شیشه ای چسبانیده و شخص استاد کار اصلی، ميله دم را از نقطه شیار ظرف شیشه ای جدا می نماید. پس از مرحله های گفته شده، عمل شكل دادن، تولید و پرداخت دادن دهانه ظرف شیشه ای شروع می شود.

سپس دسته و تزئینات را روی ظرف شیشه ای قرار می دهد. در مرحله پایانی ظرف شیشه ای را با میله واگیره به شخص دیگری موسوم به پشت بر می دهند تا به گرمخانه منتقل نماید. در نهایت کوره را خاموش می کنند تا ظروف همزمان با سرد شدن قسمت داخلی کوره سرد شوند.

نقاشی بر روی شیشه

نقاشی روی شیشه نیز یکی دیگر از انواع فنون شیشه‌گری می باشد که بر روی ظروف شیشه ای انجام می پذیرد. هنر نقاشی بر روی شیشه از زمان ظهور اسلام متداول شده و تا کنون ادامه دارد که به اندازه زیادی به زیبایی و ارزشمندی ظروف شیشه ای می افزاید. به منظور نقاشی بر روی ظرف شیشه ای از اکسیدهای گوناگون فلزات در ترکیب با تربانتین و روغن های مخصوص که مخلوط شده و ساییده شده هستند و از میزان غلظت کافی برخوردار هستند، به کار گرفته می شود. در نقاشی شیشه، به کمک قلم مو، به عمل نقاشی روی شیشه پرداخته و نقوش را بر روی آن اجرا می کنند. در نقش های ایجاد شده بر روی شیشه اغلب از نقش های سنتی بهره گرفته می شود.

بعد از نقاشی، برای ثابت کردن رنگ های نقاشی بر روی شیشه، ظروف نقاشی شده را به طول ۲ الی ۴ ساعت در یک کوره با دمایی در حدود ۵۰۰ الی ۶۰۰ درجه قرار می داده و بعد از آن کوره را خاموش می نمایند. و پس از سردشدن کوره، ظروف شیشه ای منقوش را از کوره خارج می نمایند. از جمله استان هایی که در این شیوه از انواع فنون شیشه‌گری فعالیت دارند می توان به:

• خراسان رضوی،
• زنجان،
• و همدان

اشاره نمود.

همجوشی شیشه یا فیوز گلاس در بین انواع فنون شیشه‌گری

همجوشی شیشه عبارت است از تولید، تهیه و متصل کردن قطعات شیشه ای رنگی بدون به کارگیری چسب یا ماده دیگر. در این تکنیک از انواع فنون شیشه‌گری از درهم آمیختن تکه های شیشه رنگی که با شکل های خاصی بریده می شود، اثر شیشه ای تولید می گردد. در این سبک تکه های شیشه در کنار هم چیده شده، بار دیگر در داخل کوره نهاده می شوندتا به یکدیگر بچسبند. این تکنیک بیشتر خراسان رضوی رایج است.

مات کردن شیشه

شیشه از جمله موادی است که از تاثیر بیشتر ماده های شیمیایی و طبیعی جان سالم به در می برد. به عبارتی هم در برابر اغلب مواد اثرپذیری ندارد و از سوی دیگر بر بیشتر ماده ها تاثیرگذار نیست. با وجود اینکه اغلب در برابر ماده های شیمیایی از مقاومت خوبی برخوردار است، بعضی از ماده های شیمیایی نیز امکان اثرگذاری بر روی شیشه را دارا هستند. بر همین اساس برخی از هنرمندان شیشه گری از این ویژگی استفاده بهینه نموده و با بهره گرفتن از این ویژگی ماده های شیمیایی، اقدام به مات نمودن تولیدات آثار شیشه ای می پردازند. به منظور مات نمودن شیشه، قطعا باید از موادی که بتواند بخش بیرونی ظرف شیشه ای را حل نماید، استفاده گردد. زیرا این مواد حل شدن یا اکسیده شدن پوست شیشه، فرایند مات شدن را تسهیل می نمایند.

اسید فلئوریدریک (HF) از اسيدها و ماده هایی محسوب می شود که بر روی شیشه تاثیر گذار است و شیشه در برابر آن هیچ مقاومتی ندارد. به بیان دیگر چنین است که اسید فلئوریدریک اسیدی محسوب می شود که امکان حل کامل شیشه در خود را دارا است. به عبارت دیگر موجب حل شدن و خوردگی شیشه می گردد.

علاوه براسید فلئوریدریک، برای مات کردن شیشه از شیوه های دیگری مانند پاشیدن شن و یا آلومینیم فلورید در کنار سدیم سولفات یا همان سولفات دوسود بهره می گیرند.

به منظور عمل مات نمودن ظروف شیشه ای، ظروف را به مدت زمان کوتاهی در حدود 2 یا 3 دقیقه در محلول غوطه ور ساخته و از محلول مذکور خارج می نمایند و سپس با آب سرد می شویند که موجب مات نمودن شیشه می شود. این تکنیک از انواع فنون شیشه‌گری بیشتر در همدان رایج است.

 شیشه های تراش دار و نقش دار

گاهی اوقات به منظور افزودن زیبایی بیشتر به آثار شیشه ای دست ساز، از سویی تراش و از سوی دیگر افزودن نقش روی آن انجام می شود که زینت افزون تری به آنها می افزاید. برای انجام چنین کاری ابتدا، تراش بر روی شیشه صورت می پذیرد و بعد از کامل کردن مراحل آن، عمل نقاشی بر روی شیشه انجام می شود. در انتها به منظور ثابت شدن رنگ نقاشی، شیشه بار دیگر در داخل کوره قرار داده می شود.

تلفیق شیشه و فلز

در برخی موارد شيشه گران برای ایجاد تنوع به تولیداتشان، آثار را با فلزات تلفيق و زیبایی های خاصی را به کارشان می افزایند. در این تکنیک روش بدین ترتیب است که ابتدا یک استوانه فلزی از مس یا برنج را با شعاع و بلندی مد نظر و تواماً با نقش های مشبک ایجاد می کنند و بعد از آماده نمودن حباب یا گوی شیشه ای، حباب را در داخل استوانه تهیه شده قرار می دهند. سپس عمل دمین در داخل حباب را به اجرا در می آورند. شی شیشه ای در اثر دمش انبساط یافته و فضای داخلی استوانه را پر می کند و اندکی نیز از بین شبکه های ایجاد شده بر روی استوانه فلزی خارج می شود. این کار موجب می شود که ظرف شیشه ای بعد از سرد شدن از استوانه فلزی جدا نشود. بدین ترتیب یک طرح زینتی و زیبا تولید می گردد.

آبگز کردن

از دیگر کارهای مکمل که بر روی ظروف شیشه ای به منظور افزودن زینت و زیبایی انجام می شود، کار آبگز کردن شیشه می باشد. در آبگز کردن شیشه روش کار بدین ترتیب است که بعد از کامل نمودن محصول شیشه ای و پیش از آن که شیشه سرد شود، شیشه را به طول چند ثانیه به سرعت در آب فرو برده و به سریعا خارج می نمایند. بر اثر این عمل، تغيير ناگهانی دمای شیشه موجب می شود تا قسمت نازکی از بخش خارجی شیشه به سرعت سرد شده و بر روی آن تعداد زیادی شکستگی ریز شکل بگیرد. البته چون همچنان داخل شیشه گرم است، شکستگی ها و ترک های موجود بر روی سطح پیشروی نکرده و نتیجتاً شیشه نمی شکند. با این وجود این کار از کیفیت و مقاومت شیشه به شدت می کاهد و امکان دارد با ضربه ای بسیار آرام ششه از هم پاشیده شود.

برای پیشگیری از این فرآیند و افزایش نسبی مقاومت شیشه های آبگز، بعد از خارج کردن محصولات شیشه ای از آب سرد، بار دیگر آن را مقابل كوره نگه می دارند و بار دیگر حرارت می دهند تا با این کار بافت شیشه دوباره تنیده شود. با این کار مقاومت شیشه های آبگز افزوده شده، ولی به طور کلی اندکی از مقاومت شیشه کاهش می یابد. استفاده این تکنیک از انواع فنون شیشه‌گری بیشتر جنبه زینتی دارد.

شیشه بارفتن

ساخت شیشه ی بارفتن با کارهای تکمیلی انجام شده روی شیشه ارتباطی ندارد. مرحله های فرآیند ساخت مانند ساخت انواع فنون شیشه‌گری است. با این تفاوت که فقط در ساختار فورمول ابتدایی مواد ذوب شده، ماده های دیگری نیز افزوده می شود. به منظور تولید این نوع از شیشه ها از بار شیری (بارهای رنگارنگ شفاف) نیز به کار برده میشود. مواد ذوب شده در ساخت شیشه های بارفتن  به رنگ شیری است و دلیل به وجود آمدن چنین رنگی وجود ماده های است که به مواد اصلی افزوده می شود که مهم ترین و اساسی ترین آنها کرمولیت است.

شیشه های 2 پوست و 3 پوست

برای تولید این گونه از شیشه ها دست کم از 2 یا 3 بار رنگارنگ در کوره به کار برده می شود. برای ساخت شیشه های 2 پوست یا 3 پوست که بارهای رنگارنگی مورد استفاده قرار می گیرد. در این تکنیک ساخت شیشه از انواع فنون شیشه‌گری اغلب کوره های نسوز در مجاورت یکدیگر واقع شده اند که هر کدام از آنان از بار رنگی گوناگونی برخوردار هستند تا هنرمند شیشه گر بتواند از طیف های دلخواه استفاده نماید.

برای ساخت شیشه های 2 پوست، اولا به وسیله لوله دم از بار ذوب شده ی داخل کوره ای که عموما بی رنگ است، بار بر داشته می شود سیپس در سر لوله یک حباب یا گوی ساخته می شود. در ادامه بار را در کوره کناری که به طیف شیری، قرمز و یا سبز و یا قهوه ای است، فرو می کنند. سپساز کوره مجاور خارج کرد و عمل دمش در آن صورت می پذیرد. بدین ترتیب شیشه های 2 پوست تولید می شود.

شیشه های 3 پوست نیز با همین ترتیب بوده و اغلب آغاز کار با بار بدون رنگ می باشد و بعد از آن شیری یا طیف های دیگر و در آخر رنگ نهایی بدان افزوده می شود. برای شناسایی 2 یا 3 پوسته بودن شیشه می بایست روی آن تراشی افزوده گردد تا طیف های پوسته هایی که در زیر واقع شده به نمایش در آید. در صورتی که در شیشه های 3 پوسته طیف نهایی شیری باشد و طیف دوم آن سرخ یا یشمی باشد، در طیف سوم، طیف لاجوردی و یا فیروزه ای به کار برده می شود که بعد از تراش دادن، شیشه ها مانند زمرد بسیار زیبا جلوه می کنند.