سبد بافی با بامبو در گیلان

سبد بافی با بامبو در گیلان

سبد بافی با بامبو در گیلان با استفاده از گیاه بامبو انجام می شود. بامبو گیاهی است از خانواده ی علوفه، گراس، کرامینه یا گندمیان که گیاه شناسان آن را زیر مجموعه ی خانواده ی (Bamboo-Odiuc) قرار داده و جزو علف های غول پیکر به شمار آورده اند. بامبو در زبان فارسی به نی خیزران شهرت دارد. علامه دهخدا در لغت نامه ی خویش کلمه ی «بامبو» را فرانسوی می داند و می آورد: «… خیزران، نی، نوعی نی مغزدار، که از آنها چوب دستی تعلیمی بسازند و به خم کردن شکسته نشود، تلمبه، آن چه با آب و نفت و امثال آن را از چاه یا ظروف گود بالا کشند».

این گیاه همواره در دامنه ی کوه ها و تپه ها و کنار رودخانه ها و باتلاق هایی با رطوبت ۶۵ تا ۹۰ درصد رشد و نمو می نماید. به همین دلیل است که کناره های دریای خزر، به ویژه منطقه ی گیلان بهترین منطقه برای رشد این گیاه است. گیاه شناسان تا کنون انواع فراوان آن را شناخته و مورد استفاده قرار داده اند.

در مبحث سبد بافی با بامبو لازم به ذکر است که ساقه ی این گیاه بندبندشده، مناسب ترین مکان برای رشد شاخه ای تازه و نورس است. از هر ساقه ی آن حدود ۵۰ تا ۲۰۰ شاخه ی نی به دست می آید که بسیار سخت و دیرشکن و در برابر آب نفوذناپذیرند. بامبوها به رنگ های مختلف، سبز، مشکی، متمایل به قهوه ای، عنابی، زرد مایل به کرم و زرد دیده می شوند. وجه تشابه این گیاهان علفی تنها در پنبه ی سفید رنگ داخلی آن است که به اصطلاح «گوشت بامبو» نامیده می شود. ابتدا این پنبه ها را با کارد تیزی می کنند، سپس ورقه ورقه می کنند. برداشت این گیاه معمولا در فصل پاییز و اوایل زمستان انجام می پذیرد.

تاریخچه سبد بافی بامبو در گیلان

پیدایش سبد بافی با بامبو و شناخت آن در صنایع دستی گیلان را همزمان با شروع کشت چای در ایران (قرن ۱۹) و نیز اشاعه ی صنایع دستی بامبو را کار مردان چینی می دانند. خانم فخرایی، کارشناس صنایع دستی می نویسد: «چینی ها برای ساخت غربال های درجه بندی چای خشک و نیز جابه جایی آن از تارهای رشته رشته شدهی گیاه بامبو بهره می بردند. زیرا بر این باور بودند که سبدهای بافته شده از بامبو چای را بدبو نمی کند. آنان پس از راه اندازی بیشتر کشت چای در لاهیجان و یافتن جایگاه مناسب برای کشت گیاه بامبو، برخی از گونه های بامبو را از سرزمین خود آورده و بافت سبد و روش خرد کردن بامبو را به مردم لاهیجان آموزش دادند».

با توجه به اسناد تاریخی موجود، شناخت گیاه بامبو و موارد استعمال آن چون سبدبافی از دیرباز در ایران و گیلان متداول بوده و همانند سایر صنایع پس از دوره ای متروک ماندن مجددا به بهانه ی ورود چای به ایران رایج گشته است. برای نمونه، بر روی سنگ نبشته هایی که در سرپل ذهاب از نیمه ی دوم هزاره ی سوم پیش از میلاد به دست آمده، پادشاهان آشور از اورنانشه تا آشور بانی پال را نشان می دهد که سبدهایی از نی (بامبو) برسردارند و خشت و گل برای ساختن عبادتگاه های جدیدشان حمل می کنند.

سارگون یکم، بنیانگذار کشور آکد بر کتیبه ای نوشت: «مادر حقیر و بیچاره من مرا حامله شد و در پنهان زایید و مرا در سبدی از نی در آب گذاشت و در آن را با قیر بست».

سبد بافی بامبو در عهد کیاییان

رابینو به نقل از ظهیرالدین می نویسد: «سید رضی کیا (۸۲۹ ه) والی بیه پیش استخر بزرگی آنجا ساخته است که در آن مرغابی شکار می کنند. در این استخر نی و علف زیادی می روید و از آنها برای ساختن حصیر و سبد و غیره استفاده می کنند.»

دوره ی ناصری

هم چنین در دوره ی ناصری قبل از شروع کشت چای، راوندی در مورد ساخت بناهای شیمران می نویسد: «… فقط در اطراف در و پنجره ها آجر مصرف می کنند و از چوب درختان تبریزی و نی هایی که از رشت می آورند، برای پوشش سقف استفاده می کنند».

این گفته ها حاکی از آن است که شاید اهالی گیلان در زمینه صنایع دستی چوبی گیلان این گیاه را در قدیم به نام بامبو نمی شناخته اند. اما بامبو یکی از کاربردی ترین وسایل زندگی روزمره شان بود. در هر حال، با توجه به فقدان منابع و آثار بر جای مانده، قدمت سبد بافی با بامبو را بیش از صد و پنجاه سال تخمین نمی زنند و آن را صنعتی نوپا قلمداد می نمایند.

محل تهیه نی های بامبو

بافندگان سبد بافی با بامبو معمولا نی های مورد نیازشان را از حاشیه های باتلاق ها و مرداب ها، به خصوص مرداب انزلی تهیه می کردند. با بالا رفتن تقاضای بافندگان، چند خانوار در روستای سنگ بیجار و کردمحله ی فومن اقدام به کاشت آن در شالیزارهای خود نمودند. عرضه و تقاضا روستاییان مجاور را نیز ترغیب نمود تا با زیر کشت برد زمین های زراعی اقدام به پرورش این گیاه نمایند.

در حال حاضر، قریب به اتفاق بافندگان، بامبوی مورد نیاز خویش را از فومن، لیالستان لاهیجان، سیاهکل، انزلی و قاسم آباد رودسر تهیه می کنند. سبد بافی با بامبو  تنها در شهرهای شرق گیلان نظير لاهیجان لنگرود، استانه و همچنین رشت و صومعه سرا دایر است و محصول کار به شهرهای همجوار و حتی خارج از استان نیز صادر می شود. در این شهرها بامبو اغلب تک رنگ و با رنگ اصلی خود بافته می شود، به استثنای صومعه سرا و رشت که بافندگان از بامبوهای رنگی استفاده می کنند.

مراحل بافت سبد بامبو

بافندگان، بامبو را پس از رنگ آمیزی در گوشه ای از مغازه یا کارگاه نمور به دور از نور خورشید می آویزند تا به مرور زمان خشک شود، زیرا نور خورشید باعث شکنندگی زود هنگام بامبوها می گردد. دکتر حسن دادرس می نویسد:

این گیاه به جهت قابلیت ارتجاعی و نداشتن اتصالات جانبی چون تخته، چوب، طناب، میخ و دستگاه های پرهزینه، حتی در خانه ها به سهولت بافته می شود.

کاربرد سبد بامبو

مهمترین کاربرد بامبو از گذشته تا حال، به ویژه در روستاها، ساختن دروازه ی حیاط، پرچین کردن خانه ها و مزارع، ساخت کردخاله وسیله ای برای بالا کشیدن آب از چاه، اتصال به تورهای هوایی برای شکار پرندگان و تورهای ماهیگیری چوب ماهیگیری، نردبان، قلم، نیلبک (فلوت) و استفاده به جای پارو در کرجی ها (قایق های کوچک مسافری)، ساختمان سازی (سقف خانه ها) است. هم چنین از بامبو به جهت داشتن مقدار فراوان سلولز، در صنعت کاغذسازی و ابریشم مصنوعی و نیز در هندوستان در صنعت برق به کار گرفته می شود.

مهم ترین دست سازهای بامبو، سبد بافی با بامبو  است که انواع آن عبارت اند از:

• آجیل خوری؛
• شکلات خوری؛
• شیرینی خوری؛
• میوه خوری و … .

علاوه بر آن، می توان با آن جانانی، جای زباله (سطل آشغال)، کلاه، انواع دسته ها (چتر، عصا، چاقو، ابزار و وسایل کار و…)، کلاهک آباژور، انواع قاب (قاب ساعت دیواری، عکس، پوستر و…) انواع سینی، صندلی و… ساخت. البته این دست ساخته ها اغلب به شیوه ی مدور، زیرورو بافته می شوند و بافت هایی خورشیدی، ستاره ای، زنجیره ای، شش ضلعی، شعاعی و حصیری شکل دارند.

از استادکاران سبد بافی با بامبو می توان به:

• محمدکاظم نوروزی،
• عباس برنویی،
• صفرمحمد مظهری،
• گذاعلی مهدوی،
• منیژه عبدالله زاده،
• سیدجواد فلاح عباسی لیالستانی

اشاره نمود.