شال چیست : نگاهی به کارکرد ها و تاریخچه شال

شال چیست : نگاهی به کارکرد ها و تاریخچه شال

در پاسخ به این که شال چیست باید گفت که مفهوم واژه شال بسیار متنوع است و کاربردهای فراوانی در ادبیات فارسی و محاورهای دارد. بنابراین لازم است ابتدا، مروری بر معانی و کاربردهای واژه شال داشته باشیم تا در نهایت بتوانیم بگوییم که شال چیست.

موضوعی که درباره آن می خواهیم بحث کنیم، شالهای ترمه است که در بسیاری از منابع فقط با عنوان شال معرفی شده است. در حالی که «شال» در صنایع دستی و نساجی سنتی ایران دارای مفاهیم متفاوتی است. دکتر محمد معین در شال چیست آورده است که:

«شال، نوعی پارچه ساده است که از پشم یا کرک بافته می شود و آنچه تحت عنوان شال کرمانی و یا شال کشمیری از آن ذکر نام می شود به همین مفهوم دلالت دارد».

دکتر حسن انوری در ذیل شال چیست در فرهنگ سخن از نوعی پارچه پشمی نسبتا ضخیم یاد می کند و همچنین استاد علی اکبر دهخدا در لغت نامه شال را چنین تعریف می کند:

«پارچه پشمی یا کرکی مخصوص که در شهرهای ایران به ویژه در کرمان و مشهد و خلخال بافته می شود و برای پالتو و لباسهای زمستانی به کار می رود. برخی از شالهای ظریف به رنگ ساده و برخی دیگر به رنگهای گوناگون و بته های کوچک و ظریف بافته می شود. در ایران شال به نوعی پارچه اطلاق می شود که از جنس پارچه های ترمه است و در بافت پارچه های ترمه، علاوه بر کرک و پشم از ابریشم هم استفاده می شود.

تفاوت ترمه با شال چیست؟

حال این سؤال مطرح است تفاوت ترمه با شال چیست؟ و چه ویژگی در شال وجود دارد که آن را از ترمه مجزا کرده است و آیا اصلا تفاوتی بین آنها وجود دارد؟ برای پاسخ به این پرسشها ابتدا باید مفهوم شال و ترمه را از هم تفکیک کرد و تفاوتهای آنها را شناخت.

ترمه

ترمه، پارچه ای از جنس کرک، پشم و یا ابریشم است که با نقشهای بته جقه، اسلیمی و مانند آن شناخته می شود و معمولا از آن جانماز، بقچه یا لباس تهیه می کنند. بنابراین ترمه نوعی از منسوجات سنتی ایران است که با مواد و مصالح بسیار مرغوب از گذشته های بسیار دور در ایران بزرگ تولید می شده است. از قبل از دوران صفویه نمونه ای از پارچه های ترمه در دست نیست. به گفته استاد حسین یاوری: «ترمه پارچه ای ظریف است که از کرک یا پشم یا ابریشم طبیعی و امروزه تا حدودی با بهره گیری از نخ ویسکوز ( ابریشم مصنوعی) و با استفاده از طرحهای اصیل و سنتی و به کمک دستگاه های بافندگی از نوع ساده یا ژاکارد بافته می شود».

تفاوت بین پارچه های زری و ترمه

ما ترمه را فرزند خلف پارچه های زری می دانیم و اندکی با بحث شال چیست متفاوت است. که هم از لحاظ ساختار کلی بافت و هم از نظر نقش اندازی بسیار به پارچه های زری شبیه است، اما مهم ترین تفاوت بین پارچه های زری و ترمه:

1. اولا در مواد اولیه آنهاست.
2. ثانيا در شکل دستگاه بافندگی و در نتیجه تا حدودی روش بافت آنهاست.
3. پارچه های ترمه قدیمی عموما با الیاف کرک و پشم و گاه ابریشم بافته می شدند ولی پارچه های زری از جنس ابریشم و گلابتون بودند.
4. پارچه های ترمه قدیمی عمومأ با دستگاههای ساده چهاروردی اما پارچه های زری عموما با دستگاههای دستوری بافته می شوند. البته دستگاه دستوری، بافت نمونه های بسیار پیچیده را امکان پذیر می کند. هرچند امروزه در یزد دستگاههای ژاکارد که نمونه پیشرفته همان دستگاههای دستوری هستند، برای بافت پارچه های ترمه مورد استفاده قرار می گیرند، اماترمه های قدیم بیشتر با همان دستگاههایی بافته می شد که هنوز یکی از آنها در روستای هوتک کرمان کار می کند.

به هر حال از آنجا که سابقه پارچه های زری در ایران به قبل از اسلام بر می گردد و به ویژه در دوران ساسانی اوج خود را تجربه کرده است می توان نتیجه گرفت که پارچه های ترمه که از لحاظ فنی ساختاری شبیه زری دارند از این گروه پارچه ها به وجود آمده اند. بنابراین می توان سرچشمه پارچه های ترمه را در خود ایران و در مراکز مهم بافندگی ایران در دوران تیموری و بعد از آن جست و جو کرد.

مهم ترین ویژگی ترمه

در واقع کمبود و گرانی مواد اولیه پارچه های زری موجب شد که استفاده از الیاف ارزان تر برای بافت پارچه های فاخر مورد استفاده قرار گیرد. در نتیجه نوع دیگری از منسوجات سنتی شکل گرفت که کم کم نقوش آن نیز صاحب هویت منحصر به فرد خود شد. با توجه به ویژگیهای فرهنگی مناطق شکل دهنده آن دسته از منسوجات، نوع جدیدی از پارچه های فاخر و ارزشمند ایرانی پا به عرصه وجود گذاردند. مهم ترین ویژگی ترمه، طبیعی بودن مواد آن است که هم در مواد اولیه و هم در نقوش آن جلوه گر می شود.

مفاهیم مرتبط با شال چیست

اما در مورد شال چیست باید در ابتدا به مفاهیم مرتبط با شال اشاره کرد. شال در قدیمی ترین کاربرد خود نوعی پارچه مستطیلی شکل دراز و کم عرض است که آن را بر دور سر یا کمر می بندند. این پارچه بخشی از لباس سنتی در بسیاری از نقاط ایران بوده است و هنوز در برخی از نقاط کشور مانند کردستان استعمال شال کمر رایج است. دهخدا در توصیف این نوع از لباس چنین می گوید:

«پارچه ای که به کمر یا گردن بسته می شود. بیشتر از پشم باشد و گاه از پنبه و یا ابریشم (فرهنگ نظام) (ناظم الاطباء) دستار میان بند جامه که بر کمر بستندی به چند دور و بی گوی و انگله و قلابی گره کردندی».

این نوع شال که از روزگار کهن ایرانیان بر کمر می بستند، به نوعی بیانگر طبقه اجتماعی آنان نیز بوده به عبارت دیگر بر حسب طبقات اجتماعی نوع شال و رنگ آن متغیر بوده است. یادآوری می شود که جامعه ایران از زمان ورود آریاییان در حدود هزاره دوم قبل از میلاد ساختاری طبقاتی پیدا و این ساختار اوج خود را در دوران ساسانی تجربه کرد. هرچند تعاليم جهان شمول اسلامی، تا حدودی این ساختار را درهم فروریخت اما بخشی از آن حتی تا عصر کنونی ادامه دارد.

نوع شالدر هر شهر نیز متفاوت بود و حتی در بین افراد هر شهر نیز شالهای مختلفی وجود داشت که تا حدودی موقعیت اجتماعی افراد را مشخص می کرد. برخی که شال ابریشم می بستند حتما از ثروتمندان بوده اند و عده ای دیگر شال پنبه و پشمی بر کمر می بستند که احتمالا از عامه مردم بوده اند.

ظاهر شال

در گذشته شکل ظاهری شال ها بسیار متنوع بود اما ساختار کلی شال تقریبا یکسان به نظر می رسید. عرض آن ها (شال ها) به حدود نیم گز و کمتر و طول آن تا سه، چهار گز می رسیده است و اغلب ملایان سال به رنگ سفید و سادات شال سبز رنگ یا سیاهرنگ می بستند و شال کمر فغير ان اغلب به رنگ سفید و از جنس کرباس بود. در بحث شال چیست، البته از آغاز حکومت پهلوی و دوران رضاخان میرپنج با تغيير لباس در ایران، بستن شال کمر ممنوع شد اما در مناطق روستایی و برخی نقاط بستن شال حفظ شد.

شال علاوه بر کمر بر سر نیز بسته می شد. همچنین شال سر نیز همانند شال کمر موقعیت اجتماعی افراد جامعه را مشخص می کرد. در واقع شال سر پارچه ای است شبیه به شمایی که مردان روی کلاه يا عرقچین، می بستند. شال سر در دوران قاجار بیشتر به دور کلاه پیچیده می شد که به شال کلاه معروف بود. البته پیچیدن شال به دور کلاه اختیاری بود.

پیشینه تاریخی شال چیست

بستن شال کمر در ایران سابقه ای بسیار طولانی دارد و حتی نوع پوشش ایرانیان، متجاوزان به این آب و خاک را تحت تأثیر قرار داده است به طوری که دیودیروس، مورخ یونانی لباس اسكندر را چنین توصیف می کند: «اسكندر تونیکی سفید را با شال و سایر اجزای لباس ایرانی به تن می کرده، مگر شلوار و کندیز را». در دوران ساسانی نیز بستن شال کمر رایج بوده است به طوری که همین شال کمر در نقوش حجاری ساسانی به صورت نواری مواج از کمر پادشاه اویزان می شود که خود نمادی از فره ایزدی و پادشاهی است.

در قرون اولیه دوران اسلامی نیز بستن شال کمر در تمامی نقاط ایران رواج داشته و حتی از ایران به برخی از بلاد اسلامی نیز راه یافته است. در نقاشی های دیواری کاخهای اموی و عباسي شال کمر جزئی از لباس و پوشش پیکره های این نگاره ها محسوب می شود.

با بررسی پوشاک سنتی ایران در رابطه با اینکه شال چیست، از نوشته ها و نگاره های دوران مغول می توان دریافت که مردها در دوره استیلای مغولان قبا می پوشیدند. که شامل یک بالاپوش بلناه بسته به کمربند یا شال بود که در جلو پیچیده و زیر بازوی راست محکم می شده و یا اینکه از وسط با لفافی بسته می شد. البته بستن شال در دوران ایلخانی و تیموری فقط مخصوص مردان نبود و زنان نیز در پوشش خود از شال استفاده می کردند.

کاربرد شال در دوران صفوی

با توجه به اینکه از این دوران منابع تصویری فراوانی در دست داریم، در رابطه با این که شال چیست، قابل توجه است. تقریبا تمامی قشرهای جامعه صفوی از شال کمر استفاده می گردند بنابراین در این دوران شالهای متنوعی از لحاظ طرح، رنگ و جنس تولید می شده که شهر کرمان در این دوران یکی از بهترین تولیدکنندگان این قبیل پارچه ها بوده است.

شال یا اشارپی ( شال گردن) به دور کمر ( شال کمر) و یا سر پیچیاده می شود. در دوره صفویه، اشراف شال های پهن ظریفی از کشمیر یا پارچه های گرانقیمت دیگر، و زنان انواع باریک تری را روی لباسهایشان می بستند. در چهل ستون و عالی قاپوی اصفهان، نقاشیهایی از همان عصر وجود دارد که در آن برخی از زنان چنین شالهایی را بسته اند.

مردان در دوران صفوی کلاهی بر سر می گذاشتند که در بیشتر مواقع دور آن شالی پیچیده می شد. این عمامه عبارت بود از شال سفید بلندی که به طرز فاخر پیچانده شده و به یک نشان پر خروسی مثل بادبزن منتهی می گردید. جنس این شال گاهی از ابریشم یا نخ لطیف ساده با طرحهایی در انتها و گاهی نیز سراسر پوشیده از گلدوزی ظریفی بود. گاهی نیز زربفتهای راه راه یا بافته های رنگین ترجیح داده می شد.

استفاده از شال در دوران زندیه و افشار

استفاده از شال کلاه در دوران زندیه نیز رواج داشته است. کلاه نادر شاه افشار، کلاهی چهارترک بوده که یک شال ابریشمی یا یک روسری پشمی زربفت ظریف را که در کرمان دوخته می شد، اغلب به دور آن می پیچیدند. طبق نظر هانوی کلاه نادری به بلندی ۱۰ تا ۱۲ اینچ و در برابر سرما کاملا مقاوم و نفوذناپذیر بود. او همچنین، فایده شال پشمی گرانبهای کرمان را که به دور این کلاه پیچیده می شد، ذکر می کند. این شال بدون پیچیدن هم پوشیده شده، با جواهرات و جقه، آراسته می شد.

شال در دوران قاجار

در دوران قاجار نیز استفاده از شال کمر و شال کلاه رواج داشت. «در اوایل دوره قاجار، نواری از پارچه ظریف (شال)، دور سربند مردان والامرتبه پیچیده می شد. بعدها این نوارهای کلاه قسمت اصلی لباس رسمی شد و اصطلاح شال کلاه، در اشاره به کل جامعه رسمی وزیر یا دیوانسالار والا مرتبه در مراسم سلطنتی، به وجود آمد. بنابراین پوشیدن شال کلاه کنایه ای برای لباس در موقعیتهای رسمی است.»

منسوجات قاجاریه از لحاظ مواد و مصالح تغییراتی را تجربه کردند که از آن جمله رونق الياف کرک و پشم به عنوان لباسهای فاخر سلطنتی بوده است و نمونه بسیار برجسته آن شال های ترمه کرمان است که در این نوشته بررسی آنها هدف اصلی است و البته استفاده از شال سر و کمر در لباسهای سنتی بسیاری از نقاط ایران، هنوز کاربرد دارد.

شال گردن

علاوه بر شال سر و شال کمر در مبحث شال چیست، شال گردن نیز در پوشش جدید ایرانیان و زبان پارسی رایج است. البته انداختن شال برگردن نیز در ایران سابقه ای طولانی دارد که حتی به دوران قبل از اسلام نیز بر می گردد اما آن چیزی که امروزه تحت عنوان شال گردن برگردن می اندازند، همراه با متحدالشکل کردن لباس در دوران پهلوی از غرب وارد ایران شد، و عموما یک پارچه پشمی کم عرض و دراز است که برای حفاظت از سرما به دور گردن و گاهی صورت می پیچند. اما بستن پارچه ای با عرض پهن تر و با طول زیاد از قدیم الایام در ایران رواج داشته و امروزه صورتهای مختلفی از آن هنوز در لباس سنتی ایران، مانند الیاس بلوچهای جنوب شرق ایران رایج است، که گاهی آن را بر شانه های خود می اندازند.

گلیم کوچک و پشمین

شال علاوه بر معانی گفته شده در رابطه با اینکه شال چیست، به نوعی گلیم کوچک و پشمین نیز اطلاق می شود. به نقل از بهار عجم، شال، گلیم خرد و نمادی است که بر زیر بر گستوان بود و ناظم الاطباء شال را پارچه نوار مانندی پشمین که روی جل نمد اسب ببندند می داند و همچنین پارچه خشنی که با آن گرد و غبار روی اسب و استر را گیرند. احتمالا به همین دلیل امروزه به پارچه جاجیم و یا گلیمی که در طویله ها با آن گرد و خاک تن اسب را می شویند شال می گویند. لغت شال قشو نیز در زبان فارسی رایج است که به عمل قشو گردن و شال کردن اسب و ستوران بر می گردد.

منطقی ترین کاربرد شال چیست

به نظر ما در حوزه آنکه شال چیست، منطقی ترین کاربرد و از شال همان بخشی از پوشش لباس قدیم ایران است. یعنی پارچه ای دراز و کم عرض که به کمر می بستند و در برخی از موارد این پارچه که به شان معروف بود، به عنوان شال سر نیز استفاده می شد. همان طور که گفته شد این شال موقعیت اجتماعی افراد جامعه را مشخص می کرد و از آنجایی که مردم عادی و ضعیف از لحاظ اقتصادی، بیشتر ساختار اجتماعی جامو، کهن ایران را تشکیل می دادند این طبقه بزرگ جامعه پارچه های ارزان قیمت مانند کرباس سفید به کمر می بستند.

بنابراین، این نوع پارچه که بیشتر کاربرد شال داشته است به مرور زمان به شال معروف شد که از این پارچه برای دوختن لباس و سایر البسه نیز استفاده می شد و به همین دلیل این پارچه از لحاظ ارزش هرگز نمی تواند با دیبا و حریر که سابقه بسیار طولانی در ایران داشته و ایران یکی از بهترین مراکز تولید آن در روزگار قبل و بعد از اسلام بوده است، رقابت کند.

در واقع این نوع پارچه ارزان ترین و در دسترس ترین پارچه در روزگار خود بوده که عموما فقرا و درویشان از آن استفاده می کردند. در نتیجه شال در ادبیات پارسی به عنوان منسوجی کم ارزش در مقابل اطلس و دیبا به کار می رود. این کاربرد تا پایان دوران صفوی به طور گسترده ای در ادبیات پارسی رواج داشت؛ یعنی دقیقا شال پارچه ای بوده که در مقابل زری و اطلس قرار می گرفته است و این تقابل بیشتر در زمینه مواد اولیه آنها صدق می کند به طوری که اولی از جنس پشم است که شاید ارزان ترین و در دسترس ترین الیاف باشد و دومی از جنس ابریشم که گران ترین و کمیاب ترین الیاف بوده است.

تغییری نگرش پس از دوران صفوی در مورد شال

اما پس از دوران صفوی تغییری در این نگرش صورت می پذیرد. این بار از الیاف پشم و کرک پارچه هایی تولید می شود که در کنار پارچه های ابریشمی قرار می گیرد و در بسیاری از ساختارهای فنی و تزیینی نیز از پارچه های اطلس و دیبا اقتباس می کند. پارچه های زری و تا حدودی ساختار کلی بافت آنها بر این پارچه ها تأثیر می گذارد و باعث می شود ارزش مادی فراوانی پیدا کنند.

شال در تمدن های همجوار ایران

کاربرد شال در بین زرتشتیان نیز بسیار رواج داشت و از آن پوشاک مذهبی می ساختند. بنابراین بسیاری از نقوش نمادین ایران باستان، به طرح های این پارچه وارد می گردد و همچنین بسیاری از نقوش آن به تمدنهای همجوار ایران راه می یابد. هر چند کشمیر بخشی از تمدن شبه قاره هند است اما بیش از سایر نقاط هندوستان تحت تأثیر فرهنگ و هنر ایرانی قرار گرفته است به طوری که در زبان و هنر کشمیر می توان آثار هنر و فرهنگ ایران زمین را آشکارا مشاهده کرد.

در مبحث شال چیست، گفتنی است که پارچه های ترمه، که در ایران و کشمیر بهترین نمونه های آن تولید می شود، کم کم توانستند جای خود را در بین منسوجات فاخر درباری باز کنند. شالهای کمر و سر دوران قاجار به ترمه تبدیل می شود و نوع جدیدی از پارچه تحت عنوان شال ترمه از شهرت بالایی برخوردار می شود. پارچه های شال کم کم برای مصارف دیگر مورد استفاده قرار می گیرد. به عنوان مثال از آنها در دوخت لباسهای سلطنتی، بقچه، سفره و پرده استفاده می شود و نقوش آن به مرور زمان هویت کامل پیدا می کند و شالهای ترمه به عنوان منسوج اصلی دربار قاجار به دنیای هنر معرفی می شود.

مراکز مهم تولید شال در ایران

در داخل ایران مردم مناطقی مانند: خراسان بزرگ، یزد و کرمان به دلیل پیشینه در صنایع نساجی به بافت ترمه و شال ترمه روی می آورند اما در بین آن مناطق، شال های کرمان از شهرت بیشتری برخوردار است. به اعتقاد ما فنون بافت ترمه از آسیای مرکزی به خراسان و از آنجا به کرمان و یزد منتقل شده است. اما باید توجه داشت که ترمه از لحاظ ساختار به میزان قابل توجهی به بافت پارچه های زری شبیه است به ویژه آن نوعی از ترمه که به شال ترمه یا شال معروف است و نمونه بسیار مرغوب آن در کرمان عصر ناصری بافته می شده است؛ هرچند که بافت پارچه سابقه بسیار طولانی در ایالت کرمان داشته است.

این در بسیاری از نقاط ایران مانند خراسان به قطعات مستطیل یا مربع شکل از هر پارچه ای شال گفته می شود مانند: شال ترمه، شال قلمکار و شال پته که در واقع به نوعی بر ابعاد دلالت دارد. پس شال می تواند به یک اندازه در سنجش هر نوع پارچه ای اشاره کند که احتمالا این کاربرد نیز با ابعاد شال کمر و سر مطابقت دارد. از جوانان ایران علاوه بر شالهای ترمه کرمان، شال های قلمکار اصفهان و شال های پشمینه مناطق تالش و خلخال نیز در بازار صنایع دستی امروز ایران شهرت دارند.

شال های بافت خلخال و تالش

وقتی واژه شالبافی در نساجی سنتی ایران بیان می شود در واقع می تواند به دو محصول کاملا متفاوت دلالت داشته باشد و این خود ممکن است موجب اشتباه در خصوص شال چیست شود. شال بافی علاوه بر کرمان در منطقه خلخال و تالش نیز رایج است. اما شال های بافت خلخال و تالش پارچه های پشمی بسیار زمختی هستند که بیشتر به همان نمونه هایی دلالت می کنند که در ادبیات کهن ایرانی از آنها یاد شده است. این پارچه ها از لحاظ ساختاری کاملا با شال كرمان تفاوت دارند اما شباهت نام این دو منسوج سنتی موجب می شود. اگر کسی با شال كرمان آشنا باشد، آن را با شال خلخال اشتباه بگیرد.

اما به هر حال لفظ شالبافی برای بافت شال های ترمه کرمان از گذشته های دور تا کنون کاربرد داشته است. بنابراین وقتی از شالبافی تالش یا خلخال یاد می شود، مراد بافت پارچه های ضخیم و زمخت پشمی است که مطابق شرایط آب و هوایی مناطق کوهستانی بافته می شود. شال های خلخال با دستگاه های ساده بافندگی و با الیاف زمخت پشی همان مناطق بافته می شوند، که تراکم بافت آن بسیار اندک است. سپس پارچه بافته شده را از عرض با نخ خودش بر دیگری می دوزند، در ادامه پارچه دولای جدید را در ظرفی با آب گرم خیس می کنند و آن را با دست و پا مالش بسیار می دهند. در نتیجه پارچه کلفت پشمی ای آماده می شود که از آن برای دوختن پالتو و لباسهای گرم زمستانی استفاده می کنند.

مفهوم واژه شال در مناطق شمالی ایران

یکی از نکات جالب توجه در مورد شال چیست کاربرد نسبتا فراوان آن در مناطق شمالی ایران است. مردم جنگل در ابتدای نام هر گیاه از گونه وحشی آن، لفظ شال را می آورند. مانند شال زیتون (زیتون وحشی) شال سنجد (سنجد وحشی) و شال انجير ( انجير وحشی). همچنین این واژه صفتی است برای راستی، تیزی و بزرگی و قطوری درخت. البته درختی با نام شال نیز وجود دارد که ثمرش پنبه ابریشمی است و از محصول آن برای بافت شال استفاده می کردند. علاوه بر درخت، در شمال ایران نوعی ماهی دریایی وجود دارد که آن را شال می نامند. همچنین شال نام دهستانی مربوط به بوئین زهرای قزوین، دهستانی مربوط به شاهرود، تپه ای در مازندران و قصبه ای در سه فرسخی قندهار است و مناطقی مانند: شال کو، شالکه، شالا، شال محله و شالور که همگی در استان گیلان قرار دارند.

البته لفظ شال در نام این مناطق به احتمال قوی با شالی و شالیزار برنج نیز در ارتباط است.

برای مطالع در مورد هنر ابریشم‌دوزی تهران هنری به سبک اروپایی به مقالات مرتبط رجوع کنید.