معرق کاری چوب : نیازمندی ها و روش های تولید

معرق کاری چوب : نیازمندی ها و روش های تولید

معرق کاری چوب ایجاد نقش ها و طرح های زیبایی است که از دور بری و تلفیق چوب های رنگی روی زمینه ای از چوب یا پلی استر سیاه، شکل می گیرد. پیدایش تاریخی معرق کاری چوب به درستی روشن نیست. ولی از تطبیق آن با هنر کاشیکاری معرق بدون شک رابطه این دو هنر را درمی یابیم. برای آشنایی با ریشه این هنر صحبت از تاریخ تکوین کاشی معرق به میان می آید. در میان انواع صنایع دستی چوبی وجه تشابه کاشی معرق با معرق کاری روی چوب در شیوه عمل آن است که در هر دو نقش ها از ترکیب قطعات رنگی جنس مورد نظر شکل می گیرد.

معرق کاری چوب به صورت فعلی از اوایل قرن حاضر شمسی در ایران شروع شده و از منبت کاری و سایر تولیدی صنایع دستی چوبی جدا شده است. زیرا در گذشته طرح مورد نظر را روی چوب و به وسیله مغار خالی کرده و به جای آن تکه هایی به همان اندازه از چوب های مختلف یا عاج جاگذاری می نمودند. و پس از به وجود آمدن «اره مویی» های بسیار باریک، معرق روی چوب وارد مرحله جدیدی شد و هنری با ظرافت و اعجاب آور به وجود آمد. در این مرحله، به جای آن که روی چوب کنده کاری شود و نقوش مورد نظر در آن جای گیرد، با قرار دادن قطعات مختلف از قبیل صدف، عاج، استخوان، فلز و چوبهای مختلف رنگی در کنار یکدیگر معرق ایجاد می شود.

در واقع این پرفروش ترین صنایع دستی ایران را می توان یک تابلوی نقاشی یا نقاشی روی چوب دانست که به جای رنگ از چوب های مختلف رنگی و مواد مذكور، و به جای قلم مو، از اره مویی استفاده می شود. برای یادگیری و مهارت یافتن در هر هنری علاوه بر ذوق و توانایی های لازم فردی، نیاز به یک سری وسایل و ابزارآلات است که معرق کاری چوب نیز از این قاعده مستثنا نیست. در ادامه به معرفی این نیازمندی ها می پردازیم.

 ابزار معرق کاری چوب

1. کمان اره

کمان اره که ابزار اصلی ایجاد معرق کاری چوب ، تشکیل شده از وسیله ای فلزی به شکل نعل که یک دسته چوبی به یک سر آن متصل است. و تیغه هایی موسوم به اره مویی با شماره های متفاوت و به وسیله دو پیچ به دو سر کمان اره متصل است.

2. اره مویی چوب بر

اره مویی چوب بر که تیغه ای است برنده و بسیار ظریف که دندانه های آن دو به دو متمایل به چپ و راست می باشد. این نحوه ساخت اره مویی به عنوان ابزار معرق کاری چوب، باعث می شود که اره در چوب به راحتی برش ایجاد کند.

3. اره مویی فلز بر

اره مویی فلز بر که دندانه هایش به ردیف کنار هم قرار گرفته اند. در معرق کاری چوب از این علاوه بر فلز برای بریدن صدف نیز استفاده می شود. این نوع اره اندازه های مختلفی دارند که نازکترین آنها اره ۸ صفر و درست ترین آنها شماره 5 است.

4. میزکار

میزکار و تخته کوچکی به نام «پیشکار» به ابعاد تقریبی ۱۰×۱۰ سانتیمتر که در جلوی آن شکافی به شکل «V» وجود دارد، برا استفاده از این ابزرا در معرق کاری چوب «پیشکار» به لبه میز کار کوبیده می شود.

5. چکش و گازانبر

6. تیزک

تیزک قطعه فلز نوک تیزی است که قابلیت انعطاف بسیار دارد و برای برداشتن نقش های چوبی بریده شده از درون قالب خود استفاده می شود.

مصالح مورد استفاده در معرق کاری

• تخته سه لایی به ضخامت ۳ میلیمتر برای چسباندن طرح بر روی آن به وسیله چسب فوری.
• تخته سه لایی به ضخامت ۱۸ میلیمتر که به آن «زیر کار» نیز می گویند و قطعات بریده شده معرق از چوب های رنگی بر روی آن پرس و چسبانده می شود. ضخامت زیاد این تخته سه لایی از آن جهت است که پس از روغن کاری و رنگ آمیزی به علت نیروی کشش رنگ خم نشود.
• چسب فوری برای چسباندن طرح روی تخته سه لایی و چسب نجاری برای چسباندن قطعات معرق شده بر سطح زیر کار.
• چوب هایی به رنگ ها و جنس های مختلف از قبیل چوب گردوی تیره و فوفل که بیشتر برای زمینه به کار می روند و چوب شمشاد، نارنج، بقم، سنجد، اقاقيا، عناب، افرا، کی گم، و گلابی که دارای رنگهای متفاوت هستند.
• از مواد دیگری که در معرق کاری چوب به کار می رود، می توان از عاج، صدف، قطعات خاتم و شبه عاج (که نوعی فیبر مخصوص است) نام برد.
• 

انواع معرق از نظر زمینه

انواع معرق کاری چوب از نظر زمینه به دو دسته تقسیم می شود.

1. معرق زمینه رنگ

معرق هایی که به صورت تابلو عرضه می شود دارای زمینه مشکی رنگ است. مراحل اجرای طرح معرق زمینه رنگ به شرح زیر است:

• طرح معرق توسط طراح ترسیم می گردد.
• طرح را به وسیله چسب فوری روی تخته سه لایی به ضخامت ۳ میلیمتر می چسبانند.
• با اره مویی، سه لایی را به چند قطعه تقسیم می کنند. این قطعات باید به اندازه ای باشد که هنگام بریدن، انتهای کمان اره به آن گیر نکند.
• قطعات تقسیم شده را در کنار یکدیگر قرار داده به وسیله میخ سنجاقی روی سطح زیر کار ثابت می کنند.
• حالا از پایین تابلو شروع به کار کرده و هر قسمت از قطعات تقسیم شده را به قطعات کوچکتری تبدیل می کنند. این تقسیمات از روی خطوط طرح انجام می شود. هر تکه به دست آمده «قالبی» برای ادامه کار می شود. این قالب ها را بر حسب رنگ هایی که باید به کار برده شود روی چوب به خصوصی که دارای همان رنگ مورد نظر است می گذارند و به وسیله «میخ سایه» ثابت نگاه می دارند.
• اکنون با اره مویی شروع به بریدن چوب می کنند. نحوه برش به این ترتیب است که اره مویی باید مماس با محیط قالب، حرکت کند و به طور عمودی بالا و پایین رود تا کناره های تکه های بریده شده کاملا صاف درآید.
• قطعات بدست آمده را به وسیله چسب نجاری بر روی «زیرکار» می چسبانند مجموعه این اعمال تا پایان بریدن تمام قطعات کار ادامه می یابد.
• پس از اتمام کار قطعات معرق شده برجسته تر از سطح زیرکار می باشند. بنابراین زمینه را با خمیر پلی استر مشکی پر می کنند تا هم سطح سطوح معرق شده باشند. یک نمونه کامل شده آن است که در تصاویر قبل دیده می شود. که قسمتی از بدن پرندگان نیز از خانم استفاده شده است.

2. معرق زمینه چوب

این نوع معرق کاری چوب دارای زمینه ای از چوب های تیره است و بیشتر در تابلوها و یا اشیاء بزرگ به کار می رود.

نحوه ساختن معرق زمینه چوب

• در ساختن این نوع معرق مراحل ۱ و ۲ نظیر معرق زمینه رنگ است.
• چوبی که جنس گردوی تیره یا فوفل به اندازه کادر طرح تهیه می کنند. سپس طرح را که روی تخته سه لایی چسبانده با «میخ سایه» به چوب زمینه متصل می کنند.
• در حد فاصل چوب زمینه و «زیر کار» ورقهای از نایلون قرار می دهند.
• كليه نقوش را با بریدن از زمینه کار جدا می کنند. سپس به وسيله گازانبر میخ ها را می کشند تا تخته سه لایی از چوب زمینه جادا شود.
• در این مرحله زمینه چوب و «قالب» به دست آمده از تخته سه لایی را نگاه می دارند و زمینه بریده شده تخته سه لایی و قالب چوبی به دست آمده از زمینه را دور می اندازند. بنابراین در این مرحله تابلویی به وجود می آید که زمینه آن چوب و قالب آن روی تخته سه لایی است.
• اینک از پایین تابلو شروع به کار می کنند. قالب ها را مطابق طرح بر روی چوبهای مختلف رنگین یا صدف یا عاج و غیره قرار داده شروع به برش می کنند.
• هر تکه معرق شده را در شکاف مخصوص خود در زمینه چوب قرار داده می چسبانند. نایلونی که در مرحله 4 حدفاصل چوب زمینه و «زیر کار» قرار داده بودند، باعث می شود تا قطعات معرق به «زیر کار» نچسبد. اگر تکه های بریده شده معرق حتی به اندازه یک دهم میلیمتر بزرگتر از قالب باشد درون محل خود در چوب زمینه فرو نمی رود. بنابراین کار معرق چوب به مراتب مشکل تر و هنری تر از معرق زمینه رنگ است.
• در این مرحله چوب زمینه به چوب زیرکار پرس می شود.
• پرداخت

چون احتمال دارد ضخامت چوب های مختلف به کار برده در معرق کاری چوب اندکی متفاوت باشند، آن را با سمباده یا چوب ساب می سایند و این عمل تا مرحله ای که همه نقش ها در یک سطح یکسان قرار بگیرند ادامه دارد.

نحوه رنگ کردن معرق

معرق زمینه رنگ

برای رنگ آمیزی معرق زمینه رنگ ابتدا محیط شیء را به وسیله نوار چسب کاغذی به طریقی که ۲ یا 3 میلیمتر آن از سطح شیء بالاتر قرار بگیرد، محصور می کنند. پس تمام سطح معرق را به وسيله خمیر سیاه پلی استر به اندازه ای می پوشانند که خمیر یک میلیمتر از نقش ها بالاتر قرار بگیرد. پس از 24 ساعت که خمیر خشک شد، به وسیله سمباده درشت سطح کار را پرداخت می کنند و این عمل تا مرحله ای که همه نقش های معرق شده کاملا در میان زمینه سیاه نمایان شود ادامه می یابد.

سپس با سمباده نرم آن را می سایند تا خطوط ایجاد شده توسط سمباده درشت از میان برود. پس از تمام این مراحل به وسیله پیستوله برقی روی تمام سطح معرق، پلی استر بی رنگ می پاشند. در آخرین مرحله به وسیله دستگاه پرداخت که صفحه نمد به آن متصل است و با کاربردن مواد جلادهنده سطح کار را پرداخت می نمایند.

معرق زمینه چوب

در مورد معرق کاری چوب زمینه چوب، پس از ساییدن سطح کار روی آن را فقط پلی استر بی رنگ می پاشند و بقیه مراحل کار نظير معرق زمینه رنگ می باشد. و اگر در کار معرق از چوب های چرب نظير فوفل، بقم و زیتون استفاده شده باشد، قبل از پاشیدن پلی استر به سطح چوب مواد ضد چربی می زنند. این عمل باعث می شود چربی چوب، پلی استر را ورقه ورقه نکند. دوام معرق زمینه چوب بیش از معرق زمینه رنگ می باشد. زیرا در کادرهای بزرگتر از ۵۰×۵۰ امکان ترک خوردن پلی استر زیادتر است.

یک کار معرق کاری چوب خوب آن است که بین قطعات آن فاصله ایجاد نشود. اصالت طرح و رنگ آمیزی قطعات مختلف معرق ملاک و معیار یک کار نفیس هنری است.